Krajna Zbisława

1

SPIS ZAWARTOŚCI TECZKI — . S f t A U f r ...l W . S l a , W . ^ . .

L ) S t ... 2 >ę.3-4 .

1/1. Relacja \j (A - f-\y SM 5*

I/2. Dokumenty (sensu stricto) dotyczące osoby relatora ^

I/3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące osoby relatora

J o

II. Materiały uzupełniające relację v

111/1 - Materiały dotyczące rodziny relatora

IN/2 - Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r.

III/3 - Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji (1939-1945) III/4 - Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 r.

III/5 - inne...

IV. Korespondencja i/

V. Nazwiskowe karty informacyjne \ /

VI. Fotografie ^

2

3

4

5

6

7

8

9

10

. ją

W * ? * ,

Krajna Zbisława Jadwiga ( 1910 - 1944 ) przed II wojną światową pracownik biurowy, ps. „Olszyna”, „Jadwiga”, Harcerka Chorągwi Wielkopolskiej, Kurierka, Kierowniczka łączności konspiracyjnej Inspektoratu Rejonu ZWZ - AK Poznań - zamordowana w Żabikowie.

Zbisława Krajna urodziła się 13.10.1910 r. w Poznaniu jako córka Kazimierza - kupca, posła dwóch kadencji Sejmu Polskiego i jego żony Michaliny z domu Łukowczyk. Matka zmarła bardzo wcześnie w roku 1920 kiedy Zbisława miała 10 lat, a ojciec w roku 1931. Mając troje młodszego rodzeństwa od najmłodszych lat zastępowała im matkę, wywierając na nich duży wpływ i cieszyła się mimo młodego wieku wielkim autorytetem. Po ukończeniu szkoły podstawowej uczęszczała do Gimnazjum im. Dąbrówki, gdzie w roku 1927 zdała maturę. W czasach szkolnych należała do harcerstwa i Sodalicji Mariańskiej pełniąc w niej od 1930 roku funkcję skarbnika^ Po ukończeniu gimnazjum i 6 miesięcznego kursu handlowego, podjęła pracę zawodową w biurze ogłoszeń Polskiej Agencji Reklamowej, prowadzonej przez jej stryja, w -Poznaniu - w- Alejach Marcinkowskiego. D b^ąe—o'"dalsze wykształcenie wraz z koleżankami ukończyła kurs języka francuskiego. W latach trzydziestych poznała na wakacjach w Jaremczy koleżankę Marię Hęćke, -z którą połączyła ją dozgonna przyjaźń, trwająca od Jaremczy do Żabikowa. Latem 49-39

J ^roku w ramach pogotowia wojennego Sodalicji Mariańskiej zorganizowała punkt

•opatrunkowy przy ul. Górna Wilda. Od października 1939 roku podjęła przerwaną pracę w przejętej przez Niemców Agencji, która -działałe‘"dalej pod nazwą Anzeigenvermitelungverlag. W roku 1940 poznała oficera Wojska Polskiego ppor.

Zbigniewa Krzekotowskiego ps. „Skrzecz”, „Wołoda”, „Michał”. Znajomość ta przerodziła się w wielką miłość i zostali narzeczonymi. Pod wpływem „Skrzeczą”

podjęła pracę konspiracyjną i do wiosny 1943 roku współpracowała z Grupą por.

rez. Stanisława Broniarza ps. „Muller”, pełniąc wówczas funkcję łączniczki między Inspektoratem Rejonowym Poznań a ppor. Zbigniewem Krzekotowskim. Od lata 1943 przydzielona została do Wydziału V Okręgu Poznań Armii Krajowej, pracując pod kierunkiem por. Marianny Marszałkowskiej ps. „Ruta”, a po jej aresztowaniu w dniu 29.04.1943, krótko pełniła funkcję szefa Wydziału V Okręgu Poznań AK. Od sierpnia 1943 roku do dnia aresztowania ściśle współpracuje z kpt.

Janem Kamińskim ps. ‘Franek”. W okresie tym zorganizowała system łączności konspiracyjnej Okręgu Poznań AK z Inspektoratami Rejonowymi, jak również zorganizowała sieć łączności dla zrzutów lotniczych dla Okręgu Poznań.

