Z papierów Tadeusza Romanowicza : rachunki redakcyjne "Słowa Polskiego" (1895-1896)

Myśliński, Jerzy

Z papierów Tadeusza Romanowicza :

rachunki redakcyjne "Słowa

Polskiego" (1895-1896)

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 4/2, 161-170

Z PAPIERÓW TADEUSZA ROMANOWICZA

RACHUNKI REDAKCYJNE „SŁOWA POLSKIEGO" (1895— 1896)

O pracow ał J e r z y M y ś l i ń s k i

A utorzy traktujący o dziejach prasy polskiej m arginesow o tylk o zajm ow ali się analizą k osztów zw iązanych z uruchom ieniem i prow adzeniem w yd aw n ictw prasow ych. M ateriałów na ten tem at zachow ało się n iew iele. Z w ykle lepiej znam y osob y lub in­ stytu cje finansujące prasę, n ie w iem y jednak w w ielu przypadkach, w jaki sposób w yd atk ow an e b yły te fundusze, a zw łaszcza w jakich proporcjach k szta łto w a ły się w yd atk i na druk, papier, pensje dla zespołu redakcyjnego, honoraria autorskie za fe lie ­ tony i korespondencje, w yd atk i adm inistracyjne. N a te pytania częścio w ą odpow iedź przynoszą zachow ane m ateriały redakcyjne „Słow a Polskiego" z lat 1895— 1896.

Publikow ane fragm enty notatek i rachunków redakcyjnych T adeusza R om anowicza (1844— 1904), g a licy jsk ieg o działacza p olityczn ego, przyw ódcy dem okratów, za ło ży c ie­ la „N ow ej Reformy" w K rakow ie i „Słow a Polskiego" w e Lwowie, pochodzą z jego korespondencji1, zachow anej w dziale rękopisów B iblioteki N aukow ej M inisterstw a Kultury URSR w e L w ow ie. Z achow ały się tam rów nież inne m ateriały „Słow a P olskie­ go", nie m ające w ięk szego znaczenia dla d ziejów dziennika. M ateriały te zgrupow ano w teczce zatytułow anej „Sprawy Spółki W ydaw niczej i założenia »Słow a Polskiego«". Są to przew ażnie rękopisy R om anowicza oraz rachunki, w tym rów nież „Księga ra­ chunkow a adm inistracji »Słow a Polskiego«". Ostatnim z zachow anych papierów jest umowa o sprzedaży „Słowa- Polskiego" W a cła w o w i W olskiem u, K azim ierzow i Odrzy- w ołskiem u i S tan isław ow i Szczepańow skiem u, z dnia 31 marca 1897 r.2

P ublikow ane niżej m ateriały mają na celu p rzedstaw ienie proporcji w ydatków przez w ła śc ic ie li dziennika. W stęp n y projekt budżetu oraz budżet na rok 1896 najw ier­ niej oddają podział nakładów fin an sow ych . W y cią g z kosztorysu drukam i zapoznaje z kosztam i druku, zaś w y cią g z k sięg i rachunkow ej z 5 stycznia 1896 r. (pierw szy zapis w księdze) ilustruje podział funduszów na p oszczególn e cele w ch w ili zakładania pisma.

W arto zw rócić uw agę, że założenie „Słow a Polskiego" nastąpiło przed zniesieniem tzw. stem pla dziennikarskiego w r. 1900, a projekty fin an sow e R om anow icza sięgające roku 1901 nie przew id yw ały tej dość pow ażnej ulgi dla w yd aw ców .

„Słow o Polskie" zaczęło się ukazyw ać 24 grudnia 1895 r., k ied y to w ydano numer

1 Biblioteka N aukow a M inisterstw a Kultury URSR w e Lw ow ie (dawniej Biblioteka A kadem ii N auk URSR), „Korespondencja T adeusza R om anowicza", rkps OssoL, sygn. 6827/11, k. 293, 309— 321, 345— 347.

