Teleologia resocjalizacji : podstawy teoretyczno-prakseologiczne

Sławomir Sobczak

Teleologia resocjalizacji : podstawy

teoretyczno-prakseologiczne

Resocjalizacja Polska (Polish Journal of Social Rehabilitation) 2, 11-24

2011

R

O

Z

P

R

A

W

Y

Teleologia resocjalizacji:

podstawy teoretyczno-prakseologiczne

Aksjologia bada n atu rę w artości, sposób istnienia, stru k tu rę i hierarchię, zasady stosow ania i funkcjonow ania, zm ienność w czasie i w przestrzeni oraz zależność od innych elem entów rzeczywistości ludzkiej. Przez niektórych aksjologia uw ażana jest za sam odzielną dziedzinę wiedzy o charakterze interdyscyplinarnym , inni (tomiści) kwestionują potrzebę jej w yodrębnienia, lokując jej problem y w obrębie m etafizyki, antropologii i teorii poznania. W zależności od dziedziny, której dotyczą w artości, dzieli się je na: m oralno-etyczne, religijne, estetyczne, kulturow e itd. W zależno­ ści od zasięgu - na ogólnoludzkie i lokalne, np. narodow e, osobiste. M ów i się też o w artościach niższych i wyższych, m aterialnych i duchowych, co zwykle łączy się z ich hierarchizow aniem .

Słowo „w artość” desygnuje to, co cenne w sensie absolutnym , lub na gruncie danego zespołu poglądów , oznacza to, co pociąga i godne jest pożądania oraz sta­ nowi przedm iot szczególnej troski oraz cel ludzkich dążeń, a także k ryterium p o ­ stępow ania człowieka. Pojęcie w artości może być odniesione m .in. do idei, osób, rzeczy, sytuacji, relacji, zjawisk, skutków trw an ia relacji itp. - lub do ich określo­ nych właściwości. M oże istnieć sam odzielnie jako określony byt (idea, dobro) bądź relatyw nie w zależności od kultury, party ku larneg o w yboru tego, co znaczące lub jako w ybór skutku trw an ia przy tym , co cenne. Stąd z p u n k tu rozpatryw ania ist­ nienia w artości możemy stw ierdzić, że w artości istnieją w zależności od stanow i­ ska jako obiektyw ne bądź subiektywne. F undam entalne znaczenie filozoficzne ma więc kwestia sposobu istnienia w artości to, czy istnieją one jako niezależne oraz, czy przysługują one przedm iotem jako ich obiektyw ne cechy, niezależnie od p o ­ dejmowanej oceny (fenom enologia, m arksizm , tom izm egzystencjalny), czy istnieją one subiektyw nie i w yrażają partyk u larn e w ybory jednostki tak, że są u w aru n k o ­ wane różnym i okolicznościam i postaw gru p lub jednostek (psychologizm aksjolo­ giczny, tom izm konsekw entny). Epistemologiczne ujmowanie w artości polega na

odpow iednim rekonesansie poznaw czym , a więc zidentyfikow aniu, czym są w a rto ­ ści w swej bytowej stru k tu rze. D rogą do osiągnięcia tego zam ierzenia jest zabieg, który pozwoli ustalić, jak pow stają w artości, jak funkcjonują i jak dom inują w k u l­ turze i w myśleniu człowieka.

Niezależnie od tego, czy w artościom zostanie przyznany status ontologicznego bytow ania, w artości funkcjonują w środow isku człow ieka w taki sposób, że człowiek je akceptuje lub odrzuca, bądź są mu obojętne. Gdy człow iek je rozpozna i odniesie się do nich w sferze poznaw czo-pożądaw czej, będą stanow iły dla niego pew nego rodzaju drogow skaz postępow ania, ich treść zacznie pociągać, staną się celem i za­ daniem , w rezultacie będą stanow ić funkcję regulującą kierunek dążenia człowieka. Człowiek dążąc do tego, co uw aża za cenne, mające znaczenie, będzie podejm ow ał decyzje i działania zm ierzające w k ierunku osiągnięcia tego, co pociąga, co stanow i treść przyjem ności, zadow olenia, użyteczności lub dobra czy szczęścia.

Człowiek na drodze w artościow ania na poziom ie zmysłowym pożądawczym i umysłowym poznawczym odkryw a i nazyw a to, co uważa za znaczące, właśnie wartościowe i na skutek tej oceny kształtuje swoje postawy. Człowiek rozpoznając w artości, nie ogranicza się tylko do jednego sposobu poznaw ania - zmysłowego lub intelektualnego, a tym bardziej nie m ożna stw ierdzić, że w poznaniu w artości o d rzu ­ ca udział intelektu, gdyż wówczas sposób rozpoznaw ania w artości byłby intencyjny. Zatem w artość posiadałaby tylko i w yłącznie nośnik przyciągania emocjonalnego, zmysłowego hedonizm u i utylitaryzm u, który pociąga w arstw ę zmysłową człow ie­ ka. Przyjęcie sposobu poznania jako pozaintelektualny spowodowałby, że w artość byłaby zależna od popędów i w rażeń, a tym samym zm ienna, jak zm ienne są n a stro ­ je czy chęci człowieka. W takim razie w sferze poznania w artości błędem byłoby wykluczenie poznania rozum owego w artości, ale także błędem byłoby odrzucenie poznania na gruncie doznaniow ym , zmysłowym. Chodzi o to, aby nie w prow adzać kategorycznego dualizm u teoriopoznaw czego, czyli ograniczać się w rozpoznaw aniu w artości jedynie do sfery pożądawczej czy poznawczej. W rezultacie w artość jest przedm iotem ludzkich intencyjnych aktów poznawczo-pożądaw czych. G dy czło­ wiek odnosi się do tego, co go pociąga, to nawiązuje specyficzną relację, odnosi się do tego nie tylko poprzez fakt samego rozpoznania, lecz rów nież to rozpoznanie zm ysłow o-intelektualne wyw ołuje w nim emocje pozytyw ne lub negatyw ne, stąd re ­ akcja uczuciowa człow ieka, na podstaw ie której może podjąć decyzję lub tylko chęć o podtrzym aniu k o n tak tu (relacji) z tym , co uważa za cenne, właśnie z w artością.

Jeżeli analizujem y cele o danej treści, to szukam y z p u n k tu w idzenia teleologii ich funkcji dla indyw idualnych lub społecznych dążeń ludzkich. Cel w tym przyp ad ­ ku będzie rozum iany jako skutek decyzji, w yboru i działania, w konsekwencji cały proces dążenia będzie podlegał tem u, co m a być osiągnięte - celowi. Inną kwestię stanow i problem , co m otyw uje człowieka do podejm ow ania takich a nie innych w y­ borów celowego działania. W skrócie m ożna określić, że są to pragnienia na pozio­ mie zmysłowym i duchow ym . Z arów no jeden, jak i drugi rodzaj pragnień niesie ze

Teleologia resocjalizacji: podstawy teoretyczno-prakseologiczne 13

sobą pew ien rodzaj dodatniego potencjału hedonistyczno-utylitarystycznego, czyli w artość (rozum ianą jako mającą znaczenie), która została określona jako treść tego, co człowiek uważa za cenne, pożądane w danym momencie.

