Stan badań nad uniwersalizmem religijnym Księgi Izajasza

Bernard Wodecki

Stan badań nad uniwersalizmem

religijnym Księgi Izajasza

Studia Theologica Varsaviensia 12/2, 209-233

1974

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

Studia Theol. Vars. 12 (1974) nr 2

BERNARD WODECKI

STAN BADAŃ N A D UNIWERSALIZMEM RELIGIJNYM

KSIĘGI IZAJASZA

T r e ś ć : Wstęp; I. Katolicka literatura teologiczna ostatniego stulecia o uniwersalizmie Księgi Izajasza; II. Literatura teologów akatolickich o uni­ wersalizmie Księgi Izajasza.

WSTĘP

A ktualny w zrost zainteresow ań sprawami m isji w naszej O jczyź­ n ie i dynamizm prac m isyjnych K ościoła na rozległych terenach w szystkich kon tyn en tów 1 kieruje szczególną uw agę na teologiczno- biblijną podbudow ę idei i działalności m isyjnej.

Jedną z głów n ych podstaw teologiczn ych teg o m isyjnego nurtu w sp ółczesn ego K ościoła jest uniw ersalizm religijny, charakter p ow ­ szechności praw dziw ej religii. Jest faktem, że ujaw nia się on stop­ n iow o coraz w yraźniej na kartach Pisma św., i to nie tylko i n ie do­ piero N o w eg o Testam entu, ale korzeniam i sięga już najgłębszych w arstw Starego Testam entu2.

1 Zob. F. K o l l b r u n n e r , Zum Missionsverständnis heute, Theologisch- -praktische Quartalschrift 121 (1973) z. 2 s. 119—130; także s. 124—130; A. F r e i t a g , Die neue Missionsära. Das Zeitalter der einheimischen Kir­

che, Steyl 1953; C. C o n s t a n t i n i, Die katholischen Missionen. Tłum.

z włoskiego M. M ö l l e r , Steyl 1960; A. B a r d e c k i, Kościół epoki dialogu, Kraków 1966 s. 259—267; J. S. M a s s o n , Mission. W: Sacramen­

tum mundi, t. 3, Freiburg 1969 kol. 482 — 547; tenże, The Roman Catholic Church at the time oi the Second Vatican Council. W: H. W. С о x i 11 —

K. G r u b b , World Christian Handbook, London 1970 s. 5—10, por. s. 29nn. i 48n; S. D e l a c r o i x (red.), Les missions contemporaines. W: Histoire

universelle des missions catholiques, t. 3, Paris 1957; P. J. S c h ü t t e , Mission nach dem Konzil, Mainz 1967; F. Z a p ł a t a , Bibliografia misyjna,

Ateneum Kapł. 72 (1969) s, 148—158.

2 B. W o d e c k i , Idea misyjna w Piśmie św. Starego Testamentu,

2 1 0 BERNARD W O DECKI [

2

Szczególnie w yraźnie w ystęp u je on u proroków, a zw łaszcza u naj­ w ięk szego z nich — Izajasza, zw anego „Ew angelistą Starego T esta­ mentu"3.

Treścią n in iejszego artykułu jest chronologiczny przegląd litera­ tury ostatniego stulecia na gruncie teo lo g ii zarówno katolickiej jak i akatolickiej odnośnie uniwersalizm u religijnego w K siędze Izajasza.

I. KATOLICKA LITERATURA TEOLOGICZNA OSTATNIEGO STULECIA O UNIWERSALIZMIE KSIĘGI IZAJASZA

W r. 1877 H. Z s c h o k k e opublikow ał pionierską pracę o te o ­ logii proroków ST ( T h e o l o g ie d e r P r o p h e te n d e s A l t e n T e s t a m e n ts ,

Freiburg im Br.). O czyw iście, w ramach całokształtu teologii w s z y s t­ kich K siąg prorockich zbyt m ało m iejsca było na uniw ersalizm pro­ roków w ogóle, a Izajasza w szczególn ości (s. 566— 570), początek był jednak zrobiony. Autor traktuje K sięgę Izajasza jako jedną ca­ łość, dzieło jednego autora i zestaw ia luźno obok siebie, bez b liż­ szych om ów ień, różne tek sty tej K sięgi w yrażające pow szechność zbaw ienia i ideę p rzyszłego naw rócenia obcych narodów.

W r. 1909 P. S t r e i t w yd aje w Paderborn niedużą pracę D ie

M is s io n in E x e g e s e u n d P a tr o lo g i e , w której jednak g łó w n y nacisk kładzie na NT.

Rok 1914 przynosi obszerniejszy artykuł P. H e i n i s c h ' a na te­ mat idei naw rócenia pogan u piszących proroków sprzed n iew oli ba­ bilońskiej4. Autor w yraźnie polem izuje ze zw olennikam i tzw. szkoły religijno-historycznej w ysu w ającym i tezę, jakoby religią izraelska przed w ystąpieniem proroków tzw. piszących była w y łą czn ie religią jednego klanu, a ideę uniw ersalizm u odnieść by trzeba dopiero do okresu n iew oli babilońskiej.

H einisch w yd ob yw a z K siąg proroków starszych i zw ięźle om awia tek sty św iadczące o uniw ersaliźm ie religijnym . Tekstom pierw szej części K sięgi Izajasza p ośw ięca 15 stron (85—99). Broni starożyt­ ności i autentyczności k w estion ow an ych przez w ielu tekstów Iz 2,2— neum Kapł. 77 (1971) s. 105—122; zob. tenże, Idea misyjna w Piśmie świętym

Nowego Testamentu, Ateneum Kapł. 72 (1969) s. 24—35; tenże, Dzieło mi­ syjne w Piśmie św., Biuletyn Informacyjny ATK, Warszawa 1972 nr 1—2

s. 79—81.

3 Pierwszy użył określenia Evangelista Veteris Testamenti św. H i e r o ­ ni m, zob. Prolog. Comment, in Isaiam, Mignę PL, t. 24 kol. 18 i PraeS. ad

Paulam et E u s t o c h PL, t. 28 kol. 771. Por. także św. A u g u s t y n , De civit. Dei, XVIII, 1, PL, t. 41 kol. 585.

4 Die Idee der Heidenbekehrung bei den vorexilischen Schriitpropheten, Zeitschrift für Missionswissenschaft 4 (1914) s. 81—106.

[3] K SIĘGA IZ A JA S Z A

211

4; 19, 15—25. W ykazuje też w zn iosłość w ystęp u jących w tych tek­ stach idei uniw ersalizm u i naw rócenia narodów obcych (pogańskich)i D rugiej części K sięgi Iz (rozdz. 40—66) w tym opracow aniu n ie oma­ w ia, dając tym samym do zrozum ienia, że nie uważa jej za pow stałą w okresie przed n iew olą babilońską; jeg o zdaniem n ie w chodziła już ona w ograniczony ramami czasu temat.

W roku 1916 tenże autor rozszerzył tem at na c a ły Stary Test. i za-

rysow o w 8 serii B ib lisc h e Z e i tîr a g e n opublikow ał 77 stron liczącą

pracę o idei naw rócenia pogan w ST5. O dnośnie proroków sprzed n iew oli, w tym rów nież Izajasza (jako autora I części K sięgi Iz, rozdz.

1— 36), znajdujem y tu w zasadzie pow tórzenie w yw od ów z pracy poprzedniej. Poza tym om aw ia odnośne tek sty II (i III) części tejże K sięgi Iz, której p ośw ięca 10 dalszych stron, po Jerem ieszu i Eze­ chielu (s. 48— 58). K westiam i krytyki literackiej n ie zajmuje się bli­ żej, krytykę tekstu pom ija zupełnie, nie przeprowadza też porów ­ nania pom iędzy treścią doktrynalną części I a II. Sama jednak idea uniw ersalizm u religijnego rów nież tej części Iz uw ypuklona jest zu­ pełnie w yraźnie.

W tym że roku 1916 ukazuje się drukiem w ramach W i s s e n s c h a f t l i ­

c h e r K u r s u s in K ö l n w yd an y pod kierunkiem J. Schmidlin'a referat

Μ. M e i n e r t z ' a pt. D ie Hl. S ch rilt u n d d i e M is s io n zajm ujący

się jednak tylko N ow ym Testam entem (s. 56—68).

W pierw szym na gruncie katolickim dziele traktującym system a­ tycznie o problem ach m isjologii w ydanym przez J. S c h n i d 1 i n ' a w r. 1917, w znaw ianym potem kilkakrotnie, znalazło się rów nież

m iejsce na sum aryczne om ów ienie tem atu Biblia a i d e a m i s y j n a ,n ie ­

co rozszerzone w w yd. drugim z roku 1923®. Autor cytuje szereg m iejsc z K sięgi Iz, siłą rzeczy jednak n ie m ógł om aw iać ich bliżej w teg o rodzaju pozycji.