2 Tamże, k. 389— 392.

162

.7

okazow y. D ziennik p od p isyw ał Stanisław R ossow ski. P rzedsięw zięciu patronow ał Sta­ n isła w Szczepanow ski, który przejął fak tyczn ie pism o na w ła sn o ść w marcu 1897 r. za sum ę 20 000 złr. z obow iązkiem pokrycia długów. Szczepanow ski w prow adził dwa w yd an ia dzienne i zakupił-dla dziennika specjalną drukarnię z pierw szą w G alicji m a­ szyną rotacyjną5.

To p osu n ięcie um ożliw iło drukow anie ,,Słowa" w nakładach n ie spotykanych dotąd w G alicji. I tak w m arcu 1896 r. dziennik drukow ano w n akładzie ok. 600 egzem plarzy, z czego 446 w y sy ła n o prenumeratorom., zaś około 150 rozdaw ano gratisow o. W czw ar­ tym kw artale 1897 r. osiągn ięto już nakład 4640 egz., a w latach 1898— 1899 —- 10 000 egz. Rok 1900 przyniósł dalszy w zrost nakładu o 2000 egz.4

Tym czasem jednak w lutym 1.899 r. na skutek krachu fin an sow ego Szczepanow ski w y co fa ł się z w yd aw n ictw a, które prow adziła nadal jeg o żona H elena i szw agier W a­ cław W olsk i. W lutym 1902 r. ,,Słowo" kupiła Liga N arodow a i odtąd b yło ono g łó w ­ nym organem en decji w e Lwow ie aż do początku 1928 r. D ziennik przestał się u kazy­ w a ć w lutym 1934 r.

*

U w ażna analiza budżetu pism a w r. 1896 w yk azu je, że w ow ym czasie dziennik m ógł być sam ow ystarczalny dopiero przy 4Ö00 egz. nakładu. Tym cżasem żaden z dzien­ ników g alicyjsk ich z w yjątk iem „Kuriera Lwow skiego" (ok. 4400 egz. w r. 1896) nie o sią g a ł ta k ieg o nakładu. N ak ład y czołow ych dzienników g alicyjsk ich k szta łto w a ły się w granicach 2000 egz.

Stosunkow o m ałą sum ę p ochłaniał sam rozruch pism a. W ydatki „Słow a Polskiego" w pierw szym roku istnienia, przy nakładzie ok. 500 egz., zam ykały się kw otą ok. 35 000 złr.; z teg o przypadało na:

druk — 13 500 złr. papier — 1 300 ,, stem pel — 2 950 ,, adm inistrację i lok al — 3 650 redakcję i honoraria — 13 000 ,, D ochody zaś k szta łto w a ły się w granicach 14 000 złr.; w tym:

z prenum eraty — 6 000 złr. z o głoszeń — 8 000 ,,

Sytuacja dziennika staw ała się n iew ątp liw ie k orzystniejsza, z chw ilą gd y zdobyw ał on popularność, a co za tym idzie, w ięcej stałych prenum eratorów, o głoszeń itd. Dla porów nania podam, że lw ow sk i „D ziennik Polski", fin an sow an y w latach 1877— 1878 przez ks. A dam a Sapiehę, pod redakcją Liberata Z ajączkow skiego p och łan iał roczn ie5 na:

3 J. Z i e l i ń s k i , Do d z i e j ó w p r a s y g a lic y js k ie j: l w o w s k i e „Sło wo Polskie"

z 1909 i. (W św ie t le mem oriału W o j c ie c h a D ąbrowskie go), „Prasa W sp ółczesn a i Daw-

fla", 1959, nr 1—2, s. 179.

4 C entralnyj D erżawnyj Istorycznyj A rchiw w m. Lwowi, f. 146, opis 7, jed n ostk i archiw alne 4641, 4691; opis 8, jed n ostk i archiw alne 89, 157.

