RZECZPOSPOLITA POLSKA MINISTER SPRAWIEDLIWOŚCI
DSP-I-5006-505/06
Warszawa, dnia 14.12.2006 r.
Pan
dr Janusz Kochanowski
Rzecznik Praw Obywatelskich
Szanowny Panie Rzeczniku
W odpowiedzi na pismo z dnia 9 listopada 2006 r. RPO-543679-II/06/PS dotyczące problematyki nadmiernego czasu stosowania tymczasowego aresztowania, przeludnienia jed- nostek penitencjarnych oraz naruszania zakazu cenzorowania korespondencji urzędowej osób tymczasowo aresztowanych, uprzejmie przedstawiam, co następuje:
1) W pierwszym półroczu 2006 r. do wszystkich sądów rejonowych w kraju wpłynęło 18.267 wniosków prokuratorów o zastosowanie tymczasowego aresztowania w toku postępowania przygotowawczego. W analogicznym, pierwszym półroczu 2005 r., wniosków takich wpłynę- ło 20.255. Sądy uwzględniły 16.067 wniosków prokuratora (w pierwszym półroczu 2005 r.
uwzględniły 18.085 takich wniosków).
Na koniec pierwszego półrocza 2006 r. w zakładach karnych przebywało do dyspozy- cji sądów rejonowych 6.576 osób tymczasowo aresztowanych, podczas gdy w pierwszym półroczu 2005 r. ich liczba wynosiła 7.120.
Czas trwania omawianego środka zapobiegawczego wynosił odpowiednio:
- do 3 miesięcy wobec 1.791 osób,
- powyżej 3 do 6 miesięcy wobec 1.912 osób, - powyżej 6 do 12 miesięcy wobec 1.690 osób,
- powyżej 12 miesięcy do 2 lat wobec 972 osób (w pierwszym półroczu 2005 r. wobec 1.020 osób),
- powyżej 2 lat wobec 202 osób (w pierwszym półroczu 2005 r. wobec 192 osób).
Jak z powyższego wynika, w odniesieniu do sądów rejonowych odnotować należy nie- wielki, ale zauważalny spadek liczby osób tymczasowo aresztowanych oraz skrócenie czasu trwania tymczasowego aresztowania.
Odwrotna sytuacja co do okresu stosowania omawianego środka zapobiegawczego rysuje się w odniesieniu do osób tymczasowo aresztowanych pozostających w dyspozycji sądów okręgowych. Na koniec pierwszego półrocza 2006 r. w dyspozycji tych sądów pozo- stawało 3.807 osób tymczasowo aresztowanych, to jest o 49 osób więcej niż w pierwszym półroczu 2005, kiedy to było ich 3.856. Jednocześnie areszt tymczasowy wobec nich trwał:
- do 3 miesięcy w przypadku 137 osób,
- powyżej 3 do 6 miesięcy w przypadku 503 osób, - powyżej 6 do 12 miesięcy w przypadku 1.068 osób,
- powyżej 12 miesięcy do 2 lat w przypadku 1.309 osób (w pierwszym półroczu roku 2005 było to 1.157 osób),
- powyżej 2 lat w przypadku 790 osób, przy czym w tej kategorii osób tymczasowo aresz- towanych daje się zauważyć spadek, bowiem w pierwszym półroczu 2005 r. odnotowano 982 osoby tymczasowo aresztowane ponad 2 lata.