W roku 1917 F. F e l d m a n n , przygotow ujący w łaśn ie w ów czas komentarz do K sięgi Izajasza, napisał 61-stronicow ą m onografię na tem at problemu naw rócenia pogan u Izajasza7. Praca ta, która uka­

zała się w serii A b h a n d l u g e n au s M i s s i o n s k u n d e u n d M issionsge^·

s c h ic h te , ma charakter szk icow y i raczej popularyzatorski. Autor roz­ różnia dw ie grupy w yp ow ied zi uniw ersalistycznych w K siędze Izaja­ sza: jedną zw iązaną ze Syjonem i królującym tam Bogiem (s. 9— 49), i drugą zw iązaną z osobą M esjasza (s. 50— 61). Uderza zbytnie roz­

5 H e i n i s c h , Die Idee der Heidenbekehrung im Alten Testament, Mün­ ster 1916 z. 1—2.

6 Katholische Missionslehre im Grundriss, s. 46—61; w 1 wyd. zob. s. 149nn.

7 Die Bekehrung der Heiden im Buche Isaias (Abhandlungen aus Mission-

skunde und Missionsgeschichte, z. 14), Aachen 1919. 14·

2 1 2 BERNARD W O DECKI [4]

członkow anie tekstów ; autor przytacza ca ły szereg rów nież takich, które n ie są zw iązane z tem atem (np. o pochodzeniu M esjasza od Daw ida i Jego w yp osażen iu w specjalne dary, o trw ałości Syjonu itp.), te zaś, które m ów ią istotnie o naw róceniu pogan, potraktowane są zbyt pow ierzchow nie.

W artykule A. M e г к ' a w 5. roczniku V e r b u m D o m in i zatytuło­

w anym D e r e n g o C h r is t i a p u d Isa ia m P r o p h e ta m z r. 1925 (s. 257— 261; 301— 308; 333— 338) n iew iele znaleźć m ożna m om entów , które naś­ w ietla ły b y nasz temat, chociaż w tego rodzaju art. oczek iw ałob y się szerszego om ów ienia aspektu uniw ersalnego K rólestw a M esjańskie­ go, który przecież w om awianej Księdze w yraźnie dochodzi do głosu. A rtykuł A. Merk'a n ie jest zresztą także odnośnie innych aspektów opracow aniem tekstów , a tylko konglom eratem cytatów dotyczących p rzyszłego K rólestwa C hrystusow ego.

W spom niany już M. M einertz w sw ojej m onografii pt. J e s u s u nd

d i e H e id e n m is s io n , opublikow anej w serii N e u t e s t a m e n t l i c h e A b h a n ­ d lu n g e n jako t. 1, z. 1— 2, zw łaszcza w jej drugim w ydaniu (Münster

1925; pierw sze ukazało się w r. 1908) jeden ze w stępnych rozdziałów p ośw ięca uniw ersalizm ow i ST (s. 19—38). D ość w yraźnie opiera się na pracach P. Heinisch'a i F. Feldmann'a. K sięgę Izajasza omawia całościow o, nie w chodząc w szczegóły (s. 26— 30).

W r. 1933 A. V a u d a g n o t t i ogłasza w Ill u s t r a z io n e V a t ic a n a

artykuł pt. L'idea m is s io n a r ia in Isaia, a w dwa lata później ks. J.

K r u s z y ń s k i drukuje w A n n a l e s M is s i o l o g i c a e R. 7, swój 10-

-stronicowy referat pt. I d e a m i s y j n a w P iś m ie św. (s. 19— 29). W tym

ostatnim jednak prorocy w ogóle potraktowani są bardzo pobieżnie, a im ię Izajasza n ie jest w nim naw et w ym ienione.

; W lipcu 1936 roku ukazuje się jako nr. 7 tomu 3 S u p p lé m e n t à

l'U n ion M is s io n n a ir e d u C l e r g é krótka praca pt. La d o c t r i n e m i s s i o ­ n n a ir e d'Isaie e t sa d e s t i n é e , której autorem jest M. B a r b a , pod­ ów czas alumn W yższego Seminarium Duch. w Issy. W iele obiecują­ c y tem at u jęty został na 31 stronach w sposób popularyzatorski w pięciu punktach: 1. Perspektyw y m isyjnej I części K sięgi Iz; 2. Duch m isyjn y w K siędze pociech; 3. W ielk i misjonarz: cierpiący Sługa; 4. Śmierć i zm artw ychw stanie Izajaszow ego ideału m isyjnego '(dopiero NT podejm ie go w yraźnie); 5. Próba syn tezy doktryny m i­ syjnej u Izajasza w św ietle NT.

W roku 1937 F. X. K o r t l e i t n e r w ramach C o m m e n t a t i o n e s

B ib lic a e (nr. 12) w yd aje dziełko pt. R e lig io V e t e r i s T e s t a m e n ti h abitu e t n a tio n a li e t u n i v e r s a l i e n itu it (Oeniponte —■ Innsbruck 1937). Cały rozdział 6 (s. 49—89) p ośw ięca autor nauce proroków potw ierdzają­ cej uniw ersalny charakter religii ST. K sięga Izajasza potraktowana jest tam stosunkow o szeroko (s. 54—73). F. X. Kortleitner, podobnie

[5] KSIĘGA IZ A JA SZ A 2 1 3

jak P. H einisch i F. Feldmann, przyjm uje bez wahania autentyczność danych tekstów i podkreśla ich naukę o naw róceniu pogan, w skazu­ jąc na w zn iosłość tej doktryny w ramach religii ST.

N a szczególną uw agę zasługuje obszerny, drukow any w czterech

odcinkach artykuł J. С u s s e t ' a pt. L’i d é e m is s io n n a ir e d a n s Isaie

na łamach R e v u e A p o l o g é t i q u e z roku 19368. Czterem odcinkom od­

pow iadają cztery głów ne części zatytułow ane: I. Podstawa idei m i­ syjnej; Bóg jed yn y i transcendentny; II. Rola m isyjna narodu H e­ brajczyków; III. W ielk i Sprawca zbaw ienia p ow szech n ego — Sługa Jahew i M esjasz; IV. Centrum i ow oc dzieła m isyjnego: N o w e Jeru­

zalem , C o n c l u s i o n s w ieńczą tę pierw szą obszerniejszą pracę na temat

uniw ersalizm u jako głów nej p odstaw y idei m isyjnej w K siędze Iz. W sum ie daje ona ogólny, choć o w iele dokładniejszy niż szkice P. Heinisch'a, F. Feldmann'a i M. Barby, pogląd na treść doktrynalną om awianej K sięgi w aspekcie uniwersalizm u; abstrahuje od k w estii krytyczno-tekstualnych i literacko-historycznych. Ma w ię c charakter raczej inform acyjny i problemu nie pogłębia. J. C usset nie podaje też żadnych prac zw iązanych z tematem ani kom entarzy, na których się opierał.

Rok 1938 przynosi pracę redem ptorysty H. B ü c k e r s ' a o m e­ sjańskich nadziejach Izajasza odnośnie do narodów pogańskich9. W ychodzi on od uniw ersalistycznej, ponadnarodowej w iary w K się­ dze tego proroka i usiłuje w ykazać, że strona nacjonalna jego ke- rygm y m esjańskiej jest uw arunkow ana historycznie i czasow o, w zn o­ si się on jednak ponad te uw arunkow ania i widzi, że rów nież po­ ganie partycypow ać będą w zbaw ieniu m esjańskim . Ich naw rócenie jest naczelnym zadaniem M esjasza. Autor przyjmuje autentyczność całej K sięgi i w szędzie doszukuje się, z pew ną przesadą, oczekiw ań m esjańskich.

Na uw agę zasługuje rów nież n ied u ży artykuł V. den O u d e n - r i j n' a: D ie W e l t k i r c h e G o t t e s im A l t e n T e s t a m e n t 10. Ma on chara­ kter popularyzatorski.

W roku 1939 w yd aw an e przez Papieski Instytut Biblijny w Rzy­

m ie V e r b u m D o m in i opublikow ało dw ie pierw sze części artykułu

R. G a l d o s ' a D e u n i v e r s a lis m o in V e t e r e T e s t a m e n t o (s. 39— 45

i s. I l l — 116). D alszych jednak zapow iadanych części (c o n tin u a b itu r,

s. 116) na próżno szukać w następnych rocznikach VD. N ie ma tam w ięc i oczek iw an ego om ów ienia uniw ersalizm u K sięgi Iz. Zapewne w ybuch w o jn y przeszkodził ukończeniu pracy.

8 S. 43—62; 67—83; 298—315; 416—431.

9 Des Propheten Isaias Messianische Erwartungen iiir die Heidenvölker, Linz 193B; drukowany również w Theologisch-praktische Quartalschrift 91 (1938) s. 16—23; 222—234.