W tym przypadku w artość m ożna zdefiniow ać jako treść celu, kształtującego się zgodnie z systemem psychologicznym człow ieka, jego orientacji życiowych na poziom ie m aterialnym , w yznaczanym fizjologicznie przez potrzeby i pragnienia zmysłowe oraz na poziom ie pragnień duchow ych, w arunkow anych przez kultu rę, sytuację społeczną przy uw zględnieniu spójności logicznych i św iatopoglądow ych jednostki, m ówiąc językiem M aslowa (1990) na poziom ie m etapotrzeb. M ożna za­ tem pow iedzieć, że cele są funkcjonalne, czyli przyporządkow ane, w prost zależne od potrzeb i m etapotrzeb realizowanych w kontekście życia społecznego (N uttin , 1968). W ychodząc z tego założenia, w artość jest treścią celów, do których człowiek dąży. Jest tw orzona przez jednostkę jako treść celu, czyli tego, co człowiek uważa za w artościow e, potrzebne, znaczące, odpow iednie, właściwe i cenne. Zatem w ar­ tość jest treścią w ypełniającą cel. Pełni funkcję regulatora dążeń egzystencjalnych, określonego zachow ania się, postępow ania człow ieka, gdyż w artość jako treść celu zawiera m otyw ujący potencjał zaw arty w dążeniach jednostki.

Z tego p u n k tu w idzenia cel m ożna by określić jako przyczynę zachow ania, jed­ nak wydaje się, że tak nie jest, gdyż pierw otny jest pow ód zaistnienia celu. Jest nim w ew nętrzne św iadom e lub podśw iadom e zam ierzenie (chcę, pragnę, potrzebuję tego) w stosunku do w tórego, w nikającego zeń celu. D opiero w następstw ie tego zam ierzenia będzie pojaw iał się skutek, którym jest celowe dążenie, rozum iane jako konsekwencja zam ierzonego celu, zatem nie cel jest bezpośrednią przyczyną zacho­ w ania, lecz przyczyną jest podjęty zam iar, który w ypełniony treścią staje się celem. Cel nie może być przyczyną z tego względu, że sam jest skutkiem .

Dlatego gdy m ówim y o celu, pow inniśm y ująć go z dwóch punków widzenia. Po pierwsze, cel należy rozum ieć jako zamysł tego, co człowiek chce osiągnąć i, po drugie, ten w yznaczony cel w rezultacie wymusi środki i sposoby, czyli instrum enty działania. W tym przypadku następuje swoistego rodzaju relacja zw rotna, polega­ jąca na tym , że z jednej strony mamy do czynienia z wyznaczeniem celu, a z drugiej określeniem środków i sposobów do osiągnięcia tego celu, i właśnie w tym przypad­ ku cel będzie w arunkiem przyjęcia optym alnych instrum entów do jego realizacji.

W ujęciu teleologicznym odpow iadam y najpierw na pytania: co osiągnąć?, a na­ stępnie, jak to osiągnąć? W tym drugim znaczeniu treść celu będzie optym alizow ała sposoby i środki w procesie celowego dążenia. Z atem od w artości, k tó rą określa pewien potencjał atrakcyjności, ważności czy istotności dla człow ieka, będzie zale­ żeć stopień zaangażow ania, determ inacji, realizacji długoterm inow ej. M am y tu do czynienia z heurystyczną funkcją o następującej treści: jeśli analizujem y cele o da­

nej treści, to szukam y ich funkcji dla osobowościowych i społecznych dążeń człow ie­ ka. Takie ujęcie tem atu wyczuli badacza na pew ien typ zagadnień, które zw rócą

nie przesądzając z góry, do czego dany cel będzie przyporządkow any. Poszczegól­ ne tw ierdzenia o funkcjach celu pow inny być form ułow ane na szczeblu bardziej ogólnym.

W teleologii pedagogicznej zazwyczaj form ułuje się cele, oscylując pom iędzy teoriam i o zabarw ieniu ideologicznym wobec sytuacji społecznego funkcjonow ania człow ieka, przez Festingerow ską teorię konsonansu, aż po behaw ioralne tw ierd ze­ nia wyjaśniające funkcje celów dla osobowości sterowanej (N ow ak, 1970).

Z rozum ienie funkcji celowego dążenia człow ieka, uchwycenie, czemu jest ono przyporządkow ane, jakim pragnieniom , może pozw olić na znalezienie m echani­ zm ów przyczyn wyjaśniających genezę zachow ania się człowieka. Z akład a się, że dążenie celowe człowieka jest instrum entalnie podporządkow ane treści celu (war­ tości), w takim razie jest istotnym czynnikiem w arunkującym zachow anie człow ie­ ka, a więc jest w ażną kategorią skutku, która wskazuje na przyczynę.

W tym przypadku wyjaśniam y przyczynę poprzez skutek, tzn. zjawisko wcze­ śniejsze przez późniejsze, gdzie skutkiem jest cel, przyczyną zaś m otyw ow any jest w ybór celów, jako że fakt osiągnięcia celu jest ew identnie późniejszy od istnienia potrzeb i m etapotrzeb człowieka. N ależy więc w yraźnie stw ierdzić, że wyjaśniając genezę celów interpretujem y ją nie przez fakt ich realizacji, lecz przez wcześniejszy od pojaw ienia się celu fakt istnienia pragnień zmysłowych i duchow ych dom agają­ cych się zaspokojenia. Ponieważ takie pragnienia istnieją wcześniej niż przyporząd­ kowane im cele. Tak więc istnienie celu zostało w yjaśnione przez istnienie pragnień, w następnej zaś fazie relacji zw rotnej w ybór sposobów i środków jest skutkiem treści celu (wartości). Nasz łańcuch przyczynow o-skutkow y osiągnięcia celu m ożna przedstaw ić za pom ocą następującego schem atu.

Pragnienia Zamysł Wybór Dążenie Skutek

Schemat 1. Heurystyczny model celowego działania

Źródło: opracowanie własne

Pragnienia zmysłowe człow ieka pojawiają się na skutek p oznania zmysłowego, mają one ch arak ter hedonistyczno-utylitarny. Ten ty p poznania odczytuje także potrzeby na poziom ie zmysłowym poprzez pojaw iające się w człowieku emocje. Człowiek poznaje także za pośrednictw em w ładz niem aterialnych uniw ersalne zna­ czenie rzeczy. Intelekt form ułuje pojęcia poprzez abstrahow anie istoty lub n a tu ­ ry rzeczy na podstaw ie danych dostarczonych przez zmysły, jego działanie zależne jest od zmysłów. Z godnie z tym , co pow iedział Arystoteles: nie m a nic w umyśle,

czego przedtem nie byłoby w zmysłach. Jednym słowem, intelekt posługuje się d a­

nymi z poznania zmysłowego. Każdej wiedzy towarzyszy pragnienie, oznacza to, że poznanie intelektualne w yw ołuje pragnienie duchowe, gdyż jego przedm iotem nie są rzeczy, lecz dobro uniw ersalne. To pragnienie duchowe nazw ane jest wolą. Istnieje różnica pom iędzy pragnieniam i zmysłowymi a pragnieniem duchowym .