5 B iblioteka N aukow a M inisterstw a Kultury URSR w e Lwowie, archiwum Sapie­ hów , sygn. 754 IV c, k. 161— 162, 204— 211.

Z PAPIERÓW TADEUSZA RO M A N O W IC ZA

₁₆₃

pen sje redakcyjne i honoraria — 14 760 złr. adm inistrację —■ 3 720 ,,

druk — 14 300 „

papier ' — 6 400 „

stem pel ■ — 9 700 ,, telegram y, telefo n y i inne — 9 200 ,, razem 58 680 ,,

D ochody zaś b yły następujące: . .

prenum erata zam iejscow a — 32 000 złr. ,, m iejscow a — 8 000 ,, drobna sprzedaż — 2 000 ,,

in seraty — 6 000 ,,

razem 48 000 „

W r. 1878 „D ziennik Polski" dysp on ow ał ok. 2000 prenum eratorów.

Porów nanie w yd atk ów i dochodów „Słow a Polskiego" i „D ziennika Polskiego" nie może dać o c zy w iście p raw idłow ych w yn ik ów , gdyż różnica w czasie w yd aw an ia .tych gazet b yła dość znaczna. C hodziło jed y n ie o pokazanie zależności pomiędzy, ilością prenum eratorów, w y so k o ścią nakładu i w ynikam i fin an sow ym i obydw u przedsięw zięć.

D zieje „Słow a Polskiego" po 1899':r...'wskazują, że n ie tylk o w prow adzanie ulepszeń technicznych odgryw ało rołę w zw iększaniu n ak ład ów i sprzedaży gazety. W grę w ch od ził jeszcze czynnik mniej uchw ytny, m ian ow icie program p o lity czn y pism a i jego atrakcyjność, zw łaszcza gdy m ow a o „Słow ie Polskim" po 1902 r., k ied y to dem agogicz­ ne hasła Ligi N arodow ej trafiły do p ew nych k ręgów drobnom ieszczańskich, ziem iań­ skich i do części in teligen cji polskiej w e w schodniej G alicji.

* . . .

Poniew aż cała kalkulacja T. R om anow icza dokonana została w oparciu o w alutę austriacką, istn ieje potrzeba w y ja śn ien ia , że złoty reński (złr.) — srebrna jednostka w a lu ty austriackiej, b ędący w obiegu od Г XI 1858 do 1899 r., m iał za p o d sta w ę fu n t liczący 500 g srebra, z którego bito 45 reńskich. D la orientacji w arto podać za M.’ Gór- k iew iczem (Ceny w K r a k o w ie w latach 1796— 1914, Poznań 1950) przeciętne zarobki w G alicji w latach 1895— 1898. Tak np. podm ajstrzy m urarski zarabiał dziennie ok. 3 złr., zaś czeladnik murarski ok. 1.50 złr. A oto p rzykładow o roczne zarobki pracow ni­ k ów m iejskich (z dodatkam i): sekretarz — ok. 1800 złr;,'w eteryn arz — ok. 1000 złr., inżynier drogow y — ok. 1800 złr. ·

Z KORESPONDENCJI TADEUSZA ROMANOWICZA, SPRAWY SPÓŁKI W Y D A W N I­ CZEJ I ZAŁOŻENIA „SŁOWrA POLSKIEGO" W LATACH 1895— 1896

Î. [W stępna kalkulacja, ko n ie c 1895 r.} druk 300 [numerów] po 44.85 = 14 455

dodatków półark[uszow ych] 52 po 21.42

164

papier po 6.10 — 300 num erów = 1830 52 dodatki po 3.05 = 158

1988 2 000

stem pel 300 po 10 3150

adm inistracja i ekspedycja:

adm inistrator 125 m ies.