Dla celów pracy konspiracyjnej wykorzystywała swoje mieszkanie w Poznaniu przy ul. Sosnowej 30 - lokal służył jako punkt kontaktowy i w razie potrzeby miejsce noclegowe dla członków konspiracji. W krótkim okresie została rozpracowana przez gestapo po aresztowaniu kpt. Jana Kamińskiego „Franka”. W dniu 15.10.1943 została aresztowana w miejscu zatrudnienia i w tym samym dniu o godz. 11 została przeprowadzona rewizja w jej mieszkaniu. Przeszła ciężkie śledztwo w Domu Żołnierza w Forcie VII a następnie osadzona w Żabikowie. W czasie przebywania w Żabikowie była niejednokrotnie przewożona do siedziby gestapo, gdzie poddawana była wymyślnym torturom. Razem z Olszyną przetrzymywana była w Żabikowie jej przyjaciółka Maria Chęćko ps. „Brzoza”.

Była ona świadkiem stosowanych wymyślnych tortur i dokuczliwych okrucieństw szczególnie przez komendanta obozu Waltera. Z relacji „Brzozy” wynikało iż stan zdrowia Zbisławy był bardzo kiepski w wyniku tortur jak gorące kąpiele, stanie w drucie kolczastym, bicie do nieprzytomności iin. W dniu 19.06.1944 „Brzoza”

została przeniesiona do obozu Rawensbruk i straciła kontakt ze Zbisławą. Dnia

11

19.07.1944 Zbisława Krajna „Olszyna” została rozstrzelana na terenie obozu w Żabikowie w czasie zbiorowej egzekucji wraz z innymi na podstawie wyroku policyjnego sądu doraźnego ( Polizeistangericht Stapo Posen ).

Symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Bożego Ciała w Poznaniu. Nazwisko umieszczone jest na zbiorowej tablicy przy pomniku na terenie obozu Żabikowo.

Pośmiertnie została mianowana podporucznikiem i odznaczona Orderem Wojennym Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Armii Krajowej i 4 - krotnie Medalem Wojska Polskiego.

Rodziny nie założyła.

Ojciec Kazimierz (1880 - 1931) był kupcem, matka Michalina ( 1887 - 1920 ) prowadziła gospodarstwo domowe.

Rodzeństwo: Brat Stanisław Krajny ps. „Siwek” ur. 25.08.1912 r. w Poznaniu. Był technikiem, przed II wojną i w czasie wojny pracował w Zakładach Cegielskiego.

Od 1943 roku został zaprzysiężony przez ppor. Zbigniewa Krzekotowskiego, był żołnierzem Armii Krajowej. Po wojnie był również konstruktorem w zakładach Cegielskiego, działaczem społecznym i przewodnikiem tatrzańskim. Brat Franciszek ur. 29.10.1913 r. w Poznaniu - pracownik Ubezpieczalni Społ. Obydwaj bracia mieszkają w Poznaniu. Siostra Kazimiera ur. 9.02.1915 r. w Poznaniu, pracowała w Ubezp. Społ. Mieszka w Australii.

APAK WSK tamże m.in. odpis aktu urodzenia Nr 2121)1910)0 i ksero aktu zgonu ZP 27)36)1944, tamże życiorys opracowany przez brata Stanisława Krajnę, ksero legitymacji Krzyża VM 3/2006/ z 06.01.2005r, Legitymacja Krzyża AK nr 30993, legitymacja Medalu Wojska Polskiego nr 33669, wyciąg z księgi meldunkowej miasta Poznania, pocztówka z Zabikowa.

Załącznik do rozk. 11.03.1943. ksere-leg. Krzyża AK i MedahrW ojska Polskiego.

Encyklopedia Konspiracji Wlkp. 1939 - 1945 Wyd. Inst. Zach. Poznań 1996 str.

116,290,298.

Słownik Uczestniczek Walk o Niepodległość Polski 1939 - 1945 PIW W - wa 1988 str. 213.

By nie odeszły w Mrok zapomnienia Wyd. Książka i Wiedza W - wa 1976 str.

169.

Zenon Szymankiewicz W Konspiracji Wielk. 1939 - 1945 Abor Poznań 1993 str.

146,148 - 156, 159, 161, 163, 165, 166, 391.