Przedstawione wyżej dane wskazują, iż problem przewlekłości tymczasowych aresz- towań dotyka w pierwszej kolejności osoby pozostające w dyspozycji sądów okręgowych, stojące pod zarzutem popełnienia poważnych przestępstwa. Zwrócić w związku z tym należy uwagę na występujący na przestrzeni od roku 2000 stały, znaczący wzrost spraw dotyczących zorganizowanej przestępczości (art. 258 § 1 - 3 K.k.), w których regułą jest stosowanie tym- czasowego aresztowania wobec ich sprawców. O ile bowiem w roku 2000 odsetek tych spraw stanowił zaledwie 0,026 % ogólnej liczby wniesionych aktów oskarżenia, to w następnych latach systematycznie wzrastał i wynosił odpowiednio w roku 2001 - 0,029 %, w roku 2002 - 0,051 %, w roku 2003 - 0,064 %, w roku 2004 - 0,085 %, aby w roku 2005 osiągnąć 0,12 % łącznej liczby wniesionych aktów oskarżenia. Podobnie kształtowały się dane dotyczące liczby osób prawomocnie skazanych za przestępstwa z art. 258 K.k. w stosunku do ogółu ska- zanych: od 0,019 % w roku 2000 do 0,042 w roku 2004. Uwzględniając zaś znaczący wzrost w roku 2005 liczby aktów oskarżenia zawierających zarzut popełnienia przestępstwa z art. 258 K.k. oczekiwać należy w roku 2005 i w latach następnych odpowiedniego, propor- cjonalnego wzrostu liczby osób skazanych.
Omawiane dane nie zmieniają faktu, iż istnieje i wymaga pilnego rozwiązania podnie- siony przez Pana Rzecznika, istotny problem przewlekłości stosowania tymczasowego aresz- towania we wszystkich rodzajach spraw. Oczekiwać należy, iż będą do niego prowadzić za- inicjowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości zmiany legislacyjne. I tak:
- stosownie do orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 lipca 2006 r., kwestionują- cego konstytucyjność normy art. 263 § 4 K.p.k. w odniesieniu do postępowania przygo- towawczego, proponuje się nowe brzmienie tego przepisu, eliminujące „inne, istotnie przeszkody, których usunięcie było niemożliwe", jako podstawę przedłużenia tymczaso- wego aresztowania ponad okresy przewidziane w § 2 i § 3 art. 263 K.p.k.,
- dodaje się do art. 263 K.p.k. przepis § 4 a w brzmieniu: „Sąd apelacyjny, w którego okrę- gu prowadzi się postępowanie, na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, może dokonać przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania na okres oznaczony, prze- kraczający termin w § 3, także z powodu innych przeszkód, których usunięcie było nie- możliwe". (Proponowane rozwiązanie dotyczy postępowania przed sądem, a zatem nie pozostaje w sprzeczności z w/w orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego, które dotyczy- ło postępowania przygotowawczego).
Nadto, zważywszy na wzrost przestępstw popełnianych przez cudzoziemców, w szczególności z państw dalekowschodnich i konieczność ustalania ich tożsamości, co niejed- nokrotnie trwa dłuższy czas, wprowadzono do § 4 art. 263 K.p.k. kolejną przesłankę przedłu- żenia tymczasowego aresztowania określoną jako „czynności zmierzające do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego".
Nie uznano natomiast za celowe modyfikowania normy § 7 art. 263 K.p.k. w kierunku wprowadzenia łącznej, górnej granicy czasowej stosowania tymczasowego aresztowania po wydaniu wyroku przez sąd pierwszej instancji. Przepis ten w obecnym brzmieniu nie oznacza bowiem całkowitej dowolności w przedłużeniu tymczasowego aresztowania przez sąd po- nownie rozpoznający sprawę. Muszą przecież być uwzględniane nie tylko wymagania pol- skiego prawa, ale również wymagania Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Nadto istnieje obowiązek przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania z każdorazowym określeniem terminu, do którego stosowanie tego środka ma trwać, a zapadające w tym trybie postanowienia są zaskarżalne i podlegają kontroli instancyj- nej przez sąd odwoławczy.
2) Obszerną informację o działaniach planowanych i podjętych w celu redukcji przeludnienia w polskich więzieniach i zminimalizowała jego skutków przedstawiono w skierowanym do Pana Rzecznika Praw Obywatelskich piśmie Sekretarza Stanu w Ministerstwie Sprawiedli- wości Pani Beaty Kempy z dnia 20 lipca 2006 r., nr BPZ/070-61/06.