2 dziew częta 24 „

pom ocnica w druk. 40 ,,

? 25 „

”214 = 2568

różne adm inistracyjne = 1432 4 000

lok al z opałem 1200

redakcja rocznie

K om orowski 1600

R ostw orow ski 1500

Laskow nicki 1320

B ernatow icz 600

N ik orow icz 420 6 340

od w iersza:

100 w ierszy po 2V2 centa = 2.50 — rocznie 750 100 w [ierszy] po 4 ct. = 4 zł — rocznie 1200 1950 2 000 korespondenci: W iedeń 50 Kraków 30 W arszaw a 75 Poznań 15 różne 75 245 zł — rocznie 3 000 felieto n po 10 zł 3000 telegram y 3 ООО

pren. gazet, telefon , k oszta podróży, n ieprzew i­

dziane 2000

razem "44 350

2. Budżet ,,S łow a P o lsk ieg o ” [m arzec 1896 r.] A. W ydatki

I. Druk. W ed łu g um ow y 42 zł za pierw sze 1000 egzem plarzy à 3 zł za każdą następną ty- siączkę. C ena pierw szego ty sią ca liczy się także i przy niższym n akładzie. Zatem: num erów rocznie 300

52 dodatki ćw ierćarkuszow e, czyli 13 całych

num erów 13

razem num erów 313

po 42 zł

Z PA PIERÓ W TADEUSZA R O M A N O W IC ZA

₁₆₅

Z pow odu k oniecznych w ięk szych rozsyłek z końcem każdego kw artału w yn agrod zen ia za za­ n iechane sk ład y m ożliw ych dodatków kw artal­

nych itp. dodaję dla zaokrąglenia 354 zł razem 13 500 II. Papier. Po 6 zł 20 ct. za 1000 arkuszy. O becny

nakład jest 650 egzem plarzy, num erów jw . 313 razem 203 450 arkuszy

po 6.20 zł za 1000

1261 zł 39 ct. okrągło 1 300 III. Stem pel — 300 num erów po 6 zł 50 ct. 1 950 IV. A dm inistracja i ek spedycja

adm inistrator m iesięczn ie 125 ekspedytorka ,, 25

pom ocnica ,, 12

w o źn y „ 20

różne w yd atk i (papier, w yd.

kanc., klej, lak, sznury etc.) ,, 25

razem 217 rocznie 2 604

okrągło 2 650 V. Lokal redakcji i adm inistracji w raz z opałem 1 000 VI. Redakcja

1. Stały person el m iesięczn ie

p ierw szy redaktor 125

drugi „ 110 1 w spółpracow nik 60 2 w sp ółp racow n ik ów po 50 = 100 korektor 50 razem 445 rocznie 5 340 2. Korespondenci*

Koło P olskie 40 zł m iesięczn ie

przez 7 m iesięc y 280 zł W arszaw a 30 zł m iesięczn ie 360 zł Poznań 15 zł m iesięczn ie 180 zł O dessa i różne inne 25 300 zł

1120 zł 1 120

4 000” 3. T elegram y okrągło

4. F elieton (pierw szy i drugi)'*** 220 w ierszy w każdym numerze, z teg o liczę

ryczałto-* Skreślony ołów kiem ca ły punkt 2 i zam iast tego w p isan e ręką T, R om anow lcza: „2. K orespondent z Koła P olskiego 40 zł m iesięczn ie przez 7 m iesięc y — 280 zł".

** Skreślone.

*** Skreślone, na tym m iejscu ołów kiem : „korespondencje — artykuły od w iersza i w szelk ie inne w yd atk i red. ryczałt . 3500 zł roczn ie1'.