Zenon Szymankiewicz Spadochrony nad Okupowaną Wielkopolską Wyd. Pozn.

1979 str.

Armia Krajowa wobec obcej przemocy Wyd. Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie 2004 str, 7, 11.

Czesław Łuczak Dzień po dniu w okupowanym Poznaniu Wyd. Poznańskie 1989 str. 481,547

Kronika Wielkopolski nr 1 (36) 1985r. Więźniowie więzienia Poznańskiego gestapo 1943-1945 str. 152,155,157-159,182.

^ |5^{/ T o} c x n f h _ j l ou>

Jjb o u Y L c/ < J k r p M /

%■&!. VOÓ> r

12

r, * V ' k o / o r | 4 | , 0 m c

2 A « ^ r 1

Krajna Zbisława Jadwiga ( 1910 - 1944 ) przed II wojną światową pracownik biurowy, ps. „Olszyna”, „Jadwiga”, Harcerka Chorągwi Wielkopolskiej, Kurierka, Kierowniczka łączności konspiracyjnej Inspektoratu Rejonu ZWZ - AK Poznań - zamordowana w Żabikowie.

Zbisława Krajna urodziła się 13.10.1910 r. w Poznaniu jako córka Kazimierza - kupca, posła dwóch kadencji Sejmu Polskiego i jego żony Michaliny z domu Łukowczyk. Matka zmarła bardzo wcześnie,w roku 1920.kiedy Zbisława miała 10 lat, a ojciec w roku 1931. Mając troje młodszego rodzeństwa od najmłodszych lat zastępowała im matkę, wywierają^ na nich duży wpływ i cieszyła się, mimo młodego H wieku, wielkim autorytetem. Po ukończeniu szkoły podstawowej uczęszczała do Gimnazjum im. Dąbrówki, gdzie w roku 1927 zdała maturę. W czasach szkolnych należała do harcerstwa i Sodalicji Mariańskiej pełniąc w niej od 1930 roku funkcję skarbnika. Po ukończeniu gimnazjum i 6 miesięcznego kursu handlowego, podjęła

pracę zawodową w biurze ogłoszeń Polskiej Agencji Reklamowej, prowadzonej * • ^ przez jej s t r y j P o z n a n i u w Alejach Marcinkowskiego. Dbając o dalsze"^ r ' £,n' wykształcenie,wraz z koleżankami ukończyła kurs języka francuskiego. W latach

trzydziestych poznała na wakacjach w Jaremczy koleżankę/Marię Hęeko-, z którą W O C ^ O połączyła ją dozgonna przyjaźń, trwająca od Jaremczy do Żabikowa. Latem 1939

roku . w ramach pogotowia wojennego Sodalicji Mariańskiej,zorganizowała punkt opatrunkowy przy ul. Górna Wilda. Od października 1939 roku podjęła przerwaną pracę w przejętej przez Niemców Agencji, która działała dalej pod nazwą Anzeigenvermitelungverlag. W roku 1940 poznała oficera Wojska Polskiego ppor.

Zbigniewa Krzekotowskiego ps. „Skrzecz”, „Wułodar: „Michał”. Znajomość ta ^UofOCliCl przerodziła się w wielką miłość i zostali narzeczonymi. Pod wpływem „Skrzeczą”

podjęła pracę konspiracyjną i do wiosny 1943 roku współpracowała z Grupą por.

rez. Stanisława Broniarza ps. „Muller”, pełniąc wówczas funkcję łączniczki między Inspektoratem Rejonowym Poznań a ppor. Zbigniewem Krzekotowskim. Od lata 1943 przydzielona została do Wydziału V Okręgu Poznań Armii Krajowej, pracując pod kierunkiem por. Marianny Marszałkowskiej ps. „Ruta”, a po jej aresztowaniu/w dniu 29.04.1943, krótko pełniła funkcję szefa Wydziału V Okręgu Poznań AK. Od sierpnia 1943 roku do dnia aresztowania, ściśle współpracuje z kpt.

Janem Kamińskim ps. ^Franek”. W okresie tym zorganizowała system łączności konspiracyjnej Okręgu Poznań AK z Inspektoratami Rejonowymi, jak również zorganizowała sieć łączności dla zrzutów lotniczych dla Okręgu Poznań.