2 1 4 BERNARD W O DECKI

[

6]

H. de L u b а c w yd aje w roku 1941 niedużą lecz bardzo p ożytecz­ ną m onografię pt. Le i o n d e m e n t t h é o l o g i q u e d e s m i s s i o n s 11, w której szereg uw ag p ośw ięca naszem u tem atowi. G łębiej jednak w pro­ blem n ie w chodzi.

W r. 1947 Y. R a g u i n opublikow ał w Paryżu pracę T h é o l o g i e m i ­

s s i o n n a ir e d e l'A n c ie n T e s t a m e n t, w której na szczególną u w agę za­ sługuje rozdz. V. zatytu łow an y La c o n v e r s i o n du m o n d e e t l e s p r o p ­ h è t e s (s. 71— 83). Autor abstrahuje od k w estii krytycznych, podaje jednak szereg su gestyw n ych m yśli odnośnie do tematu.

W tym samym roku J. C h a m p a g n e w sw oim M a n u e l d 'A c ti o n

M is s io n n a ir e w ydanym w O ttaw ie p ośw ięca zagadnieniom biblijnym (251·—279), o samym Izajaszu i jego K siędze jest tam jednak n iew iele.

M is s io n n a ir e w ydanym w O ttaw ie p ośw ięca ponad 20 stron zagad­ nieniom biblijnym (251—279), o samym Izajaszu i jego K siędze jest tam jednak n iew iele.

: Rok 1949 przynosi k olejn e dw ie prace: S. P a v e n t i ' e g o ; La

C h ie s a m is sio n a ria , zaw ierającą rozdział p o św ięco n y idei m isyjnej

w Piśm ie św . (L'idea m is s io n a r ia n e lla S acra S c r it tu i a , s. 101— 114)

oraz J. van der P 1 o e g ' a, M i s s i e g e d a c h t e n in d e H. S ch rift (w serii

D e G u l d e n P a s s e i S e r ie - S tu d ie n v o o r o n z e tij d , H i l v e r s u m 1949), sta­ now iącą zbiór czterech od czytów o idei m isyjnej w Piśm ie św . Pro­ blem uniw ersalizm u w ST om ów ion y jest, zgodnie zresztą z charakte­ rem podręcznika i odczytów , skrótow o i ogólnie: u pierw szego na s. 104— 109, u drugiego na s. 9— 28.

W r. 1950 R. H a ł a s publikuje na łam ach kw artalnika C a t h o li c

B ib lic a l Q u a r t e r l y (R. 12, s. 162— 170) artykuł pt. T h e U n i v e r s a lis m of Isaiach. N iestety , nie spełnia on nadziei sugerow anych przez ty ­ tuł. Om awia bow iem tylk o rozdz. 40—66 K sięgi Iz, pom ijając zupeł­ nie część I. N ie zaznaczając tego ani w tytule ani w e w stępie, w pro­ wadza w ła ściw ie w błąd czytelnika. N ie znaęzy to oczyw iście, by jego zdaniem uniw ersalizm w I części K sięgi Iz, nie w ystęp ow ał, o g ­ ranicza jednak w yraźnie tem at do części II, którą przypisuje — co jest już dzisiaj anachronizm em — samemu Izajaszow i. Rozważania snuje R. H ałas na kanw ie starszej już w ów czas pracy C. C. Torrey'a

T h e S e c o n d Isaiach , N ew York 1928. W skazuje szczególn ie na rolę Sługi Jahw e w dziele naw rócenia narodów obcych.

W tym że roku 1950 ukazuje się artykuł M. M e i n e r t z ' a : B ibel

u n d M is s io n w Z e its c h r ift für M i s s i o n s w i s s e n s c h a l t u n d R e l i g i o n s w i ­ s s e n s c h a f t (R. 34, s. 14—23). Jest to referat, w którym głów ną uw agę pośw ięcon o N ow em u Testam entowi.

11 Bibliothèque de 1'Union missionaire du Clergé de France, Saint-Amand

[7] KSIĘGA IZ A JA S Z A 2 1 5

W rok później w ych od zi w M adrycie w opracowaniu P. M, de

M o n d r e g a n e s ' a M a n u a l d e m is io n o l o g ia . W rozdziale I części

zatytułow anej M i s i o n o l o g i a d o c t r in a l (f u n d a m e n ta l) p ośw ięca autor

sporo uw agi biblijnym podstaw om idei m isyjnej (De lo s f u n d a m e n to s

b ib li o c o s , s. 31—72), w tym rów nież uniw ersalizm ow i Starego T e­ stam entu. K sięga Iz. om ów iona została na- trzech stronach (s. 45— 47). O graniczono się do przytoczenia tylko niektórych, pow szechnie uznaw anych jako uniw ersalistyczne tekstów .

A rtykuł E. B e r t h o l d e ' a o K rólestw ie m esjańskim w Księdze

Izajasza opublikow any w T h e o lo g ie u nd G la u b e 42(1952) s. 426— 444

jest podobnie jak i art. A. M e г к ' a z V D 1925, tylko pośrednio

zw iązany z naszym tem atem i obejm uje dwa zagadnienia: 1. Rola J e­ rozolim y w K rólestw ie m esjańskim , i 2. R ozprzestrzenienie się Kró­ lestw a m esjańskiego. Dodatnim elem entem tego artykułu jest to, że nie stanow i tylk o m ozaiki tekstów , ale także rzeczow e, choć zw ięzłe ich om ów ienie i ocenę.

J. J. T e n n a n t publikuje w r. 1952 artykuł na temat orędzia m isyjnego w Biblii12, streszczony w roku następnym po francusku w L e s M i s s i o n s C a t h o li q u e s , N o u v e l l e S é r i e 13.

Z asygnalizow ać n a leży rów nież nieduży rozmiarami, ale bardzo rzeczow y art. A. D e i s s l e r ' a z Fryburga o uniw ersalnym i jedno­ litym charakterze K rólestw a Bożego w kerygm ie proroków 14. Autor om aw ia w pierw zadania kerygm y prorockiej, następnie esch atolo­ giczne królow anie Boga jako elem ent podstaw ow y, ideę uniw ersal­ ności zbaw ienia m esjańskiego oraz jedność K rólestw a Bożego p oję­ tego esch atologiczn ie. W szystk ie narody jako całość znajdą się k ie­ dyś w jednym w ielkim K rólestw ie Bożym, którego G łową będzie

M esjasz jako V i c a r iu s Dei.

W spom nieć też trzeba o popularyzatorskich w praw dzie, ale k on ­ struktyw nych opracow aniach P. A. R é t i f ' a i P. L a m a r c h e ' a na tem at uniw ersalizm u Biblii i jej stosunku do m isji. O pracow yw a­ ne już w latach 1954— 1956 szkice w ramach kierow anej przez J. G.

G o u r i b i l l o n ' a serii E v a n g i l e 15, w ydano osobno drukiem w r.

12 The missionary Message ol the Bible, World and Mission 2 (1952) s. 14—2.7.

13 Le message missionaire de la Bible, Les M. Cath. N. S. 2 (1953) s. 72— 78.

14 Die Universalität und Einheit des Gottesreiches in der prophetischen

Verkündigung., Oberrheinisches Pastoralblatt 56 (1955) s. 8—14.

15 Bible et Mission. Résumé des conlérences missioiogiques 1954—1955;

Vision universelle de l'Eglise; Les Prophètes et la Mission, Paris 1955—56,

wydanè później pt. Le salut des nations. Universalisme et perspectives mis-

2 1 6 BERNARD W O D ECK I [8]

1960 w j. niem ieckim 16. Zw łaszcza w szkicu L e s P r o p h è t e s e t m is s io n

(1955— 56) autorzy ci uw zględnili oddzielnie Izajasza (Isaie — Le

Plan d e salu t u n i v e r s e l , s. 11— 14), choć w sposób bardzo ogólny, bez w chodzenia w szczegóły.