166

w o połow ę za prace orygin aln e ·— 110 w ierszy po 4 cen ty = 4 zł 40 połow ę na tłum aczenia — 110

w ierszy po 2 ct. = , 2 zł 20 razem 6 zł 60 ct. w .300 numerach 1980 zł, okrągło 2000; za

redakcję felieto n u 600 zł 2 600

5. A rtykuły z zewnątrz, m ały felieton, repor­ terka etc., p rzeciętnie 175 w ierszy w nu­ m erze — po 2V2 ct. od w iersza = 4. zł 37 V2 ct. od numeru — za 300 rocznie nu­

m erów 1312 zł 50 ct. okrągło 1 235 6. Prenumerata gazet, koszta podróży i inne

nieprzew idziane 615

redakcja 15 000

ogółem w yd atk i 35 400

B. D ochody

I Prenumerata i sprzedaż. O becnie (połow a mar­ ca) rozchodzi się bez w liczen ia gratisek, w ięc opłatnych 446 egzem plarzy — licząc w ięc na p ew ien w zrost, przyjm ując na ca ły rok okrą­ gło 500 płatnych. P oniew aż do w yd atk ów nie zaliczyłem w y d a tk ó w na pocztę, przeto w do­ chodzie liczę tylk o cenę m iejscow ą, a zatem

500 X 12 = 6 000

II. Inseraty w ed łu g zapew nienia adm inistratora przynoszą 8000 zł, co nie jest niepraw dopo­ dobne, skoro obecnie (połow a marca) jest za­

m ów ionych za przeszło 2000 zł 8 000

ogółem dochodów 14 000

niedobór 21 400

Do tego k oszta założenia (2200 zł) i m ożliw e

różnice m iędzy budżetem a w ynikiem 3 600 niedobór pierw szego roku 25 000

K alkulacja Koszt druku, papieru i stem pla

1. Frzy 500 prenum eratorach jw. 16 750.— czyli jed en numer kosztu je . 33.50

płaci 12.—

strata na każdym 21.50

co przy 500 czyni stratę 10 750

do tego .w ydatki ogólne, (rubr. III do VI) 18 650

Z PA PIERÓ W TADEUSZA RO M A N O W IC ZA

₁₆₇

od teg o dochody jw . 8 000

niedobór jw . 21 400

2. Przy 1000 p renum eratorach].

Druk jw. 13 500, do czego przybyw a tylk o za 150 egzem plarzy ponad prenum eratę, tj, 150 X 300 = 45 000 arkuszy po 3 zł od każdej

tysiącz-ki = ' 135+ 13 535

Papier jw. 1300 zł, do teg o po 500 arkuszy do każdego numeru 313 X 500 = 156 5Ó0. 156 500 po 6.20 za tysiąc = 1023 + 1300 = 2323. Stem pel do w yd atk ów jw . 1950, przybyw a 300 X 5 = 1500 rocznie 3 450 1000 prenum. kosztuje, 19 405 czyli 1 kosztuje 19 zł 40 V* ct, płaci 12 zł strata, 7 zł 40 Va ct. czyli na tysiącu 7 405

do teg o w yd atk i ogóln e 18 650 26 055

do teg o in seraty 8 000

niedobór 18 055 .

Przy każdej następnej % ty sią czce w zrasta w y d a ­ tek, jak następuje:

druk 313 X 1.50 469.50

papier po 3.10 od 313 num erów 950.—

stem pel 5 ct. od 300 num erów 1 500.— 2 919.50 okrągło 2 920 Zatem: przy 1500 w yd atk i jw . 19 405 do teg o 2 919.50 razem 22 324.50

czy li 1 prenum erator kosztuje 14.88 ct.

płaci 12.—■

strata 2.88

cz y li na 1500 prenum eratorów strata 4 320 do teg o w yd atk i ogóln e 18 650

razem 22 970

z tego in seraty 8.000

niedobór 14 940

zatem 1 prenum erator kosztuje 12.62

płaci 12.—

strata 62 ct.