Teleologia resocjalizacji: podstawy teoretyczno-prakseologiczne ] 5

Pragnienia zmysłowe działają pod przym usem samych siebie, gdyż kierując się do konkretnych przedm iotów , zaczynają działać tylko wówczas, gdy przedm ioty te są obecne. Intelekt poznaje rzeczy w ich potencjalności i we wszystkich m ożliwościach ukrytych w ich egzystencji. W ola zabiega o realizację tych możliwości (Terruwe, Baars, 1987). Zam ysł jest refleksją o pojaw iającym się pragnieniu, tzn. pojaw ia się myśl o pragnieniu jako celu do osiągnięcia. W m om encie podjęcia decyzji o realiza­ cji celu następuje rozw ażenie optym alnych sposobów i środków w celu osiągnięcia tego, co człowiek zam ierza zrealizować. W ybór jednego z możliwych do realizacji środków jest podyktow any odrzuceniem tych, których człowiek absolutnie nie chce, a przyzw oleniem na te, które są akceptow ane. Ponadto należy wziąć p od uwagę uw arunkow ania norm atyw ne, całą sferę zinterioryzow anych przez człow ieka sta n ­ dardów i norm . W przypadku w yboru sposobów i środków osoba postaw i na te, które są dopuszczalne (m oralne) z jej p u n k tu w idzenia (W oroniecki, 20 00 ). W ten sposób zamysł realizacji celu zostanie uzupełniony dodatkow ą treścią w artości, czy­ li tym , co człowiek uważa za właściwe, znaczące i odpow iednie. W ybór ten zdaniem A. A ndrzejuka (2006) pozostaje pod działaniem roztropności - jako naczelnej cnoty decydowania (Scheler, 1994). K ształtow anie się dążenia w yw ołanego pragnieniem zmysłowym lub duchow ym w procesie realizacji podlega wielu zmieniającym się okolicznościom , dlatego na tym etapie będą w ystępow ały przeszkody utrudniające osiągnięcie celu. Przeciwności te mogą mieć charakter w ew nętrzny, gdyż człowiek jest inspirow any wielom a zmieniającymi się potrzebam i i w artościam i, oraz cha­ rakter zew nętrznych zdarzeń, które są niezależne od decyzji i w yboru człowieka, stąd uzyskany skutek, czyli cel nie musi być taki, jak człowiek zamierzył. Ten fakt może w yw ołać frustrację na skutek zm niejszenia stopnia zaspokojenia (Frączek, Kofta, 1976).

Jednakże aby uznać istnienie pragnienia za przyczynę pow stania fenom enu celowego działania, czyli funkcjonalnego przyporządkow ania celów do pragnień, należy przyjąć, że układ, w jakim cele się pojaw iają, działa ze względu na dane p ra ­ gnienie w sposób celowościowy (Sztom pka, 1971). U kład działający celowościowo w edług A rystotelesa istnieje zawsze, gdyż wszystko, co działa, działa dla celu. Ale tutaj z p u n k tu w idzenia resocjalizacji nasuwa się wiele nowych zagadnień.

Po pierwsze, człowiek działający celowo jako uk ład hom eostatyczny, bez w zglę­ du na to, czy u k ład ma charakter stabilny, czy zm ienia się kierunkow o, ma ogranicze­ nia swojej adaptacji hom eostatycznej. N aw et wówczas gdy będziemy rozpatryw ali działanie jednego pragnienia w izolacji, to każdy człowiek może kształtow ać na podstaw ie tego pragnienia różne cele i w rozm aitym stopniu być m otywowany, bę­ dzie też inaczej przyswajać sobie z otoczenia w ybór sposobów i środków w zależno­ ści od ku ltu ry (stopnia uspołecznienia). M am y tutaj do czynienia z zagadnieniam i dotyczącymi różnicy pom iędzy potrzebam i obiektyw nie istniejącym i a takim i p ra ­ gnieniam i, które ukształtow ały się w w yniku pewnych niedostatecznych m echa­ nizm ów funkcjonow ania społecznego. Każdy człowiek w zależności od poziom u

wiedzy, um iejętności w yciągania w niosków i od poziom u socjalizacji w różnym stopniu będzie oceniać przed m iot swoich pragnień, form ułow ać cele, do których chce dążyć.

In n ą kwestię stanow i fakt, że człowiek z reguły wyznacza swoje cele działa­ nia pod w ypływem różnych bodźców i pragnień, które stanow ią pewien mniej lub bardziej spójny system fuzji. K ształtow anie się celu p od w pływ em potrzeby czy pragnienia zmysłowego lub duchowego przy podejm ow aniu działań w yznacza­ nych przez człowieka może być połączone ze zm niejszeniem stopnia zaspokojenia innej potrzeby czy rezygnacji z tego, co on uważa za w ażne (Oleś, 1989). W tym przypadku m ożna przyjąć założenie, że zawsze będzie działał silniejszy bodziec lub potrzeba w depryw acji, więc każdy proces w yznaczania celów jest św iadom ą lub nieśw iadom ą optym alizacją różnych, czasami sprzecznych tendencji. W tym kon­ tekście tw orzenie celów w procesie resocjalizacji prow adzi do niebezpieczeństwa form ułow ania teleologii pozbawionej w artości hedonistycznej lub utylitarystycznej, gdyż stw ierdzenie, które z pragnień w danym m omencie okaże się silniejsze, byłoby możliwe jedynie po fakcie. Powstaje zatem problem , co jest optym alne dla jednostki resocjalizowanej w rozw iązyw aniu konfliktów motywacyjnych. N ależy jednak p o d ­ kreślić, że cele in stru m entalne teleologii resocjalizacyjnej muszą uw zględniać ogół potrzeb adaptacyjnych jednostki.

W resocjalizacji w yłania się jeszcze jeden problem , polegający na tym , że osoby nieprzystosow ane są dość odległe od kształtow ania swojego rozwoju indyw idualne­ go czy społecznego, tak aby optym alnie podejm ować działania w celu interioryza­ cji określonego w zorca adaptacyjnego i rozwojowego, tzn. nie po trafią zaspakajać jednej potrzeby bez frustracji innej w stopniu nadm iernym . Akceptując założenia o celowościowym ch arakterze procesów tw orzenia się celów w ludzkiej psychice, należy wziąć pod uwagę różnorodność tych ograniczeń także w tw orzeniu in stru ­ m entalnych celów teleologii resocjalizacyjnej.