Dla celów pracy konspiracyjnej wykorzystywała swoje mieszkanie w Poznaniu przy ul. Sosnowej 30 - lokal służył jako punkt kontaktowy i w razie potrzeby miejsce noclegowe dla członków konspiracji. W krótkim okresie^została rozpracowana przez gestapo po aresztowaniu kpt. Jana Kamińskiego „Franka”. W dniu 15.10.1943 została aresztowana w miejscu zatrudnienia i w tym samym dniu o godz. 11 'aostałąf przeprowadzony rewizja w jej mieszkaniu. Przeszła ciężkie śledztwo w Domu Żołnierza w Forcie VII a następnie osadzona w Żabikowie. W czasie przebywania w Żabikowie była niejednokrotnie przewożona do siedziby gestapo, gdzie poddawana była wymyślnym torturom. Razem z Olszyną

przetrzymywana była w Żabikowie jej przyjaciółka Maria Ghęćfee-ps. „Brzoza”. k£7 Była ona świadkiem stosowanych wymyślnych tortur i dokuczliwych okrucieństw f szczególnie przez komendanta obozu Waltera. Z relacji „Brzozy” wynikało, iż stan

zdrowia Zbisławy był bardzo kiepski w wyniku tortur jakf gorące kąpiele, stanie w P drucie kolczastym, bicie do nieprzytomności iin. W dniu 19.06.1944 „Brzoza”

została przeniesiona do obozu Rawensbruk i straciła kontakt ze Zbi sławą. Dnia

13

4 ' n

*

19.07.1944 Zbisława Krajna „Olszyna” została rozstrzelana na terenie obozu w Żabikowie w czasie zbiorowej egzekucji Wraz z innymi' na podstawie wyroku (^policyjnego sądu doraźnego ( Polizeistangericht Stapo Posen ).

Symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Bożego Ciała w Poznaniu. Nazwisko umieszczone jest na zbiorowej tablicy przy pomniku na terenie obozu Żabikowo.

Pośmiertnie została mianowana podporucznikiem i odznaczona Orderem Wojennym Virtuti Militari V klasy, Krzyżem Armii Krajowej i 4 -- krotnie Medalem Wojska Polskiego.

Rodziny nie założyła.

Ojciec Kazimierz (1880 - 1931) był kupcem, matka Michalina ( 1887 - 1920 ) prowadziła gospodarstwo domowe.

Rodzeństwo: Brat Stanisław Kr-ajny ps. „Siwek” ur. 25.08.1912 r. w Poznaniu. Był K r a / technikiem, przed II wojną i w czasie wojny pracował w Zakładach Cegielskiego.

Od 1943 roku został zaprzysiężony przez ppor. Zbigniewa Krzekotowskiego, był żołnierzem Armii Krajowej. Po wojnie był również konstruktorem w zakładach Cegielskiego, działaczem społecznym i przewodnikiem tatrzańskim. Brat Franciszek ur. 29.10.1913 r. w Poznaniu - pracownik Ubezpieczalni Społ. Obydwaj bracia mieszkają w Poznaniu. Siostra Kazimiera ur. 9.02.1915 r. w Poznaniu, pracowała

^£>4>ec>wo w Ubezp. Społ. Mieszkatw Australii.

APAK WSK tamże m.in. odpis aktu urodzenia Nr 2121)1910)0 i ksero aktu zgonu ZP 27)36)1944, tamże życiorys opracowany przez brata Stanisława Krajnę, ksero legitymacji Krzyża VM 3/2006/ z 06.01.2005r, Legitymacja Krzyża AK nr 30993, legitymacja Medalu Wojska Polskiego nr 33669, wyciąg z księgi meldunkowej miasta Poznania, pocztówka z Żabikowa.

Załącznik do rozk. 11.03.1943..ksero leg. Krzyża-AK-j-Medalu Wojska Polskiegu.

Encyklopedia Konspiracji Wlkp. 1939 - 1945 Wyd. Inst. Zach. Poznań 1996 str.

116,290,298.

Słownik Uczestniczek Walk o Niepodległość Polski 1939 - 1945 PIW W - wa 1988 str. 213.