Od roku 1956 w ybitne zainteresow anie uniw ersalizm em proroków w ykazuje francuski biblista A. F e u i l l e t , autor szeregu artyku­ łó w w R e c h e r c h e s d e s S c ie n c e s r e lig ie u s e s i w B ible e t V i e C h r é t i e n ­

ne. N a szczególną u w agę zasługują trzy jego art.: L 'u n iv e r s a lis m e e t

l'é le c ti o n d'I sraël d a n s la r e lig io n d e s p r o p h è t e s ( B V C h r 15(1956) s. 7—25); La c o n v e r s i o n e t le sa lu t d e s n a tio n s c h e z Isaie ( B V C h r 17

(1958) s. 3— 22) oraz Un s o m m e t r e l i g i e u x d e l'A n c ie n T e s t a m e n t. L 'oracle d'Isdie 19, 19—25 (R S cR el 39 (1961) s. 65— 87). P ierw szy z tych art. daje og ó ln y obraz uniw ersalnego charakteru kerygm y pro­ roków Izraela na tle faktu specjalnego wybrania narodu izraelskiego. Autor w ychodzi z p ow szech n ego charakteru m iłości Boga obejm ują­ cej w szystk ich ludzi oraz z faktu, że w ybitnie uniw ersałistyczna reli- gia chrześcijańska jest przecież przedłużeniem religii Izraela, w k tó­ rej tkw ił także pierw iastek uniw ersalistyczny. A. Feuillet w skazuje, podobnie jak np. F. X. Kortleitner, O. Edssfeldt i in., na w zajem ne przeplatanie się dw óch nurtów w religii Izraela, a w ięc także w ke- rygm ie proroków: z jednej strony przekonanie o w ybraństw ie Izrae­ la parło do odseparow yw ania się od św iata pogan, z drugiej jednak strony w iara w Jednego Boga jako Pana całej ziem i kierow ała jego wrzrok poza granice Izraela, budziła w ielkoduszną nadzieję p ow szech­

nego K rólestw a Boga i kreśliła w izję, w której w sz y sc y ludzie m ieli­ by się znaleźć w e w spólnej adoracji tego sam ego praw dziw ego Boga. W artykule drugim om aw ia autor tek sty pierw szej części K sięgi Iz. m ów iące o naw róceniu narodów; ogranicza się jednak tylko do kilku tekstów uznanych przez siebie za autentyczne, uważając za taki rów nież k w estion ow an y przez innych Iz 2,2—5. Tekstu Iz 19,18— 25 o naw róceniu Egiptu i A syrii nie om awia, pozostaw iając w id ocz­ n ie jego opracow anie osobnem u artykułow i, który istotn ie ukazał się później pod podanym w y żej tytułem , uw ypuklającym niezm ierną d oniosłość religijno-teologiczn ą tekstu nazw anego słusznie punktem kulm inacyjnym religii ST.

A. G e 1 i n publikuje w roku 1956 art. o idei m isyjnej w Biblii17. Autora cechuje precyzja m yśli, uw idaczniająca się na przykład w w yraźnym rozróżnieniu uniwersalizm u, idei m isyjnej i tzw. in te­ gracji, przez którą rozumie norm alny proces asym ilacji elem entów 16 Przepracowane przez J. E. G u n t l i pt. Das Heil der Völker. Israels

Erwählung und die Berufung der Heiden im Alten Testament, w serii Die Welt der Bibel. Kleinkommentare zur Hl. Schrift, nr 9, Düsseldorf 1960.

[9] K SIĘGA IZ A JA S Z A 2 1 7

obcych etnicznie w narodzie izraelskim . Przy om awianiu ST autor

w skazuje na stopniow y rozwój idei: Le p e u p l e élu-Le p e u p le - t é m o in

w kierunku Le p e u p l e m is sio n n a ire . O sobny podpunkt p ośw ięca roli

Jerozolim y i ruchowi m isyjnem u w okresie po niew oli.

Rok 1960 przynosi wspom nianą już w yżej niem iecką przeróbkę

francuskich opracowań P. A, Rétife'a i P. -Lamarche'a pt. D a s H e il

d e r V ö l k e r . Is r a e l E r w ä h lu n g u n d d ie B e ru iu n g d e r H e id e n im A l t e n T e s t a m e n t. Osobno, choć sum arycznie, bo na tle całego ST, om ów io­ no rozdz. 1— 39 K sięgi Iz (s. 46— 49, a osobno (w ramach epoki n ie­ w o li i po n iew oli babilońskiej rozdz. 40— 55 i następnie 56— 66 (s. 59—62; 63— 65).

W ydana w r. 1962 przez S. M. G o z z o praca o teologii K sięgi Izajasza18 n ie om awia szerzej uniw ersalizm u religijnego tej K sięgi. Zaw iera jed yn ie kilka luźnych uw ag do takich tekstów jak Iz 19, 19n i 25,9 (s. 117) i o M esjaszu jako Królu, M isjonarzu i Zbaw cy o ch a­ rakterze uniw ersalnym (s. 190n., 195 nn).

Ten sam rok 1962 przynosi zarys m isjologii Th. O h m ' a M a c h e t

zu J ü n g e r n a lle V ö l k e r . T h e o r ie d e r M is s io n (F re iburg i Br. 1962),

w której om awia autor na s. 218— 228 biblijne podstaw y misji w ST, a nadto przy w ielu problem ach szczegółow ych odw ołuje się do tek­ stów biblijnych ST.

W r. 1964 holenderski w erbista A. D e G r o o t opublikow ał pracę

0 zbaw ieniu narodów w Biblii: D e B i jb e l o v e r h e t h e il d e r v o l k e n

(Roermond —■ M aaseik 1964), przetłum aczoną później na j. w łosk i

1 w r. 1971 w ydaną w serii La B ibbia e i probiern i d e l Г u o m o d 'o g g i

30, E d izio n i P a o lin e, pt. La s a l v e z z a d e i p o p o l i n ella Bibbia. Z trzech jej części dw ie p ośw ięcon e są N ow em u Testam entowi. Najbardziej

przydatna dla naszego problemu jest część I: W y b ó r Izra e la a z b a ­

w i e n i e n a r o d ó w . Szczególną u w agę p ośw ięca Jerozolim ie i Syjonow i jako eschatologicznem u centrum zbaw ienia dla narodów, przy czym tek sty z K sięgi Iz (2,2— 4;60; 56;; 25,6— 9) zostały w ystarczająco w zględnione. Tekst o naw róceniu Egiptu i A syrii (Iz 19,16—25). chociaż A. De Groot uważa go za napisany po n iew o li babilońskiej, om aw ia jednak w rozdziale pośw ięcon ym epoce patriarchów (s, 40— 43; por. 21 nn).

W iele trafnych u w ag na tem at uniw ersalizm u religii ST, także

u proroków, zam ieszcza R. S c h n a c k e n b u r g w sw ej pracy G ot-

fes H e rrsc h a ft u nd R e ic h (Freiburg4 1965), a P. T e r n a n t w art.

Bible et M is s io n na łamach P arole et M is s io n 8 (1965) nr. 28 s. 114— 152.

18 La dottrina teologica del libro di Isaia. Studio ciiticoesegetico (Biblio- theca Pontificii Athenaei Antonian.i 11), Romae 1962 (stron 249, z indeksem 285).

2 1 8 BERNARD W O DECKI

HO]

N. К 1 a e s w m onografii S t e l l v e r t r e t u n g u n d M i s s i o n (Essen

1968) ca ły rozdział I (s. 21— 46) p ośw ięca problem ow i m isji w ST, zw łaszcza roli Sługi Jahw e, a nadto sporo m iejsca w rozdz. II. (s.67— — 71).

W roku 1970 na łam ach B iblica (R. 51, s. 161— 182) P. E. D i o n

z O ttaw y zajął się problemem uniw ersalizm u religijn ego u Deuteroi- zajasza, zw racając u w agę na różne w arstw y redakcyjne tej (II) c zęś­ ci K sięgi Iz ( L 'u n iv e r s a lis m e d a n s l e s d i i i é r e n t e s c o u c h e s r é d a c t i o ­ n n e lle s d'Isaie 40— 55). Już w yp ow ied zi w arstw y podstaw ow ej Deu-

teroizajasza mimo skoncentrow ania uw agi na drugim „exodusie" lu­ du izraelsk iego uw ypuklają jako istotną część Planu B ożego zebra­ nie obcych narodów w o k ó ł odnow ionego Jeruzalem , pełnego ch w ały dzięki obecności jed yn ego Boga i W ybaw cy. Pieśni o Słudze Jahw e Iz 42, 1—4 i 49, 1—6, które Dion uw aża za późniejsze od w arstw y podstaw ow ej, przynoszą św iadectw o Sługi Jahwe, któremu n o w y Plan jego Boga pow ierza m isję głoszen ia Prawa Jahw e aż po krańce ziem i i n iesien ia zbaw ienia narodom. W edług autora czw ar­

tej Pieśni o Słudze Jahw e, E b e d będzie w y w y ższo n y przez Boga

w oczach n aw et sam ych pogan. N ie zapom inając o tytu le „Św iatłość narodów" przyznanym mu uprzednio przez Jahw e, redaktor dodatków do trzech pierw szych Pieśni (42, 5—9; 49, 8— 12) akcentow ał jedynie jego m isję w ob ec Izraela oraz kluczow ą rolę, jaką Bóg w yzn aczył Słudze w odnow ieniu Przymierza. Jeszcze p óźniejszy tekst 51, 4-—6 podejm uje sform ułow ania u n iw ersalistyczne dw óch pierw szych P ieś­ ni o Słudze Jahw e, choć nic o samym Słudze nie m ówi.

A naliza przeprowadzona przez Diona w yk azała dość znaczne po­

w iązanie i spójność (c o h é s io n , s. 182) p oszczególnych tekstów i na

tle praw dopodobnego ich następstw a chronologicznego rozwój u n i­ w ersalizm u w literackim kom pleksie II części K sięgi Izajasza.