czy li na 2000 1 240 zł

. do tego w ydatki ogólne 18 650 ,, 19 890 „

168

czyli jeden prenumerator kosztuje: 11.20

płaci: 12.—

zysk 74 ct. na jednym prenum eratorze

czyli na 2500 1 850 zł do tego inseraty 8 000 „ razem 9 850 „ w yd atk i ogóln e ' 18 650 ,, niedobór 8 800 Przy 3000: w yd atk i jw. 28 164.50 do tego 2 920.— ЗП І8450 jeden prenum. kosztuje 10,36

płaci 12.— zysk іГб4~Х ЗООСГ^ 4 920 in seraty 8 000 dochód 12 92Ö w yd atk i ogóln e 18 650 niedobór 5 730 Przy 3500: w ydatki jw . 31 084.50 2 920,— 34 004.50 jeden kosztu je 9.72 zysk 12.— p łaci ' 2.28 X 3500 = ' 7 890 + inseraty 8 000 15 980 w yd atk i ogóln e 18 652 niedobór 2 670 Przy 4000: w ydatki jw . 34 004.50 + 2 920 — 36 924.50 czyli 1 prenum. kosztuje 9.23

płaci 12.— zysk ~2.77 X 4000 = 11 080 inseraty 8 000 19 080 w ydatki ogóln e 18 650 zysk 430

Brałem tu w rachubą in seraty zaw sze w tej w y so k o ści, jaką się .na ten rok prze­ w iduje, tj. 8 000 zł.

Z PAPIERÓW TADEUSZA RO M A N O W IC ZA

₁₆₉

Rachunek fantazyjny, oparły na przypuszczeniu, że prenum erata w zrośnie co roku o 500 egzem pl., a inseraty o 2000 zł.

1) Rok 1896 — niedobór razem z kosztam i całości 25 000 2) ,, 1897 — dochód: prenum eratorów 1000 = 12 000

inseraty ( + 2000) 10 000 22 000 w ydatek 19 405 ogóln e 18 650 razem 38 055 niedobór 16 055 3) ,, 1898 prenum eratorów 1500 = 18 000 in seraty + 2000 = 12 000 razem 30 000 w ydatek 22 325 + 18 650 40 975 " -niedobór 10 975 4) „ 1899 prenum eratorów 2000 = 24 000 inseraty + 2000 = 14 000 38 000 w ydatek: 25 245 + 18 650 ' ~~ ' 43 895 niedobór ■ 5 895 5) ,, 1900 prenum eratorów 2500 = 30 000 in seraty + 2000 = 16 000 46 600 w yd atek 28 165 + 18 650 46 000 niedobór 815 suma n iedoborów 58 740 6) ,, 1901 prenum eratorów 3000 = 36 000 in seraty + 2000 = . 18 000 54 000 w yd atek 31 085 + 18 650 49 735 zysk 4 263

3. [W yciąg z k osztów podanych redakcji „Słow a Polskiego" przez Drukarnię Ludową w e Lw ow ie 22 I 1896 r.]

czy li 140 298 liter w y n o si 42 złr. 85 c. 5 szp[alt] po 105 w ierszy 159 litfer] garm.

‘ 42 złr. 85 c.

170

m utacja ranna 27 zł

numer pośw iąteczn y p ółarkuszow y 22 złr. 50 numer w ieczorn y 42 złr. 85

4. [W yciąg z k sięg i rachunkow ej adm inistracji „Słow a Polskiego" z 5 stycznia 1896 r.]

Przychód Rozchód

z Banku Z aliczkow ego 2 000,— prospekty, ogłoszen ia, okazow e

prenumerata 759.20 nr (eksp.) 120.06

udziały 458 — podróże i rach. dyr. 286.95

różne 45.05 marki 155.29

niedobór 137.46 drzewo, w ę g ie l 19.—

pen sje i służba ' 1 065.59

urządzenie 418.10

k on cesja w biurze tel. 393.73 telegram y (W iedeń 50) 54.85 r-ek k osztów załatw , (notar.) 91.95

stem pel 40,— drukarnia 400.— czynsz 200,— dzienniki (pren.) 92.39 3 399.71 różne 61.80 3 399.71