By nie odeszły w Mrok zapomnienia Wyd. Książka i Wiedza W - wa 1976 str.

169.

Zenon Szymankiewicz W Konspiracji Wielk. 1939 - 1945 Abor Poznań 1993 str.

146,148- 156, 159, 161, 163, 165, 166,391.

Zenon Szymankiewicz Spadochrony nad Okupowaną Wielkopolską Wyd. Pozn.

1979 str.

Armia Krajowa wobec obcej przemocy Wyd. Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie 2004 str, 7, 11.

Czesław Łuczak Dzień po dniu w okupowanym Poznaniu Wyd. Poznańskie 1989 str. 481,547

Kronika Wielkopolski nr 1 (36) 1985r. Więźniowie więzienia Poznańskiego gestapo 1943-1945 str. 152,155,157-159,182.

^ c t U r t a l _OL/

14

KRAJNA Zbisława Jadwiga (1910-1944), psr-^0i§źyna”, harcerka, czlonfetaWOW i WOZZ, łączmezka, kierowniczka łączności konspiracyjnej Inspektoratu Rejonu ■ ZW Ż-AK Poznań,

K. 0 J '

potem kurierka Wydziału Łączności Operacyjnej ^zamordowana w Zahikowt#

Zbisława Krajna urodziła się 13 X 1910 w Poznaniu w rodzinie Kazimierza Krajny i Michaliny z d. Łukowczyk, jako najstarsza z czworga dzieci. W 1920 zmarła jej matka i odtąd Zbisława zastępowała matkę młodszemu rodzeństwu. Uczęszczała do Gimnazjum i Liceum Żeńskiego im. Dąbrówki i tam należała do harcerstwa i Sodalicji Mariańskiej. Po uzyskaniu matury w 1927 i ukończeniu 6-miesięcznego kursu handlowego podjęła pracę w biurze ogłoszeń Polskiej Agencji Reklamowej, prowadzonej przez jej stryja w Poznaniu. Od 1930 czynna społecznie w Sodalicji Mariańskiej, pełniła funkcję skarbniczki w Zarządzie Koła Dzielnicy Wilda. Latem 1939, już w atmosferze zbliżającej się wojny, zorganizowała punkt opatrunkowy przy ul. Górna Wilda.

Po wybuchu wojny, kontynuowała od października 1939 pracę w przejętej przez Niemców Agencji Reklamowej. Dnia 5 IV 1940 została zaprzysiężona do WOW i WOZZ, wprowadzona przez ppor. Z. Krzekotowskiego ps. „Michał” (swego późniejszego narzeczonego, który zginął w 1944). Tam w Grupie por. Stanisława Broniarza, ps. „Muller”, która później połączyła się z AK, pełniła jako „Olszyna”, potem „Brzoza” funkcję łączniczki Krzekotowskiego z Komendą Inspektoratu Rejonowego Poznań. W lutym? 1943 została przeniesiona do Wydziału Łączności V „K” Komendy Okręgu AK Poznań, którego szefem była Marianna Marszałkowska, ps. „Ruta”. Po aresztowaniu Marszałkowskiej w kwietniu 1943 przez krótki okres ją zastępowała. Od sierpnia 1943, kiedy szefem Wydziału Łączności został kpt. Jan Kamiński ps. „Franek”, współorganizuje z nim łączność konspiracyjną z inspektoratami rejonowymi KO Poznań. Była też kurierką Wydziału Łączności Operacyjnej V

„O” KO Poznań. Jako kierowniczka zespołu poznańskich łączniczek AK utworzyła w swoim mieszkaniu przy ul. Sosnowej punkt kontaktowy, który służył również jako miejsce noclegowe dla członków konspiracji. Aresztowana została w miejscu pracy zawodowej dnia 15 X 1943, wkrótce po ujęciu szefa łączności kpt. J. Kamińskiego. Przeszła ciężkie śledztwo w Domu Żołnierza w Forcie VII, a następnie została osadzona w Żabikowie, skąd wielokrotnie była wożona na przesłuchania na gestapo. Mimo ciężkich tortur (gorące kąpiele, stanie w „beczce z drutu kolczastego”, bicie do nieprzytomności i inne) niczego nie ujawniła. Dnia 19 VII 1944 została na podstawie wyroku policyjnego sądu doraźnego rozstrzelana na terenie obozu w Żabikowie w czasie zbiorowej egzekucji.