Teleologia resocjalizacji jako dyscyplina pedagogiczna postuluje i form ułuje określone rodzaje zaleceń, w artości i celów pożądanych wychowawczo: indyw idu­ alnie i interakcyjnie w readaptacji, reintegracji czyli rehabilitacji społecznej, tak na poziom ie teoretycznym , jak i prakseologicznym . Raczej niew łaściw e byłoby m ó ­ w ienie o wychow aniu i o jego skuteczności, jeżeli uprzednio nie wyznaczyłoby się pożądanych stanów dojścia. O kreślenie celów w ychow ania nie tylko jest nieodzow ­ ne, jak stw ierdza H eliod o r M uszyński (1974), w praktyce, ale rów nież i w teorii.

Przez teleologię w ychow ania będziemy rozum ieli teoretyczną sferę dociekań na gruncie teorii w ychow ania, która wyłoni oprócz pożądanych stanów dojścia, czyli celów resocjalizacji, zasady stanow iące podstaw ę realizacji postulow anych skutków oraz planow anych efektów sposobów i środków oddziaływ ań resocjalizujących na poziom ie aplikacji. Będzie to dotyczyło w yznaczania stanów dojścia, czyli o k re ­ ślania, a tym samym sform ułow ania pożądanych zaleceń i rezultatów działalności opiekuńczej, wychowawczej i terapeutycznej.

Teleologia resocjalizacji: podstawy teoretyczno-prakseologiczne 1 7

Teleologia resocjalizacji odnosi się do sfery: 1) teoretycznej:

• tw orzenie zasad realizacji celów, • tw orzenie celów,

2) aplikacyjnej:

• form ułow anie zaleceń, • w yznaczenie efektów.

Teleologia resocjalizacyjna na poziom ie prakseologicznym pow inna wyjaśnić wyznaczanie celów etapow ych na podstaw ie teorii opisowo-wyjaśniających, tele­ ologia zaś na poziom ie teoretycznym pow inna wskazać i uspraw iedliw ić podejm o­ wane cele finalne.

Już w sam ym pojęciu resocjalizacji zaw iera się celowość działania, czyli jakaś kierunkow ość, która wym aga intencjonalnego, świadom ego określenia i ustalenia efektyw nego o ddziaływ ania. Dlatego szczególnie ważne w resocjalizacji jest p y tan ie : co chcemy osiągnąć? Pytanie: jak to osiągnąć? - jest raczej w tórne. W konsekw en­ cji teleologia w ychow ania resocjalizacyjnego jest usytuow ana przed postulow anym i efektam i oddziaływ ań resocjalizujących, gdyż zasady w yprzedzają zalecenia w ycho­ wawcze (Czapów, 1978).

Jeżeli resocjalizujemy, to zawsze kierujem y działanie na określony skutek. N ie­ zależnie od tego, czy cele te są uśw iadam iane przez osobę resocjalizującą i socja­ lizowaną, czy też gdy nie są planow ane w teorii celowego działania, to z każdego oddziaływ ania resocjalizującego będą w ynikały - z samego faktu podjętych czyn­ ności, czy też w teorii - z samego faktu zdefiniow ania resocjalizacji skutki, które nazywamy celam i. Zatem resocjalizacja zm ierza w tym kierunku, jaki zostanie wy­ znaczony przez teleologię. Resocjalizacja z p u n k tu widzenia osiągniętego skutku jest celowym procesem włączającym , kreująco-rozw ojow ym człow ieka, kształtują­ cym jego postaw y, role społeczne i zachow ania, percepcję oraz autonom ię, po ten ­ cjał osobowościow y i twórczy. Gdy mówimy o skutkach czy efektach resocjalizacji, to jednocześnie rozpatrujem y je od strony teoretycznie założonych celów, zatem w tym przypadku cele resocjalizacji, przyjęte na poziom ie teoretycznym , w stosun­ ku do zam ierzonych efektów resocjalizacji będą m iały się tak do siebie, jak w artość celu i w artość środka. W yznaczenie efektów resocjalizacji będzie prow adziło do realizacji zam ierzonego celu ogólnego.

W resocjalizacji mamy do czynienia z tw orzeniem celów na poziom ie teoretycz­ nym i aplikacyjnym . Wydaje się, że tw orzenie celów bez odw ołania się do u w aru n ­ kowań psychicznych i społecznych człow ieka, jego potrzeb, w idzenia i pojm ow ania świata jest niemożliwe. W literaturze resocjalizacyjnej najobszerniejszą analizę te- leologiczną przedstaw ił Czesław Czapów (1978). W wychow aniu resocjalizującym w yodrębnia on dwa typy celów:

1) cele statyczne i dynam iczne ze względu na dynam ikę zachow ania się człow ie­ ka odnośnie do różnych stanów rzeczy,

2) cele konstrukcyjne i destrukcyjne, ze względu na typ zm ian w stosunku do istniejących stanów rzeczy.

Obydwa wyżej w ym ienione typy celów zdaniem Czapow a w chodzą w skład ideału wychowawczego pow iązanego z typem społeczeństw a, w którym odbyw a się proces wychow ania. Z ideału wychowawczego, w którym C zapów uw zględniał spo ­ łeczną funkcję w ychow ania oraz jego w pływ na osobow ość jednostki, wyw odzi się wychow anie dla przyszłości, wychow anie ludzi sam odzielnych i twórczych. Proces resocjalizujący zmierzający do tak postaw ionych celów jednocześnie form ułow ał rozum ienie samego w ychow ania, które w perspektyw ie teleologicznej uw ypukla­ ło oddziaływ anie przystosowawcze, w arunkujące przysposobienie do pełnienia ról społecznych, czyli egzystow ania społecznego, stanow iącego czynnik rozwoju tw ó r­ czej, a zarazem wyróżniającej m aksym alne uspołecznienie sam odzielności, dla k tó ­ rej pow stania najistotniejsze było:

• optym alne uspołecznienie, • optym alny rozwój osobowości.

Czapów optym alne uspołecznienie i rozwój jednostki pojm ow ał jako szeroko rozum ianą hom eostazę psychospołeczną, która m iała się dokonać poprzez in tern a­ lizację nieegoistycznych w artości, dzięki wzm ożonej kontroli w ew nętrznej, a także rozw oju człow ieka, który jest procesem prow adzącym do ustalenia harm onii p o ­ m iędzy jednostką a jej św iatem zew nętrznym , procesem w zm agania oraz red uko ­ w ania konfliktów i napięć m iędzy przeciw nościam i. Czapów głosi etykę złotego środka Arystotelesa, choć się na niego nie powołuje, np. zw raca uwagę, że k ra ń ­ cowy egoizm i krańcow y konform izm są to zaburzone form y zachow ania, które należy poddać terapii. Z daniem Lesława Pytki (1993) jest to rodzaj filozofii dialogu pom iędzy utrzym aniem stanu rów now agi dynamicznej i rozw oju człow ieka, które kształtują przebieg procesu akom odacji i asymilacji.