Generalnie, przedsięwzięcia zmierzające do redukcji przeludnienia sprowadzają się do następujących działań:
1) proinwestycyjnych:
- realizacji inwestycji przewidzianych w przyjętym przez rząd 14 lutego 2006 r.
„Programie pozyskania 17.000 miejsc w jednostkach organizacyjnych więziennic- twa w latach 2006-2009",
- adaptacji wybranych obiektów przekazanych więziennictwu przez wojsko i poli- cję,
- wykorzystania partnerstwa publiczno-prywatnego do budowy, rozbudowy i zarzą- dzania jednostkami penitencjarnymi,
2) legislacyjnych i organizacyjnych.
Zaplanowano, że działania zmierzające do pozyskania nowych miejsc zakwaterowania będą przynosiły efekty w postaci następującej liczby nowych miejsc w jednostkach peniten- cjarnych: w 2006 r. - 3921, w 2007 r. - 3756, w 2008 r. - 7063 i w 2009 r. - 12246.
Szacuje się, że w 2006 r. - pierwszym roku realizacji harmonogramu działań inwesty- cyjnych - uzyska się łącznie 4059 miejsc zakwaterowania dla osadzonych, tj. o 183 miejsc więcej, niż pierwotnie planowano.
Działalność inwestycyjna często nie przynosi efektów natychmiastowych. W wielu przypadkach wymaga podjęcia skomplikowanych działań przygotowawczych i respektowania określonego cyklu technologicznego. Efekty czasami uzyskuje się dopiero po kilku latach od chwili podjęcia przygotowań. W przypadku przedsięwzięć proinwestycyjnych, zmierzających do pozyskania nowych miejsc zakwaterowania dla więźniów, najwięcej z nich znajdzie swój finał w latach 2008-2009. Na te właśnie lata zaplanowano oddanie do użytku ponad 70 % nowych miejsc.
W ramach działań legislacyjnych podjętych w celu złagodzenia przeludnienia przygo- towany został projekt ustawy o wykonywaniu kary pozbawienia wolności poza zakładem kar- nym w systemie dozoru elektronicznego. Projekt ten, po uzgodnieniach międzyresortowych, został przyjęty przez Radę Ministrów.
Wypracowywane są także koncepcje alternatywne w stosunku do krótkoterminowych kar pozbawienia wolności i korzyści z tym związanych, zarówno w aspekcie budżetu pań- stwa, jak i racjonalizacji systemu karania.
Trwają prace legislacyjne nad projektem ustawy o wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie tygodniowym (wcześniej zwanym weekendowym) oraz nad projektem ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny wykonawczy w zakresie wprowadzenia instytucji wykonywania kary pozbawienia wolności na koszt skazanego. Centralny Zarząd Służby Wię-
ziennej wprowadzi niezbędne rozwiązania organizacyjne, kadrowe i logistyczne w jednost- kach organizacyjnych więziennictwa, po opracowaniu projektów wymienionych ustaw.
Ponadto, przygotowywane są koncepcje partycypacji w zakresie finansowania budowy i rozbudowy więzień przez inne podmioty w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego.
Wypracowano m.in. koncepcję budowy więzień w formule partnerstwa publiczno- prywatnego i opracowano założenia koncepcyjne dla budowy czterech nowych jednostek pe- nitencjarnych typu półotwartego w tej formule. Przygotowano także projekt zmian w obowią- zujących przepisach ustrojowych, w tym nowelizację ustawy o Służbie Więziennej w przed- miotowym zakresie.
3) Problem trudności z interpretacją przepisów dotyczących nadzoru nad korespondencją osób tymczasowo aresztowanych został uwzględniony w toku prac, prowadzonych w Mini- sterstwie Sprawiedliwości nad nowelizacją Kodeksu karnego wykonawczego. W ich wyniku, w projekcie ustawy z dnia 20 listopada 2006 roku o zmianie ustawy Kodeks karny wykonaw- czy, zaproponowano nowe brzmienie art. 217a k.k.w. oraz art. 217b k.k.w., a mianowicie:
-art. 217a:
„§ 1. Zatrzymania, cenzury lub nadzoru korespondencji tymczasowo aresztowanego dokonu- je organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje, chyba, że organ ten za- rządzi inaczej."