N a gruncie rodzimym m ożem y z zadow oleniem w skazać na donio­ słą pracę zbiorow ą w ydaną w r. 1970 pod red. B. P r z y b y l s k i e g o pt. D r o g i z b a w i e n i a . O d B iblii d o Soboru. W tej w ażnej pozycji w iele cennych spostrzeżeń odnośnie do u n iw ersalistycznych w ypow iedzi

proroków podają o. A. J a n k o w s k i w rozprawie K u z b a w i e n i u

p o p r z e z „ e k o n o m ię " S t a r e g o P r a w a , (s. 106— 143) i ks. K. R o m a ­

n i u к w rozprawie Z b a w c z a i n i c j a t y w a B o g a (s. 5—23)19.

W roku 1971 autor n in iejszego opracow ania opublikow ał artykuł na tem at idei m isyjnej w Piśm ie św. Starego Testam entu20, w którym dał zarys U niwersalizm u religijnego K sięgi Iz. na tle całokształtu

ls Por. tenże, L’initiative salviiique de Dieu et sa souverenété absolue

sur le temps, Rivista Biblica Ital. 12 (1964) s. 337—348.

20 B. W o d e c k i , Idea misyjna w Piśmie św. Starego Testamentu, Ate­ neum Kapł. 77 (1971) s. 105—122.

[1 1 ] KSIĘGA IZ A JA S Z A 2 1 9

K siąg ST. O ddzielnie om ów iony został tzw. Proto-Izajasz, rozdz. 1— — 39 (s. llOnn) i osobno Deutro- i Trito-Izajasz (s. 115— 118). O becnie

przygotow uje do druku w ięk szą m onografię pt. U n i w e r s a l i z m r e l i g i j ­

n y w K s i ę d z e Iza ja sza .

Także w r. 1971 M. V o g e 1 s pisał na tem at Przymierza i uniw er­ salizmu, w skazując na ścisłe pow iązania pom iędzy ideą Przymierza- -wybrania a uniw ersalizm u religijnego. A rtykuł W.· V ogels'a, opra­ cow an y rów nież w j. angielskim 21 stanow i streszczenie jego prelekcji w ramach kursu przeprow adzonego w r. 1970 w Instytucie M isjolo-

gicznym uniw ersytetu św . Pawła w O ttaw ie na tem at E le c tio n et

u n i v e r s a l i s m e d a m 1'A n c i e n T e s t a m e n t.

W r. 1972 na łamach S tu d ia T h e o l o g i c a V a r s a v i e n s i a (nr 1 s. 31— 53) ks. J. H o m e r s к i opublikow ał część sw ojej pracy habilita­ cyjnej pt. T e o l o g i c z n e w a r t o ś c i w y r o c z n i u p r o r o k ó w p i s a r z y . O m ó­ w ił on charakter esch atologiczn y (s. 31— 37) i uniw ersalizm zbaw czy

(s. 38— 48) tych tekstów , w yd ob yw ając w nich w zakończeniu prawdy ogóln oreligijn e s. 48— 52). Dla n aszego tem atu szczególn ie interesu­ jące i konstruktyw na jest część II artykułu. Ks. Hom erski stw ierdza np„ że jak k olw iek esch atologia proroków w aspekcie uniwersalizm u n ie została zapoczątkow ana przez nich, lecz w ystęp u je już u Jahw isty, to jednak „uniw ersalizm zbaw czy dopiero w ich w yp ow ied ziach na­ biera praw dziw ie totalnej pow szechności" (s. 38). — K siędze Izajasza p ośw ięcon e jest w praw dzie tylk o kilka stron (40 nn: Proto Izajasz; s. 44 nn: D eutero Iz; s. 46: Trito Iz), ale uniw ersalizm tych części został w yraźn ie uw ydatniony. Na szczególną u w agę zasługuje fakt, że autor, podobnie jak sw ego czasu Ks. S. G r z y b e k , H. W i 1 d - b e r g e r i in., tekst w yb itn ie uniw ersalistyczn y Iz 2,2—5 przyznaje Izajaszow i. Co do Iz 19,18 nn w aha się, za najprawdopodobniej słusz­ ne uw ażając w końcu um ieszczenie tej perykopy przez krytyków w czasach po n iew o li (por. s. 41n a s. 46n). U niw ersalizm zbaw czy Trito-Izajasza ma charakter k ultyczny i centralistyczny, jakkolw iek nie jest p ozb aw ion y cech w ielk iej i w prost m asow ej spontaniczności (s. 46).

W końcu n ależałoby jeszcze zw rócić u w agę na odnośne art. i ha­ sła w słow nikach i encyklopediach biblijnych i teologiczn ych oraz leksykonach, jak np. E. К a 1 1 ' a, H. H a a g ' a, J. B. B a u e r ' a , X. L é o n - D u f o u r ' a , H. F r i e s ' a i in.22, w których co prawda

21 Alliance et Universalisme, Parole et Mission 14 (1971) s. 219—227,■ tenże, Covenant and Universalism, Zeitschrift für Missionswissenschaft und Religionswissenschaft 57 (1973) s. 25—33.

22 E. Ka l t , Biblisches Reallexikon, t. 1—2, Schöningh — Paderborn 2 1938 (zwłaszcza hasło: Heidenbekehrung, t. 1, kol. 746—750); H. H a a g (red.), Bibel-Lexikon, Einsiedeln- Zürich- Köln 2 1968 (Leipzig 1969); J. B.

220

odnośne tek sty K sięgi Iz są Om ówione tylk o skrótow o i n ie u w yd at­ niają się w całym ich znaczeniu, jednakże są w łączone w obraz ca ­ ło ścio w y problemu.

II. LITERATURA TEOLOGÓW AKATOLICKICH OSTATNIEGO STULECIA O UNIWERSALIZMIE KSIĘGI IZAJASZA

W roku 1880 E. R i e h m opracow ał w 7. roczniku m iesięcznika

protestanckiego A l l g e m e i n e M i s s i o n s z e i t s c h i itt problem ideii m isyjnej

w Starym T estam encie w ykazując (w ramach polem iki z Müller'em), że poglądy o partykularyzm ie religii starotestam entalnej są bezpod­ staw ne. W ramach 12-stronicow ego opracowania p o św ięcon ego ca­ łemu Staremu T estam entow i n iew iele m iejsca znalazło się dla samej K sięgi Izajasza, ale i tutaj zrobiono dobry początek. Zgodnie z głów-: nym nurtem w spom nianej polem iki autor opow iada się za auten­ tycznością, a w ięc i starożytnością takich tekstów jak Iz 2,2— 4; 19 i in23.

W trzy lata później А. К u e n e n w yd aje drukiem cyk l sw oich

w yk ład ów na tem at V o l k s r e l i g i o n u n d We l tr e lig io n , z których trze­

ci zajmuje się uniw ersalizm em proroków izraelskich24. Autor uważa tekst Iz 2,2—4 o pielgrzym ce ludów na Syjon za starszy od sam ego Izajasza. K w estii autentyczności Iz 19,18—25 nie porusza w ogóle. Sługą Jahw e jest w ed łu g n iego Izrael, któremu przypada w udziale szczególna rola doprowadzenia innych narodów do uznania prawdzi­ w eg o Boga.

G. W a r n e c k w yd ał w r. 1888 pierw szy tom sw oich M i s s i o n s ­

s tu n d e n pt.: D ie M is s io n i m L ic h te d e r B ibel (wyd. 5 w r. 1907), w k tó­ rym zajm uje się N ow ym Testam entem . Stary Testam ent w aspekcie

naszego problemu om aw ia w I. tomie innej sw ej pracy: E v a n g e lis c h e

M is s io n s le h r e (Gotha 1892), zw łaszcza w rozdziale zatytułow anym

D ie m is s io n a r is c h e n W u r z e l n im A l t e n T e s t a m e n t. W tekstach nie- uszeregow anych historycznie n iew iele jednak m ożna znaleźć o K się­ dze Izajasza. Chodzi mu głów n ie o w ykazanie m iejsca misji chrze­ ścijańskich w św ietle Bożej ekonom ii zbaw ienia.

B a u e r (red.), Bibeltheologisches Wörterbuch, t. 1—2, Graz 2 1962;

H. F r i e s (red.), Handbuch Theologischer Grundbegrifie, t. 1—2, München 1962η; X. L. D u f o u r (red.), Słownik teologii biblijnej (tłum. i oprać. K. R o m a n i u k ) , Poznań-Warszawa 1973; i in.

23 Der Missionsgedanke im Alten Testament, Allg. M. 7 (1880) s. 453—465. 24 Der Universalismus der Propheten. Die Grundlegung des Judaismus. W: Tenże, Volksreligion und Weltreligion, Berlin 1883 s. 11—167.