Dla Czapowa ideał w ychow ania resocjalizującego pow inien zakładać tylko te cele, które w sposób natu ralny w ynikają z kolejnych stadiów rozwojowych czło­ w ieka, zatem teleologia waloryzuje praw a n aturalnego rozw oju jednostki na trzech płaszczyznach:

1) intelektualnej (sfera poznawcza), 2) em ocjonalnej (sfera em ocjonalna), 3) operacyjnej (sfera aktyw ności).

W niosek, jaki m ożna w ysnuć dla teleologii C zapow a, u w yd atnia ścisłe p o ­ w iązanie nie z tym , co jest postulow an e, ale z tym , co jest faktycznie inspirujące, kreujące i kierunkujące norm alny rozw ój osobow ości oraz z tym , co pozw ala na regulow anie atrybucji, od których zależy rozwój człow ieka zarów no na p o zio ­ m ie uspołecznienia, jak i indyw idualnym (osobow ościow ym ). W ym uszanie celów sprzecznych z norm alnym procesem rozw oju osobow ości jest błędem praktycz­ nym i pedagogicznym (Swida, 1970; C hłopkiew icz, 1980). Z d an iem Czapow a rozw ój człow ieka odbyw a się poprzez konflikty, kryzysy i dysharm onię, dlatego

Teleologia resocjalizacji: podstawy teoretyczno-prakseologiczne 19

też w artościow ym i wychow aw czo są te konflikty, któ re rozw iązyw ane są tw órczo i ko n stru k ty w n ie.

Teleologia Czapow a ma swoje podstaw y w filozofii socjalizmu dem okratyczne­ go (optym alne uspołecznienie) oraz w filozofii personalistycznego indyw idualizm u (optym alny rozwój osoby) (Pytka, 1993). Czapów cytuje, jak się wydaje z p u n k tu widzenia realizm u, słuszny p o stu lat M arksa: sw obodny rozwój każdej jednostki jest

warunkiem swobodnego rozwoju wszystkich (Czapów, 1978, s. 78). Jed n ak stara się

skoncentrow ać na pozaideologicznych podstaw ach teleologii resocjalizującej, o d ­ nosząc ją do opisowych teorii rozwoju. Pytka (1993) scharakteryzow ał teleologię Czapowa jako próbę pow iązania z antropologią filozoficzną i etyką z jednej strony oraz z wiedzą opisow o-w yjaśniającą dotyczącą rozwoju człowieka i m echanizm ów sterujących jego zachow aniem z drugiej strony, co w konsekwencji czyni z niej w ie­ dzę bardziej racjonalną, w olną od czystej postulatyw ności. Wydaje się, że teleolo­ gię Czapowa m ożna usytuow ać pom iędzy antropologią filozoficzną personalizm u egzystencjalnego a filozofią realnego hum anizm u socjalistycznego, opisanego przez M uszyńskiego (1974).

Ponieważ teleologia w ychow ania resocjalizacyjnego jest składow ą pedagogiki, stąd od określenia charakteru naukowego oraz od m etodologii w pedagogice reso­ cjalizacyjnej będzie zależało miejsce teleologii wychow ania.

Pedagogika resocjalizacyjna zarów no w w ym iarze teoretycznym , jak i praktycz­ nym ma ze swej n atury ch arak ter interdyscyplinarny, wielow ym iarow y (Czapów, 1978; Pytka, 2005) lub wielopasm owy (Sobczak, 2008). W swym zasadniczym , założeniow ym w ym iarze odnosi się przede wszystkim do orientacji:

• psychologicznej, m odel indyw idualistyczny - diagnoza, terapia (Szałański, 1993; O strow ska, 2008),

• socjologicznej, m odel interakcyjnokulturow y (Czapów, Jedlew ski, 1971; M achel, 2003; K onopczyński, 20 0 6 ; A m brozik, 2007; U rban, 2008) oraz teorie włączające - m odel inkluzyjny (Z acharuk, 2008) z udziałem społeczeństw a (Bałan- dynowicz, 2006), biologicznej - sfera organizm iczno-popędow a (Pospiszyl, 1998),

• filozoficznej, podstaw a epistem ologiczno-aksjologiczna (Pytka, 2005) oraz podstaw a m etafizyczno-antropologiczna (Kaczyńska, 1992; Szczęsny, 2001; Sob­ czak, 2005; W ojcieszek, 2005).

H olistyczna rozpiętość pedagogiki resocjalizacyjnej stanow i źródło nowych w ąt­ ków, niepodejm ow anych do tej pory problem ów albo ujęć tego samego zagadnienia w ynikającego z różnych perspektyw badawczych, a to z kolei może być podstaw ą sukcesów lub porażek teoretycznych i metodycznych procesu resocjalizacji (Pytka, 2003b). N a przeciw nym biegunie owej kom pleksowości uw ypuklają się „hybrydal­ ne” połączenia, w ynikające z różnych paradygm atów należących do poszczególnych nauk pom ocniczych. Przyczyna tego nieporozum ienia wywodzi się z kom pilow ania dowolnie przyjętych założeń filozoficznych, a dokładnie m etafizycznych i w konse­ kwencji epistemologicznych.

R óżnorodność i bogactw o założeń w teoriach dotyczących człow ieka, aksjologii i etyki jest przyczyną istnienia wielu ujęć teleologicznych. K ażda z koncepcji n au k o ­ wych określa swoje ściśle pożądane stany dojścia. Dlatego nie da się w yłonić jednej teleologii, która byłaby uzn an a przez wszystkie teorie hum anistyczne, w tym także resocjalizacyjne (Sobczak, 2006).

Pytanie o w ybór paradygm atu jest postaw ą tw orzenia teleologii, teorii i m e­ todyki resocjalizacyjnej, a tym samym pow inno stanow ić zasadniczą kwestię dla pedagogiki resocjalizacyjnej. D opiero od m om entu, w którym zostaną wyznaczone źródła myślenia, zaczyna budow ać się jej podstaw y. Z atem uzasadnione wydaje się pytanie: co leży u podłoża podstaw teleologii w ychow ania, a w niej - celów w ycho­ w ania resocjalizacyjnego?

W pedagogice resocjalizacyjnej powstaje problem , czy z p u n k tu w idzenia tele­ ologii resocjalizacja pow in na oprzeć się na tzw. pedagogice celów, czy na p edago­ gice w artości. (Konarzewski, 1988). C oraz częściej popularyzow ane są tendencje, aby resocjalizację w jej w arstw ie teleologicznej oprzeć na teorii, k tó ra byłaby aksjo­ logicznie n eutralna, gdyż w artości nie m ożna wyw ieść logicznie z systemu sądów opisow ych (Bocheński, 1993, Pawełczyńska, 1992), co najwyżej m ożna je uspra­ w iedliw ić, odw ołując się do jakiegoś systemu etycznego, czy ideologii społecznej

(Kemeny, 1967).