-art. 217b:
„§ 1. Korespondencję tymczasowo aresztowanego przesyła się za pośrednictwem organu, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje. W wypadku, gdy tymczasowo aresz- towany pozostaje do dyspozycji kilku organów, jego korespondencję przesyła się innemu organowi, którego postanowienie wprowadzono do wykonania jako pierwsze chyba, że orga- ny te zarządzą inaczej".
„§ 2. Korespondencję tymczasowo aresztowanego z Rzecznikiem Praw Obywatelskich oraz organami powołanymi na podstawie ratyfikowanych przez Rzeczypospolitą Polską umów międzynarodowych dotyczących ochrony praw człowieka przesyła się bezpośrednio do adre- sata".
„§ 3. Przepis § 2 stosuje się odpowiednio do korespondencji tymczasowo aresztowanego z organami ścigania, wymiaru sprawiedliwości i innymi organami państwowymi oraz organami samorządu terytorialnego chyba, że organ, do którego dyspozycji tymczasowo aresztowany pozostaje, zarządzi inaczej".
„§ 4. Korespondencję urzędową administracja aresztu śledczego doręcza lub podaje do wia- domości tymczasowo aresztowanemu, który podpisem i datą potwierdza jej odbiór lub przy- jęcie jej treści do wiadomości. W razie odmowy potwierdzenia czyni się o tym wzmiankę na piśmie urzędowym lub potwierdzeniu odbioru."
Wskazany projekt zakłada dodanie art. 8a K.k.w., który uregulować ma również kwe- stię cenzury korespondencji osadzonych. Stanowi on:
„Art. 8 a § 1. Korespondencja skazanego pozbawionego wolności podlega cenzurze i nadzorowi, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.
§ 2. Korespondencja skazanego pozbawionego wolności z podmiotami, o których nowa w art. 8 § 3 nie podlega cenzurze oraz zatrzymaniu i powinna być bezzwłocznie przeka- zywana do adresata, a nadzór nad tą korespondencją może być wykonywany wyłącznie wte- dy, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że list zawiera przedmioty, których dotyczy zakaz posiadania, przechowywania, przekazywania, przesyłania lub obrotu. Czynności otwarcia dokonuje się w obecności skazanego i zawiadamia o niej sędziego penitencjarnego, podając jej powód i wynik. Przepisy art. 73 § 3 i 4 oraz 225 § 3 K.p.k. stosuje się odpowiednio.
§ 3. Przepis § 2 stosuje się odpowiednio do korespondencji skazanego pozbawionego wolności prowadzonej z organami ścigania, wymiaru sprawiedliwości i innymi organami pań- stwowymi, organami samorządu terytorialnego, Rzecznikiem Praw Obywatelskich oraz orga- nami powołanymi na podstawie ratyfikowanych przez Rzeczypospolitą Polską umów doty- czących ochrony praw człowieka".
W oparciu o art. 209 K.k.w. wskazany wyżej przepis będzie miał odpowiednie zasto- sowanie wobec osadzonych osób tymczasowo aresztowanych.
Nowelizacja przepisów Kodeksu karnego wykonawczego w kształcie zaproponowa- nym powyżej pozwoli na wyeliminowanie nieprawidłowości w zakresie postępowania z kore- spondencją tymczasowo aresztowanych, czyniąc zadość wymogom zawartym w art. 8 Euro- pejskiej Konwencji o Ochronie Praw i Podstawowych Wolności.
Należy żywić nadzieję, iż przedstawione wyżej działania, w tym nowe regulacje usta- wodawcze, zaowocują wyeliminowaniem występujących nieprawidłowości i doprowadzą do rozwiązania problemów poruszonych w piśmie Pana Rzecznika.
Z wyrazami szacunku
z upoważnienia
MINISTRA SPRAWIEDLIWOŚCI /-/ Krzysztof Józefowicz
PODSEKRETARZ STANU