15

Ppor. Zbisława Krajna została pośmiertnie odznaczona Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari na wniosek Komendanta Okręgu Poznańskiego AK z dnia 18 V 1944. Nadanie zostało późno zweryfikowane przez MON dopiero dnia 6 I 2005 z nr.

Zaświadczenia DK-3/2005. Ponadto została odznaczona 4-krotnie Medalem Wojska Polskiego (1948) i Krzyżem Armii Krajowej (1984).

Symboliczny grób Zbisławy Krajny znajduje się na cmentarzu Bożego Ciała w Poznaniu. Nazwisko umieszczone jest na zbiorowej tablicy pomnika znajdującego się na terenie obozu Żabikowo.

Ojciec Kazimierz (1880-1931) była kupcem, posłem na sejm RP, matka Michalina (1887-1920) prowadziła gospodarstwo domowe. Brat Stanisław (ur. 1912), był technikiem, od 1943 jako „Siwek” w AK, po wojnie konstruktor w zakładach Cegielskiego, działacz społeczny, przewodnik tatrzański, mieszka w Poznaniu. Brat Franciszek (ur. 1913), urzędnik Ubezpieczalni Społecznej, mieszka w Poznaniu. Siostra Kazimiera (ur. 1915), także pracowała w Ubezpieczalni Społecznej, mieszka w Australii.

APAK, T. 3621/WSK (tamże obszerne opracowanie Krzyżańskiej M., rei. brata Krajny S.);

Armia Krajowa wobec obcej przemocy, Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie 2004, s. 7, 11 (fot.); By nie odeszły..., s. 169; Enc. Konsp. Wielkop. ..., s. 116, 290, 298; Kronika Wielkopolski nr 1 (36) 1985, Więźniowie więzienia Poznańskiego gestapo 1943-1945, s.

152,155,157-159,182; Łuczak Cz., Dzień po dniu w okupowanym Poznaniu, Poznań 1989, s.

481, 547; Słownik uczestniczek..., s. 213; Szymankiewicz Z., Spadochrony nad Okupowaną Wielkopolską, Poznań 1979, s. ...; tenże, W Konspiracji Wielkopolski 1939 - 1945, Poznań 1993 s. 146,148-156, 159, 161, 163, 165, 166, 391; Woźniak M., Działaczki wielkopolskie, ... , s. 169; tenże, Poznański Okrąg AK, Więź, 1971, nr 2 (tamże dalsza bibliografia);

Zbisława Jadwiga Krajna, Biuletyn informacyjny SZŻAK Okręg Poznań, 2005, nr 1, s. 40-41;

16

KRAJNA Zbisława Jadwiga (1910-1944), harcerka, urzędniczka, od 1940 jako „Olszyna”

członkini konspiracji wielkopolskiej, kierowniczka łączności konspiracyjnej Inspektoratu Rejonowego ZWZ-AK Poznań, potem kurierka Wydziału Łączności Operacyjnej Komendy Okręgu Poznań

Zbisława Krajna urodziła się 13 X 1910 w Poznaniu w rodzinie Kazimierza Krajny i

Michaliny z d. Łukowczykj jako najstarsza z czworga dzieci. W 1920 zmarła jej matka i odtąd j fi" y Zbisława zastępowała matkę młodszemu rodzeństwu. Uczęszczała do Gimnazjum i Liceum

Żeńskiego im. Dąbrówki i tamj należała do harcerstwa i Sodalicji Mariańskiej. Po uzyskaniu (-j } k r matury w 1927 i ukończeniu 6-miesięcznego kursu handlowego podjęła pracę w biurze

ogłoszeń Polskiej Agencji Reklamowej, prowadzonej przez jej stryja w Poznaniu. Od 1930 czynna społecznie w Sodalicji Mariańskiej, pełniła funkcję skarbniczki w Zarządzie Koła Dzielnicy Wilda. Latem 1939, już w atmosferze zbliżającej się wojny, zorganizowała punkt opatrunkowy przy ul. Górna Wilda.