W edług K azim ierza Sośnickiego (1964) rozdzielenie teleologii od aksjologii jest niem ożliwe, gdyż aksjologia i teoria w ychow ania, na podstaw ie których for­ m ułuje się cele, są ze sobą ściśle pow iązane i nie da się ich oddzielić. Pytka (2005) proponuje, aby w arstw ę tw orzenia celów zarów no na poziom ie teoretycznym , jak i aplikacyjnym w resocjalizacji pojm ow ać jako aksjologię w raz z teleologią. Uważa, że resocjalizacja rozum iana jako dyscyplina prakseologiczna nie może wyjść poza zakres postulatów , zakazów i nakazów , choć ich stanow ienie m a ch arak ter w yraź­ nie „pozapedagogiczny”, gdyż pochodzi z przyjęcia określonej etyki, antropologii filozoficznej czy określonej ideologii (Pytka, 1993).

Powstaje zatem pytanie, czy teleologię pedagogiczną pow inno się utożsam iać z aksjologią (Suchodolski, 1964, Sośnicki, 1964), czy m oże należy ją traktow ać rów nolegle, jak czyni to Pytka (1993, 2003, 2005). W tym przypadku autorow i nie udaje się uniknąć utożsam ień, gdyż w jego pracach możemy przeczytać następujące zdanie: W iadom o, że oprócz tych dwóch wartości istnieje w pedagogice obszerny

katalog wartości, czy celów wychowania ujm ow anych alternatyw nie [...] jak te cele

- wartości resocjalizacyjne są usprawiedliwiane (Pytka, 1993, s. 76).

Pierwsza kw estia, jaką należy podjąć, dotyczy zagadnienia, czy istnieje real­ na różnica pom iędzy aksjologią a teleologią, czy ta różnica jest tylko na poziomie myślenia. Teleologia zajmuje się celam i, aksjologia dotyczy w artości, utożsam ienie w artości z celem jest jednoznacznie sprow adzeniem teleologii do aksjologii. W ów­ czas gdy w artość rów na się cel, znika teleologia, pozostaw iając tylko i wyłącznie

Teleologia resocjalizacji: podstawy teoretyczno-prakseologiczne 21

rozw ażane zagadnienia na gruncie aksjologicznym, nie ma więc większego sensu m ówienie o teleologii, chyba że używa się tego term inu jako synonim u.

Kolejną sprawą jest pojm ow anie samej aksjologii. Jak w iadom o nie m a jedn o ­ znacznego rozum ienia tej dziedziny wiedzy; w k ulturze naukowej w ystępuje wiele koncepcji aksjologicznych, które zajmują się odm iennym i z ich p u n k tu w idzenia sposobam i rozstrzygnięć epistemologicznych i ontologicznych w artości. R ozum ie­ nia te są zależne od przyjętego wcześniej paradygm atu myślenia przednaukow ego. Najogólniej rzecz ujmując, aksjologia m oże być podstaw ą interpretacji a n tro p o lo ­ gicznych (idealizm , m aterializm ), ale w ypływ a z antropologii (realizm).

Podstaw a teoretyczna tw orzenia celów resocjalizacji: psychologiczna, socjolo­ giczna, biologiczna, kulturow a i budow anie na nich teleologii będzie zależeć od uznanego paradygm atu filozoficznego. W ybór paradygm atu dokonuje się na p o ­ ziomie myślenia przedzałożeniow ego w zależności od rozum ienia m etafizyki: monistycznej (idealizm, m aterializm ) albo pluralistycznej (realizm). W ychodząc od fundam entów koncepcji metafizycznych w teleologii resocjalizacji, m ożna przyjąć jako jej podstaw ę albo antropologię, albo aksjologię. Ujęcia idealistyczne i m ate- rialistyczne (poza strukturalizm em ) w teorii teleologii wskażą jako podstaw ę tw o ­ rzenia celów resocjalizacji aksjologię, w konsekwencji utożsam iając ją z teleologią. W tej perspektyw ie antropologia jest ukonstytuow ana na podstaw ie m etody aksjo- logizmu (Gogacz, 1996), poprzez którą wyznacza się cele pożądane wychow aw­ czo. O kreślenie w artości - celów pożądanych wychowawczo w m onizm ie (idealizm, m aterializm ) m ożna dokonać jedynie poprzez umysł określającego je podm io tu, a więc poprzez p o d m io t opisujący. W realizm ie aksjologia w ypływ a z antropologii. Podstawa realistyczna w resocjalizacji będzie budow ała teleologię na antropologii, uznając, że w yznaczenie celów dokonuje się poza arbitralnością w yborów aksjolo­ gicznych (Sobczak, 2009), gdzie przedm iot wyznacza m etodę, a więc człowiek jako przedm iot w przypadku resocjalizacji nieprzystosow any w jego w ym iarze m aterial- no-duchow ym stanow i pow ód określenia celów resocjalizacji.

Pedagogika zajmuje się wychowaniem człow ieka, resocjalizacja w ychow aniem , opieką i terapią jednostki nieprzystosowanej społecznie. W zw iązku z tym pojaw ia się problem na gruncie teleologii resocjalizacji: na jakiej podstaw ie pow inno się sporządzić określony katalog celów resocjalizacyjnych. Czy na podstaw ie uogólnio­ nych praw idłow ości pedagogicznych? Czy na podstaw ie wiedzy płynącej z diagnozy o danym przypadku? W pedagogice zawsze m am y do czynienia z człowiekiem , nie­ zależnie od tego, czy jest on zaburzony socjalizacyjnie czy rozwija się praw idłow o. W takim razie pedagogika resocjalizacyjna jako teoria pow inna form ułow ać praw i­ dłowości ponadindyw idualne, ogólne, na paradygm acie antropologii filozoficznej (Sobczak, 2 00 0 ). W przypadku oddziaływ ania na poziom ie aplikacyjnym pow inna zaś uw zględnić jednostkow ość osoby ludzkiej i budować teleologię wychow ania re ­ socjalizującego, bazując na indyw idualności konstruow anej na podstaw ie danych

diagnostycznych, czyli na tym , co bezpośrednio dotyczy resocjalizow anego człow ie­ ka (Czapów, 1978; Pytka, 2005). N ie na wymyślonych, być m oże naw et szlachet­ nych celach - w artościach, lecz nieprzystających do treści zaw artych w osobowości jednostki ludzkiej (Swida, 1970). W dod atku w artości te zazwyczaj odnoszą się do rozstrzygnięć w kontekstach ideologicznych lub politycznych, aktu aln ie dom inują­ cych w danej k ulturze (Sobczak, 20 0 0).