[13] K SIĘGA IZ A JA S Z A 2 2 1

Z k olei C. S i e g f r i e d publikuje obszerniejszy artykuł pt. P r o ­

p h e t i s c h e M i s s i o n s g e d a n k e n — jü d is c h e M i s s i o n s b e s t r e b u n g e n

(w: Jah rbu c h für p r o t e s t a n t i s c h e T h e o l o g i e 16/1890/435-—453). Reli­ gia izraelska była początkow o — w ed łu g n iego — religią klanu; aż do w. IX przed Chr. panow ał rzekom o p ow szechny pogląd, że Jahwe jest Bogiem i Panem narodu izraelskiego podobnie .jak Kamosz — panem i „bogiem" M oabitów, a M ilkom —· Am m om tów, i dlatego też nie było m ow y o tym, b y w takich warunkach m ogła zakiełkow ać m yśl m isyjna. A jednak „przeznaczenie" religii izraelskiej było w y ż ­ szego rodzaju i dlatego Bóg wzbudza proroków. O dnośnym tekstom K sięgi Iz p ośw ięca autor sporo uw agi i n ie k w estionuje ich auten­ tyczności. Zw łaszcza nadzieje D euteroizajasza idą w tym kierunku, że nastąpi pow szechne naw rócenie pogan. C. Siegfried sugeruje jed­ nak, że naw róceni poganie nie będą m ieli tych sam ych uprawnień co naród izraelski, który pozostanie narodem wybranym . Toteż au­ tor pom niejsza znaczenie poglądów proroków, przypisując im osta­ tecznie tylk o „zalążki czegoś w y ższe g o ”25.

A. B e r t h o l e t w pracy, która na długo w yw arła znaczny w p ływ

i ceniona była naw et w kręgach skrajnie liberalnych: D ie S te llu n g

d e r I sra e lite n u n d d e r J u d e n z u d e n F r e m d e n (Berlin 1896) w skazał przekonyw ająco na stosunkow o szerokie horyzonty epoki M ojżesza. Z estaw ił też i om ów ił w szechstronnie ca ły szereg przykładów zde­ cyd ow an ie p ozytyw n ego ustosunkow ania się Izraelitów do obcych i w yb itn ie hum anitarnego charakteru praw Izraela w tym zakresie.

W ażna jest praca M. L ö h r' a, profesora w e W rocław iu, z tego sam ego roku 1896 pt. D e r M i s s i o n s g e d a n k e im A l t e n T e s t a m e n t. Na sam ym w stępnie autor stwierdza, że m yśl m isyjna leży całkow icie na peryferiach, a nie w centrum kręgu idei ST. Jego zdaniem im pli­ kuje i suponuje ona już p ew ien zasób „treści prorockiej" w tym w zględzie, ale osiąga sw ój punkt kulm inacyjny dopiero u schyłku profetyzm u, a przeciw ieństw o, w jakim znajdow ała się w stosunku do partykularyzm u Tory, i zasadniczy w stręt Żydów do w szy stk ie­ go co pogańskie, nie pozw oliło jej dojść do praktycznego znaczenia i w yciągn ąć k onsekw encji praktycznych.

R eligia Izraela była, jak sugeruje M. Löhr, początkow o religią jed­ nego plem ienia, a jej ekskluzyw izm w ręcz naiw ny. Przez długi okres m iało rzekom o istnieć przekonanie, iż potęga Jahw e ogranicza się tylko do granic Izraela. D latego też okresow i przedprorockiemu brak b yło zupełnie jakoby podłoża, w którym idea naw rócenia św iata m o­ głab y zapuścić korzenie i dlatego dopiero idee profetyzm u m iały ten grunt przygotow ać. Löhr podkreśla p rzygotow aw czy jedynie charak­ ter idei profetyzm u w tym zakresie. Ich tendencje b y ły bow iem w e ­ dług n iego ham ow ane w skazaniam i w yrażonym i np. w Pwt 23, 4,8.

2 2 2 BERNARD W O DECKI [1 4 ]

M yśl o naw róceniu narodów pogańskich zrodziła się dopiero na obczyźnie, w n iew o li babilońskiej i po raz p ierw szy znalazła wyraz w Pieśniach o Słudze Jahw e, które Löhr uważa za punkt kulm inacyj­ ny całego ST. Zaw sze jednak, jego zdaniem, pozostanie w m ocy nadrzędna rola narodu w ybranego (Iz 14,2; 49,22n; 66,12n). Tekst 2, 2— 5 Löhr odnosi rów nież do epoki D euteroizajasza. Uniwersa- listyczn e m yśli tego proroka stłum ił partykularyzm p alestyński okre­ su po n iew oli. Idee tego w ielk ieg o proroka podjął dopiero judaizm epoki h ellen istyczn ej i począł rozpracow yw ać je dalej.

Praca В. К 1 e i n p a u l'a Die Mission in d e i Bibel (Leipzig 1901) zajm uje się przede w szystkim N ow ym T. Staremu T estam entow i po­ św ięco n y jest tylko jeden rozdział, w którym K sięga Iz u w zględ n io­ na jest na s. 12— 16. Autora II jej części nazyw a za F. Delitzsch'em „w ielkim prorokiem o duchu Izajasza".26

W r. 1907 M. P e i s k e r w yd aje m onografię na tem at stosunku nie-Izraelitów do Jahw e w św ietle źródeł staroizraelskich27. U siłuje on w sposób oryginalny n aśw ietlić dyskutow any problem, czy religią izraelska była tylko religią jednego narodu i pyta w tym celu nie o sam stosunek pom iędzy Jahw e a Izraelitami, lecz — pod­ chodząc do problemu drogą odwrotną — o to, co źródła pisane sta­ rożytnego Izraela m ów ią o relacjach pom iędzy Jahw e a nie-Izraeli- tami. Rozciąga jednak sw e badania tylko na źródła starsze, za jakie uw aża jahw istyczne d zieło H eksateuchu i przeddeuteronom istyczne fragm enty w Sdz, w K sięgach Sam uela i Królów, licząc się jednak z ew entualnością, że będzie m iał do czynienia w pew nej m ierze już i z m ateriałem prorockim, co istotnie stwierdza.

W ażny jest artykuł F. S i e f f e r t'a o naw róceniu pogan w ST i w judaiźm ie28. Autor om awia tem at w pięciu częściach; 1. Przepo­ w ied n ie z okresu przed niew olą; 2. Późniejsze przepow iednie i na­ dzieje; 3. Prozelici; 4. Propaganda judaistyczno-hellenistyczna; 5. Propaganda judaizmu palestyńskiego.

Stwierdza najpierw, że idea naw rócenia pogan poczęła rozw ijać się w historii religii ST późno i pow oli; u proroków sprzed epoki asyryjskiej faktycznie jeszcze .nie w ystępuje. Dopiero kontakty z w ielkim i m ocarstwam i pogańskim i zm ieniły d otych czasow y stan

25 Es war der Keim zu etwas Höherem in diese Religion gelegt. S. 443. 26 Zob. R. S m e n d , Universalismus und Partikularismus in der alt-

testamentlicher Theologie des 19. Jahrhunderts, Evangelische Theologie 22

(1962) s. 169 nn.

2’ Die Beziehungen der Nichtisraeliten zu Jahwe (Beihefte zur Zeit­ schrift für alttestamentliche Wissenschaft, 12), Giessen 1907.

28 Die Heidenbekehrung im Alten Testament und im Judentum (Biblische Zeit- und Streitfragen, Seria 4, z. 3), Berlin-Lichtenfelde 1908.

[15] KSIĘGA IZ A JA S Z A 2 2 3

rzeczy w tym w zględzie. Tekst Iz 2,2— 4 (i M ich 4,1—5) o pielgrzym ce narodów na Syjon uważa za późniejszą w staw kę. Za oryginalne na­ tom iast uważa tek sty Iz ΙΙ,ΙΟηη i 19,17— 24, ostrożnie zastrzegając się tylko, że określenie czasu pow stania tych przepow iedni nie jest cał­ kiem pew ne.

W r. 1924 prof, w ydziału teo lo g ii protestanckiej w Strassburgu,

A. C a u s s e w yd aje obszerniejszą pracę pt. Is r a ë l e t la v i s i o n d e

l'h u m a n i té29. Gdy chodzi o K sięgę Iz, to zajmuje się głów n ie drugą

i trzecią jej częścią i p ośw ięca im osobne rozdziały (La v i s i o n d e

l'h u m a n ité d a n s le D é u te r o - E s a ïe; La vision ... d a n s Es LV I— LXVI).

Izrael, sam w y b aw ion y przez sw ego Boga, ma być Jego św iadkiem i m isjonarzem jed yn ego Boga pośród narodów.