Po wybuchu wojny, kontynuowała od października 1939 pracę w przejętej przez \ f ' Niemców Agencji Reklamowej. Dnia 5 IV 1940 została zaprzysiężona do WOW i WOZZ,

wprowadzona przez ppor. Z. Krzekotowskiego ps. „Michał” (swego późniejszego

narzeczonego, który zginął w 1944). Tam w Grupie por. Stanisława Broniarza, ps. „Muller”, ) - j / j h j która później połączyła się z AK, pełniła jako „Olszyna”, potem „Brzoza” funkcję łączniczki

Krzekotowskiego z Komendą Inspektoratu Rejonowego Poznań. W lutym? 1943 została przeniesiona do Wydziału Łączności V „K” Komendy Okręgu AK Poznań, którego szefem była Marianna Marszałkowska, ps. „Ruta”. Po aresztowaniu Marszałkowskiej w kwietniu 1943 przez krótki okres ją zastępowała. Od sierpnia 1943, kiedy szefem Wydziału Łączności został kpt. Jan Kamiński ps. „Franek”, współorganizuje z nim łączność konspiracyjną z inspektoratami rejonowymi KO Poznań. Była też kurierką Wydziału Łączności Operacyjnej V

„O” KO Poznań. Jako kierowniczka zespołu poznańskich łączniczek AK utworzyła w swoim mieszkaniu przy ul. Sosnowej punkt kontaktowy, który służył również jako miejsce noclegowe dla członków konspiracji. Aresztowana została w miejscu pracy zawodowej dnia 15 X 1943, wkrótce po ujęciu szefa łączności kpt. J. Kamińskiego. Przeszła ciężkie śledztwo w Domu

Żołnierza w Forcie VII, a następnie została osadzona w Żabikowie, skąd wielokrotnie b y łą » kT wożon^ na przesłuchania na gestapo. Mimo ciężkich tortur (gorące kąpiele, stanie w „beczce z l * f t drutu kolczastego”, bicie do nieprzytomności i inne) niczego nie ujawniła. Dnia 19 VII 1944 V została na podstawie wyroku policyjnego sądu doraźnego rozstrzelana na terenie obozu w

Żabikowie w czasie zbiorowej egzekucji.

17

Ppor. Zbisława Krajna została pośmiertnie odznaczona Krzyżem Srebniym Orderu Wojennego Virtuti Militari na wniosek Komendanta Okręgu Poznańskiego AK z dnia 18 V 1944. Nadanie zostało późno zweryfikowane przez MON dopiero dnia 6 I 2005 z nr.

Zaświadczenia DK-3/2005. Ponadto została odznaczona 4-krotnie Medalem Wojska Polskiego (1948) i Krzyżem Armii Krajowej (1984).

Symboliczny grób Zbisławy Krajny znajduje się na cmentarzu Bożego Ciała w Poznaniu. Nazwisko umieszczone jest na zbiorowej tablicy pomnika znajdującego się na terenie obozu Zabikowo.

Ojciec Kazimierz (1880-1931) była kupcem, posłem na sejm RP, matka Michalina (1887-1920) prowadziła gospodarstwo domowe. Brat Stanisław (ur. 1912)i, był technikiem, od 1943 jako „Siwek” w AK, po wojnie konstruktor w zakładach Cegielskiego, działacz społeczny, przewodnik tatrzański, mieszka w Poznaniu. Brat Franciszek (ur. 1913), urzędnik Ubezpieczalni Społecznej, mieszka w Poznaniu. Siostra Kazimiera (ur. 1915), także pracowała w Ubezpieczalni Społecznej, mieszka w Australii.

APAK, T. 3621/WSK (tamże obszerne opracowanie Krzyżańskiej M., rei. brata Krajny S.);

Armia Krajowa wobec obcej przemocy, Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie 2004, s. 7, 11 (fot.); By nie odeszły..., s. 169; Enc. Konsp. Wielkop. ..., s. 116, 290, 298; Kronika Wielkopolski nr 1 (36) 1985, Więźniowie więzienia Poznańskiego gestapo 1943-1945, s. 152, 155, 157-159, 182; Łuczak Cz., Dzień po dniu w okupowanym Poznaniu, Poznań 1989, s. 481, 547; Słownik uczestniczek..., s. 213;