W przypadku wyjścia od diagnozy w teleologii pedagogiki resocjalizacyjnej będziemy mieli do czynienia z zastosowaniem m etod empirycznych, a więc opiso­ wych. Powstaje zatem problem niepopełnienia tzw. błędu naturalistycznego, gdyż teorie tego typu mają opisywać lub wyjaśniać zjawisko, a nie w artościow ać. O p i­ sanie braków rozwojowych czy adaptacyjnych jest tylko stw ierdzeniem faktu, czyli tego, co w danym m om encie jednostka najbardziej potrzebuje, a to właśnie stanow i p u n k t wyjścia dla teleologii procesu resocjalizującego. Postulat pow stały na pozio­ mie diagnozy jedynie określi to, co jest niezbędne do osiągnięcia np. optym alnego uspołecznienia czy optym alnego rozw oju jednostki. Sfera prakseologiczna resocjali­ zacji wyznacza tylko te cele, które m ożna potraktow ać jako cel etapow y, czyli efekt pośredniczący w dojściu do celu finalnego. Te finalne cele tw orzone są na poziom ie uogólnień teoretycznych.

Streszczenie

P e d a g o g ik a re so c ja liz a c y jn a je st n a u k ą te o re ty c z n ą i p ra k se o lo g ic z n ą . W ta k im razie te le o lo g ia reso cjalizacji ja k o jej sk ła d o w a p o w in n a się o d n o sić z a ró w n o d o as p e k tó w te o r e ­ ty c zn y c h , ja k i ap lik ac y jn y c h , czyli d o ce ló w i p o s tu la tó w k o n stru o w a n y c h n a bazie p a ra d y g ­ m a tó w i d iag n o zy . W a rty k u le w sk a z a n o n a przyczyny f o rm u ło w a n ia te le o lo g ii resocjalizacji ze w z g lę d u n a fu n d a m e n t m y ślen ia p rz e d z a lo ż e n io w e g o , czyli p o d s ta w ę m o n isty c z n ą (id e­ a liz m , m a te ria liz m ) o ra z p lu ra listy c z n ą (re alizm ), a ta k ż e p rz e d s ta w io n o sk u tk i p rz y jm o ­ w an y c h z a ło ż e ń w a s p e k ta c h p ro c e su w y z n a c z a n ia ce low ego d z ia ła n ia . O ile w sp ó łc z e sn a p ra k se o lo g ia reso cjalizacji w sk az u je n a fo rm u ło w a n ie ce ló w ap lik ac y jn y c h n a p o zio m ie e k w ifin a ln o śc i w y n ik ając ej z d ia g n o z y ja k o in fo rm a c ji o sy stem ie, o ty le a s p e k t te o re ty c z ­ ny te le o lo g ii reso cjalizacy jn ej je st u jm o w a n y n ie z b y t p rec y zy jn ie , czyli je d n o w y m ia ro w o . W te o rii te leo lo g ii reso c jaliza cji n a s tę p u je zaw ężen ie d o ro z u m ie ń id e alisty cz n y ch lub m a te- rialisty c zn y c h , k tó re za p o d s ta w ę tw o rz e n ia celów u z n a ją z g o d n ie ze sw o im ro z u m o w a n ie m a k sjo lo g ię . R e p re z e n to w a n ie o k re ślo n e g o to r u m yślenia n ie je s t b łę d em . N a to m ia s t b łęd em je st in fo rm o w a n ie c z y te ln ik a w p o d rę c z n ik a c h , że ta k i sp o só b m y ślen ia jest je d y n y m ch o ć n ie z b y t o d p o w ie d n im u jęciem , ale n ie m a in n e g o . W d o stę p n e j lite ra tu rz e p rz e d m io tu jest f o rm u ło w a n a n ie ty lk o p o d s ta w a ak sjo lo g ic z n a te le o lo g ii, ale ta k ż e a n tro p o lo g ic z n a . Z a te m a n i ak sjo lo g ia , a n i a n tro p o lo g ia n ie p o w in n y w y stę p o w a ć ja k o ró w n o w a ż n ik te le o lo g ii, lecz te le o lo g ia jako d z ie d z in a w ie d z y m o ż e b a z o w ać a lb o n a p o d s ta w ie ak sjo lo g ic zn e j, a lb o na p o d s ta w ie a n tro p o lo g ic z n e j.

Teleologia resocjalizacji: podstawy teoretyczno-prakseologiczne 23

Abstract

The Teleological Resocialization: theoretical-praxeological basis

R e so c ia liz a tio n a n d S ocial P re v en tio n is a th e o re tic a l a n d a p ra x e o lo g ic a l su b ject, th u s te leo lo g y o f re so c ia liz a tio n as its b u ild in g b lo c k sh o u ld re la te b o th to its th e o re tic a l a n d p ra c tic a l a s p e c ts, i.e. to goals a n d p o s tu la te s fo rm e d o n th e basis o f p a ra d ig m s a n d d ia ­ gn o sis. In th e a rtic le a re p o in te d o u t th e re a so n s fo r fo rm in g te leo lo g y o f re so c ia liz a tio n d u e to th e f o u n d a tio n o f fu n d a m e n ta l th in k in g , i.e. m o n istic b asis (id ea lism , m a te ria lism ) a n d p lu ralism (realism ) a n d also th e o u tc o m e s o f m a k in g p re s u m p tio n s in a sp e c ts o f th e p r o ­ cess o f p la n n in g d e lib e ra te a c tio n s . O n o n e h a n d th e m o d e rn p ra x e o lo g y p o in ts to fo rm in g th e goals o f th e tre a tm e n t in th e p h a s e o f e q u ifin a lity o n th e basis o f th e d ia g n o sis as an in fo rm a tio n o n th e sy stem , o n th e o th e r h a n d th e th e o re tic a l a s p e c t o f re so c ia liz a tio n te ­ leology is d e s c rib e d im precisely, fro m o n ly o n e an g le. In re so c ia liz a tio n te leo lo g y th e re is a n a rro w in g to id e a listic o r m a te ria l th in k in g , w h ich c o n sid ers ax io lo g y as th e f o u n d a tio n o f fo rm in g g o als, a c c o rd in g to th e ir w ay o f th in k in g . H a v in g a p a r tic u la r w ay o f th in k in g is n o t a m ista k e . It is, ho w ev er, a m ista k e to in fo rm th e re a d e r in b o o k s th a t th is w ay o f th in k in g is th e o n ly w ay, th o u g h n o t to o su ita b le , b u t h av in g n o a lte rn a tiv e . In th e av a­ ilab le lite r a tu r e o n th e su b je ct b o th th e a x io lo g ic a l a n d a n th ro p o lo g ic a l bases o f te leo lo g y a re fo rm e d . T h e re fo re , n e ith e r th e ax io lo g y n o r a n th ro p o lo g y sh o u ld be m e n tio n e d as an e q u iv a le n t to te leo lo g y , in ste a d th e te leo lo g y as a k n o w led g e ca n o n ly b e b ased on e ith e r th e ax io lo g y o r a n th ro p o lo g y .

Bibliografia

Adamiec M. (1983). Działanie, wartość, sens - zarys systemu pojęć. W: Przegląd Psychologiczny,

1 (26).