W. S t a e r k w sw ym art. U r s p r u n g u n d G r e n z e n d e r M i s s i o n s ­ k ra f t d e r a ltt e s t a m e n t l i c h e r R e lig i o n podkreśla in icjatyw ę Boga w planow anym dziele naw rócenia narodów pogańskich, a z drugiej strony w ielk ą tęsknotę sam ych narodów obcych za prawdziwą reli­ gią, tak m ocno uw ydatnioną w drugiej części K sięgi Iz (42,4; 49,6).

Zob. T h e o lo g . B l ä tte r4(1925) s. 25— 37.

A rtykuł E. S e 11 i n'a D er M is s i o n s g e d a n k e i m A l t e n T e s t a m e n t 30

zwraca w pierw uw agę na K sięgę Jonasza (której pow stanie um iejs­ caw ia w w. IV (oraz tekst Iz 66,19) pochodzący zdaniem S. z pierw ­ szej p o ło w y V w.), podkreśla jednak starożytność uniwersalizm u i idei m isyjnej. Sellin n ie zgadza się z poglądem M. Löhr’a jakoby dopiero prorocy-pisarze p rzygotow yw ali (tylko) grunt pod te idee i jakoby dopiero D euteroizajasz stał się w łaściw ym ojcem idei m i­ syjnej. Podkreśla z naciskiem , że jest rzeczą w ykluczoną w idzieć dopiero w A m osie p ierw szego przedstaw iciela w iary w Boga jako Pana c a łeg o św iata, A m os bowiem suponuje już tę w iarę u sw oich słuchaczy jako znaną od dawna. Już bow iem całe dzieło Jahw isty p iszącego w epoce przedprorockiej, przepojone jest m yślą, że Jahwe jest Bogiem całej ziem i i ma uniw ersalny Plan zbaw ienia w szystkich narodów (w skazuje przy tym zw łaszcza na Pcz 12,3). Podobnie też n ie m ożna odm awiać u n iew ersalistycznych horyzontów przepow ied­ ni Iz 2,2— 4 i 11,1—9 oraz M ich 4,1— 4, które Sellin uważa za n iew ą t­ p liw ie Izajaszow e. Jego zdaniem tak w ym ow n y w tym w zględ zie tekst Iz 19,16— 25 m ów iący o naw róceniu Egiptu i A syrii, w którym mamy już do czyn ien ia z w yżynam i NT, pochodzi rów nież sprzed n iew oli babilońskiej. G łówną przyczynę błędu w dotychczasow ej konstrukcji sztucznego schem atu późnego rzekom o-rozw oju m yśli

uniwersali-29 W ramach Études d'histoire et de philosophie religieuse, fasc. 8, Strassbourg—Paris 1924.

30 Drukowany w dwóch częściach w: Neue Allgemeine Missionszeit-

2 2 4 BERNARD W O DECKI [16]

stycznej w idzi E. Sellin w e w p ływ ie J. W ellhausena, który „ukuł" (do­ słow nie) „dogmat", jakoby w okresie przedprorockim Jahw e był ty l­ ko Bogiem jednego narodu. Sellin nie w yklucza, że pogląd taki w m a­ sach narodu izraelskiego m ógł panow ać, ale obok n iego już od cza­ sów M ojżesza uw ydatnia się prześw iadczenie inne, m ianow icie, że Bóg Izraela jest rów nocześnie Bogiem ca łeg o św iata i Królem w sz y ­ stkich narodów. Już ta, niejako u kolebki religii izraelskiej, znajdu­ jem y zalążek przyszłej misji: tak w zn iosły Bóg, który nie m oże to le ­ rować kultu nieistn iejących realnie bożków pogańskich, prędzej czy później zgromadzi narody w jednej prawdziwej w ierze. W ie lc y pro­ rocy Deuteroizajasz i Tritoizajasz stoją, w edług w yrażenia E. Sellina, „na ram ionach Jahwisty" i dlatego poprzez nich korzenie nadziei w naw rócenie narodów do praw dziw ego Boga tkw ią już w religii M ojżesza, która była zbyt w ielk a i o szerokich horyzontach, by m o­ gła m ieścić się w ramach w iary w Boga jednego tylk o narodu.

J. H e h n w yd ał w r. 1925 sw oje opracow anie pt. N atio n a lism u s-

u n d U n i v e r s a lis m u s , K o l l e k t i v i s m u s u n d I n d iv i d u a li s m u s in d e r i s r a e ­ lit is c h e n R e lig io n , gdzie zwraca uw agę na w zajem ne przeplatanie się tych dw óch paralelnych elem entów w religii izraelskiej: nacjo^ nalizmu (partykularyzmu) i uniwersalizm u oraz kolektyw izm u i in­ dywidualizm u.

W r. 1929 F. R o s e n przy w spółpracy G. B e r t r a m ' a publiku­ je w Tybindze m ateriały zebrane przez sw ego ojca G. R o s e n ' a

w pracy zatytułow anej J u d e n u n d P h ön izier. D a s a n t i k e J u d e n tu m

als M i s s io n s r e li g io n u n d d i e E n tste h u n g d e r jü d is c h e n D ia sp o ra . Pra­ ca ma za zadanie udow odnić tezę, że stosunkow o szybkie rozprze­ strzenienie się religii judaistycznej n ależy pow iązać z rów noczesnym zniknięciem z areny dziejów elem entu fenickiego. Judaizm w chłonął go zupełnie, posługując się nim z k olei jako pośrednikiem w propa­ gow aniu idei judaizmu. N ajw ażniejszym dla nas tem atem jest roz­ dział II: D a s a n t i k e J u d e n tu m a ls M is s io n s r e li g io n (s. 22— 68), w k tó­ rym w praw dzie g łó w n y nacisk p ołożony jest na okres n iew o li i po n iew oli babilońskiej i z K sięgi Iz uw zględnia przede w szystkim tek sty II. III. jej części, ale tu i ów dzie sięga rów nież do epoki p o ­ przedniej. T ekst Iz 2,2— 4 uw aża za raczej stary31.

Z w ięzły szkic o rozw oju idei m isyjnej w Izraelu znajdujem y w k o ­

mentarzu P. V o I z' a do Izajasza II32. W kom entarzu raz po raz

spotykam y się z poglądem , że w łaściw ym tw órcą tej idei jest D eute­ roizajasz, którego rolę w tym. zakresie podkreśla V olz bardzo silnie.

31 „wohl alt"..., tamże s. 29.

32 Jesaja 11 (Kommentar zum Alten Testament, red. E. Sellin), Leipzig 1932 s. 168 nn.

[17] KSIĘGA IZ A JA SZ A 2 2 5

Praca K. H a r t e n s t e i n'a pt. D ie M is s io n ais t h e o l o g i s c h e s P r o ­ b l e m (Berlin 1933) daje zw ięzłą podbudowę biblijną idei i działalności m isyjnej, a w ydane w ramach W r o c l a w s k i c h S t u d i ó w T e o l o g i i i H i­ s to r ii r e lig ii dzieło H. S c h m ö k e l ' a pt. J a h w e u n d d ie F r e m d ­ v ö l k e r sporo m iejsca p ośw ięca u niw ersalizm ow i33. Szczególnie inte­ resujące w pracy H. Schm ökel’a są rozdziały: IX. Jahw e jest Bogiem rów nież pogan (s. 93-V-105), X. D obrow olne naw rócenie narodów na skutek zbaw czego posłannictw a Izraela (s. 106— 115) i XI. Jahw e okazujący m iłosierdzie w szystkim narodom (s. 116— 123).

Na uw agę zasługuje rów nież art. O. M i c h e 1' a: F r e u d e n b o t­

schaft u n d V ö l k e r w e l t 3i, którego punktem w y jścia jest wprawdzie Chrystus, ale naw iązując do okresu w cześn iejszego, w iele uw agi po­ św ięca zw łaszcza proroctwu D euteroizajasza (s. 48— 53).

W r. 1941 P. L o v e w yd aje niedużą rozmiarami, ale dobrą pracę o m isyjnym posłannictw ie Biblii35.

W ydana w r. 1945 w Londynie książka an gielsk iego biblisty H. H. R o w l e y ' a T he M i s s i o n a r y M e s s a g e o! th e O l d T e s t a m e n t

zaw iera cztery jeg o w yk ład y w Cambridge z r. 1944 na następujące

tematy: 1. P odstaw y orędzia (Th e io u n d a t io n s of th e m e s s a g e ,

s. 9—27); om awia tu przede w szystkim uniw ersalizm ST; 2. W izje

Zbaw cy ( V i s i o n s o t th e G oal, s. 28—45); 3. M isja i jej metoda ( M is ­

sion a n d its m e th o d , s. 46— 64); 4. Spadkobiercy misji (The h e ir s ol th e m is s io n , s. 65— 82). M ocno akcentuje i sporo m iejsca pośw ięca w rozdz. 1 działalności M ojżesza, którego nazyw a pierw szym m isjo­ narzem; jego działalność podejm uje potem D euteroizajasz. Ideę uni­ w ersalizm u uważa R ow ley za ściśle zw iązaną z monoteizmem . Szko­ da jednak, że tak cen ion y skądinąd autor przyjmuje tezę przejęcia im ienia i w iary w Jahwe od Kenitów; rola M ojżesza m iała polegać w ła ściw ie na tym, że znajom ość Boga Jahw e przekazał narodowi izraelskiem u, a przez niego ludzkości. W rozdz. 2 w oparciu o teksty w skazuje autor na rolę Izraela jako narzędzie w rękach Jahwe w re­ alizacji Jego planu pow szechnego zbaw ienia (ostrożniej już w y p o ­

w iada się on na ten tem at w późniejszej sw ej pracy T h e Biblical D o c ­

trin e of E le c tio n 36).