Ambrozik W. (2007). Czynniki społecznej readaptacji byłych przestępców. Proces readaptacji społecz­ nej i jego istota. W: B. Urban, J.M . Stanik (red.). Resocjalizacja. T. 2. Warszawa: W ydawnictwo Naukowe PWN.

Andrzejuk A. (2006). Uczucia i sprawności. Warszawa: W ydawnictwo Navo.

Arystoteles. (2000). Etyka Nikomachejska. Etyka Wielka. Etyka Eudemejska. O cnotach i wadach. W: Dzieła wszystkie. T. 5. Tłum. D. Gromska, L. Regner, W. Wróblewski. Warszawa: Wydaw­ nictwo Naukowe PWN.

Bałandynowicz A. (2006). Probacja. Resocjalizacja z udziałem społeczeństwa. Warszawa: Prawo

i Praktyka Gospodarcza.

Bocheński J.M . (1993). Współczesne metody myślenia. Poznań: W ydawnictwo W drodze. Chłopkiewicz M. (1980). Osobowość dzieci i młodzieży. Warszawa: W ydawnictwo WSiP.

Czapów C. (1978). Wychowanie resocjalizujące. Elementy m etodyki i diagnostyki. Warszawa: Wydaw­ nictw o Naukowe PWN.

Czapów C., Jedlewski S. (1971). Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa: W ydawnictwo Naukowe PWN.

Frączek A., Kofta M. (1976). Frustracja i stres psychologiczny. W: T. Tomaszewski (red.), Psychologia. Warszawa: W ydawnictwo Naukowe PWN.

Gogacz M. (1996). Platonizm i arystotelizm (dwie drogi metafizyki). Warszawa: W ydawnictwo Navo. Kaczyńska W. (1992). Przedzalożeniowość myślenia i postępowania pedagogicznego. Warszawa: Wy­

daw nictwo IPSiR UW.

Kemeny J.G. (1967). Nauka w oczach filozofa. Tłum . S. Amsterdamski. Warszawa: W ydawnictwo Naukowe PWN.

Konarzewski K. (1988). Pedagogika celów, czy pedagogika w artości? Kwartalnik Pedagogiczny, 2. Konopczyński M. (2006). Metody twórcze resocjalizacji. Warszawa: W ydawnictwo PWN, Pedagogium. Machel H. (2003). Więzienie jako instytucja karania i resocjalizacji. Gdańsk: W ydawnictwo Arche. Maslow A .H. (1990). Motywacja i osobowość. Tłum . P. Sawicka. Warszawa: W ydawnictwo PAX. Muszyński H. (1974). Ideał i cele wychowania. Warszawa: W ydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Nowak S. (1970). Metodologia badań socjologicznych. Warszawa: W ydawnictwo Naukowe PWN. N uttin J. (1968). Struktura osobowości. Tłum. T. Kołakowska. Warszawa: W ydawnictwo Naukowe

PWN.

Oleś P. (1989). Wartościowanie a osobowość. Psychologiczne studia empiryczne. Lublin: W ydawnictwo KUL.

Ostrowska K. (2008). Psychologia resocjalizacyjna. W kierunku nowej specjalności psychologii. Warsza­ wa: W ydawnictwo Fraszka Edukacyjna.

Pawełczyńska A. (1992). Relatywizm moralny i wartości bezwzględne. W: A. Pawełczyńska. (red.),

Wartości i ich przemiany. Warszawa: W ydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej.

Pospiszyl K. (1998). Resocjalizacja. Teoretyczne podstawy oraz przykłady programów oddziaływania. Warszawa: W ydawnictwo Żak.

Pytka L. (1993). Aksjologiczna podstaw a resocjalizacji. W: Polska m yśl resocjalizacyjna. Wybór tek­

stów. Opracowanie K. Sawicka. Warszawa: W ydawnictwo UW.

Pytka L. (2003). Aksjologia pedagogiczna. W: T. Pilch (red.). Encyklopedia pedagogiczna X X I wieku. T. I. Warszawa: W ydawnictwo Żak.

Pytka L. (2003b). Diagnostyka i herm eneutyka pedagogiczna. W: Opieka - Wychowanie - Terapia,

1 (53).

Pytka L. (2005). Pedagogika resocjalizacyjna. Warszawa: W ydawnictwo APS. Scheler M . (1994). O rehabilitacji cnoty. Tłum . R. Ingarden. Znak, 46 (8). Sobczak S. (2000). Celowość wychowania. Warszawa: W ydawnictwo Navo.

Sobczak S. (2005). A ntropologiczne podstawy teleologii profilaktyki. W: L. Pytka, M. Konopczyń­ ski, S. Sobczak (red.), Skala nieprzystosowania społecznego uczniów na Mazowszu. Warszawa: W ydawnictwo Pedagogium.

Sobczak S. (2006). Przedzałożeniowość myślenia pedagogicznego. W: T. Pilch (red.), Encyklopedia

pedagogiczna X X I wieku. T. IV. Warszawa: W ydawnictwo Żak.

Sobczak S. (2008). Aporie i język współczesnej resocjalizacji. W: T. Z acharuk (red.), Język współcze­

snej pedagogiki. T. I. Siedlce: W ydawnictwo Akademia Podlaska.

Sobczak S. (2009). Aksjologia i teleologia pedagogiki resocjalizacyjnej. Warszawa: W ydawnictwo Pedagogium.

Sośnicki K. (1964). Istota i cele wychowania. Warszawa: W ydawnictwo Nasza Księgarnia.

Szatański J. (1993). Przeobrażenia w spostrzeganiu ludzi u wychowanków zakładów poprawczych i w y­

chowawczych. Warszawa: W ydawnictwo WSPS.

Szczęsny W. W. (2001). Edukacja moralna. Logos. Antropos. Praksis. Etos. Warszawa: Wydawnictwo Żak.

Sztompka P. (1971). Logika analizy funkcjonalnej w socjologii i antropologii społecznej. W: S. Nowak (red.), Metodologiczne problemy teorii socjologicznych. Warszawa: W ydawnictwo UW.

Świda H. (1970). Osobowość jako problem pedagogiki. W rocław-W arszaw a-Kraków: Wyd. PAN. Terruwe A.A., Baars C.W. (1987). Integracja psychiczna. Tłum. W. Unolt. Poznań: Wydawnictwo

W drodze.

Urban B. (2008). K ognitywno-interakcyjne podstaw y współczesnej resocjalizacji. W: M. Konopczyń­ ski, B.M. Nowak (red.), Resocjalizacja ciągłość i zmiana. Warszawa: W ydawnictwo Pedagogium. Wojcieszek K.A. (2005). Na początku była rozpacz... Antropologiczne podstawy profilaktyki. Kraków:

W ydawnictwo Rubikon.

Woroniecki J. (2000). Katolicka etyka wychowawcza. T. I, II, III. Lublin: Wyd. KUL.

Zacharuk T. (2008). Wprowadzenie do edukacji inkluzyjnej. Siedlce: W ydawnictwo Akademia Podlaska.