Bardzo silnie, podobnie jak P. V olz, uw ypukla rolę D euteroizaja­ sza; jego w ypow iedziam i dotyczącym i naw rócenia narodów obcych zajmuje się bliżej w rozdz. 3. Jakkolw iek prorok ten n ie odrzuca

wia-33 Studien zur Theologie und Religionsgeschichte 1, Wrocław (Breslau) 1934.

34 Deutsche Theologie 6 (1939) ä. 45—68.

35 The Missionary Message oi the Bible, New York 1941.

38 London 1950. —■ Uderza niemile, że R. posługuje się wciąż jeszcze nie­

właściwą formą „Jehowah".

2 2 6 BERNARD W O DECKI [18]

ry w w ybranie Izraela, to jednak podkreśla, że w ybór ten m iał na celu m isję. Bliżej rozpatruje R ow łey pieści o Słudze Jahwe, zw łasz­ cza tekst Iz 42,6 nn; odnosi go do narodu, a nie do osob y indyw idual­ nej. Spadkobierców idei m isyjnej dostrzega on w judaiźmie. Z jednej strony tłum aczy ekskluzyw izm epoki po n iew o li babilońskiej, z dru­ giej zaś w skazuje na przykładach, zw łaszcza K sięgi Rut i Jonasza, na ożyw ien ie w ów czas idei m isyjnej.

Wr. 1946 A. F r i e d r i c h s e n w sw ej pracy M is s io n e n s b ib li s k a

G ru n d (wyd. w Uppsali) w ykazuje, że ogólną intencją Biblii jest idea m isyjna, a w łaśn ie fakt w ybraństw a Izraela stanow i jej podstaw ow ą supozycję w ST. W Izraelu i poprzez Izraela zaznacza się esch atolo­ giczna działalność Boga w ob ec świata. Już u proroków znajdujem y jasne u jęcie konieczności a także istoty m isji w skali św iatow ej, choć brak tam jeszcze sprecyzow ania jej form, które przynosi dopiero Chrystus.

Z roku 1948 odnotow ać n a leży nieduży art. H. G . M a y ' a pt. T h e o ­

l o g i c a l U n i v e r s a l i s m in th e O l d T e s t a m e n t (JBR 16/1948) p. 100— 107). N a szczególną u w agę zasługuje obszerny art. M. Th. De L i a - g r e - В ö h 1 ' a z r . 1950 pt. M is s io n s -u n d E r w ä h l u n g s g e d a n k e in A l t- -Israel, stan ow iący przeróbkę na j. niem iecki w ykładu w ygłoszon ego na holenderskiej konfernecji m isyjnej37. A utor podkreśla, że p od ło­ żem idei m isyjnej jest przekonanie o uniw ersalnym charakterze re­ lig ii i jej pow szechnej aktualności dla w szystk ich narodów i ję z y ­ ków. Cechą idei w ybraństw a Izraela było zdaniem autora przekona­

nie o identyczności społecznej w ięz i religijnej ( R e l ig io n s g e m e in ­

sc haft) ze społeczną w ięzią krwi (B lu tg em ein sc h a it).

W iara w w ybraństw o narodu izraelskiego była ham ulcem w ten ­ dencjach dopuszczania do udziału w kulcie tych, którzy byli poza tą społecznością. P oglądy w starożytnym Izraelu n ie są jednak pod tym w zględem jednolite i n ie można ich identyfikow ać z późn iejszy­ mi poglądam i judaizmu. Poprzez dzieje starożytnego Izraela toczy się pełna napięcia w alka proroków z religijnym i, nieraz w ypaczonym i poglądam i religijnym i królów i ludu, w alk a uniw ersalizm u z partyku­ laryzmem. Spięcie o autor uważa za opatrznościow e; um ożliw iło ono narodow i izraelskiem u ugruntow anie jego religijnej roli i uchroniło od zaton ięcia w chaosie innych narodów starożytnego W schodu.

Fakt, że Bóg Izraela był jedynym , który nie m ógł tolerow ać w ia ­ ry w innych bogów , zdecydow anie sprzyjał rozw ojow i idei naw róce­ nia obcych narodów i ściśle z nią zespolonej idei m isyjnej. Ruch pro­ rocki jako całość określa De L.-B. jako po prostu ruch m isyjny, ale 37 W księdze pamiątkowej ku uczczeniu A. B e r t h o 1 e t1 a, Tübingen 1950.

[19] KSIĘGA IZ A JA S Z A 2 2 7

pojm uje go w sensie najszerszym , jako pew nego rodzaju „reforma­ cję". W spom ina przelotnie o tekstach Iz 2,2— 4; 19,23 nn; Ps 87,4, w y ­ rażając się o nich, że jakkolw iek „nie w szystk ie są starożytne, to jednak m yśli w nich w yrażone należą do p oczątkow ego okresu pro- fetyzm u, do epoki królów". Prorocy św iadom ie i z naciskiem zarzu­ cają jednostronną tylko m yśl o w ybraństw ie i staw iają w iarę na szer­ szej płaszczyźnie. Zaznacza się w yraźnie przeciw ieństw o pom iędzy partykularyzm em reprezentow anym przez poglądy ludu, a uniw er­ salizm em proroków, którego jednak nie można jeszcze identyfikow ać z w yraźną ideą m isyjną.

Izajasz jak i jego n astęp cy grożą grzesznem u ludow i mimo jego w ybrania klęską narodow ą i otw iera Etiopczykom , Egipcjanom a na­ w et A syryjczykom persp ek tyw y zbaw ienia (Iz 18,7; 19,24n). N aw ró­ cenia tego dokona sam Jahwe.

Do pełnego rozwoju jednak m ogły te m yśli dojść i skrystalizow ać się zdaniem autora dopiero w ogniu n iew oli babilońskiej. W n iew oli też żył w ielk i prorok, którego słow a dołączono do proroctw jego w ie lk ie g o poprzednika i prawzoru, Izajasza. W skazuje on, że w y ­ baw ion y Izrael ma być d'la narodów św iadectw em , które ma je prze­ konać o potędze jed yn ego Boga — W yb aw cy. Sługa Jahwe, który ma zrealizow ać w pierw sw ą rolę w zględem w łasn ego narodu, podejm ie taką rów nież w ob ec narodów obcych.

Popularny charakter ma w ydana w r. 1950 praca H. W. H e r t z -

b e r g ' a W erdende K h c h e im A l t e n T e s t a m e n t 38.Zalążkiem n ow ego

Ludu i K ościoła ('am, 'e d a h i qah al) jest „św ięta reszta”, ale nurt uni­

w ersalizm u w ST w skazuje, że i inne narody m ają Lud ten stanow ić. Prawdę tę autor uw ypukla na tle łączności obydwu Testam entów.

G. S t ä h 1 i n39 podkreślający, jak zresztą w ięk szość m isjologów protestanckich, przede w szystkim esch atologiczn y aspekt i charakter m isji, w idzi w niej „przygotow anie końca". W ST aluzje do pow iązań m iędzy m isją św iatow ą a końcem św iata dostrzega on przede w szy st­ kim w postaci Sługi Jahw e i Syna C złow ieczego (Iz 42,1; 42,6; 46,9; 53,11; Dn 7,14).

79 rocznik T h e o lo g is c h e L ite r a tu r z e i tu n g z r. 1954 zaw iera r e s u m e

referatu w y g ło szo n eg o przez O. E i s s f e l d t ' a na temat P a r tik u la ­

ris m u s u n d U n iv e rsa lis rm is in d e r isr a e lit is c h - jü d i s c h e n R e lig i o n s g e s ­ c h ic h te (kol. 283n). E. stwierdza, że religią Izraela dwukrotnie sta­ n ęła w obec alternatyw ny; partykularyzm czy uniwersalizm ; — po raz p ierw szy w VI w. przed Chr., g d y w ielk i nieznany prorok n ie ­

38 W serii Theologische Existenz heute, N. F. 20.

39 Die Endschau Jesu und die Mission, EMZ 11 (1950), oraz Kirche, Mis­

sion und Eschatologie in der Sicht des Neuen Testamentes, Lutherisches

Missionsjahrbuch 1951/52.