Szymankiewicz Z., Spadochrony nad okupowaną Wielkopolską, Poznań 1979, s. ...; tenże, W Konspiracji Wielkopolski 1939-1945, Poznań 1993 s. 146,148-156, 159, 161, 163, 165, 166, 391;

Woźniak M., Działaczki wielkopolskie,... , s. 169; tenże, Poznański Okrąg AK, Więź, 1971, nr 2 (tamże dalsza bibliografia); Zbisława Jadwiga Krajna, Biuletyn informacyjny ŚZŻAK Okręg Poznań, 2005, nr 1, s. 40-41;

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

K O Ł O BYŁYCH ZOŁNIERZY ARMII KRAJOWEJ

P0L1SH HOME ARMY EX-SERVICEM EN A SSO C IA TIO N 240 KING STREET, LONDON, W6 ORF 4

- I

Szan o w ny K u te g o / S za n o w n a K o le ż a n k o ,

U p r z e jm ie p o w ia d a m ia m y , ż e K o m is ja K r z y ż a A .K . p r z y z n K o le d z e / K o l e ż a n c e K r z y ż A r m i i K r a jo w e j Nr , 3 P ./.yJ*>...t k t ó r

zn a ła . k t ó r e g o l e g i t y m a c j ę p r z e s y ł a m y ,

P r z e s y ła m y t a k ż e l e g i t y m a c j ę M edalu W ojska Nr . t-P.ąJ.. v . £ ? ./

2 k o l e ż e ń s k i m v o z d r o w ie n ie m

/ I

ę j l '* £ - / / > / A Ć L S e k r e t a r z K o m is j i K r z y ż a A .K .

U W A G A : Koszt je dnej l e g i t y m a c j i w y n o s i Ł . 2 . 0 0 . K rzyż A. K., Med al Wojska, lub ich m i n i a t u r k i , w r a z ze w s t ą ż k a , m o ż n a n a b y ć po Ł ...

Czeki p r o s i m y w y s t a w i a ć na : P o i i s h H o m e A r m y E x - S e r v i c e m e n A s s o c i a t i o n .

m i n i s t e r s t w o o b r o n y n a r o d o w e j

L E G IT Y M A C J A N r 3 3 . 6 6 . 9 ...

stopień imi^. nazwisko ...

K R A J N A J A D W I G A Z B I S Ł A W A _ _

... p s • '" O L s z in N A "

Oddział A K ...

Odznaczony został p o I “£LZ ”1 j2 j3 X p o ś m j l e r - t ę i e

Medalem Wójska

Podstawa: Zarządzenie Szeta Sztabo

Głównego >>'\

z dnia 1 llpca 1948 \ ,,,

L o n dyn ( l n i a . : ! i 3 ..- S X .6 .r P X .6 .T 3 -

N azw isk o ...

Im ię J a d w i g a , Z b i s ł a w a

Pseudonim ... " P . L S ^ A " . ...

Przydział ...

O k r . P o z n a n .

O dznaczony został

KRZYŻEM ARM II KRAJOWEJ

ustanow ionym d n ij 1 sierpnia 1966 roku przez dow ódcę A .K . gen. T adeusza Bora-K om orow skiego dla upam iętnienia w ysiłku Ż ołnierza Polski

Podziem nej w latach

1939 — 1945 Przew odniczący Podpis: Korjj&ji K ^ y ża

(andzią/a ‘t^iwy”

L on d yn , dnia ... .? .3 /.® /.? .4 .

28

29

30

31

32

33

MUZEUM MARTYROLOGICZNE W ŻABIKOWIE

Instytucja K ultury Samorządu W ojewództwa W ielkopolskiego

ul. Niezłomnych 2 62-031 LUBOŃ tel. (061) 8130 681 fax. (061) 8103 411

e-mail: zabikowo@hom e.pl www.zabikowo.home.pl NIP 777 17 84 693 REGON 004865352

Luboń, 12.05.2005

l.dz. O- /2005

w sprawie: udzielenia informacji

Światowy Związek Żołnierzy AK Środowisko Pałac

Aleja Niepodległości 18 61-713 Poznań

Muzeum Martyrologiczne w Żabikowie uprzejmie informuje, że na terenie byłego obozu hitlerowskiego w Żabikowie rozstrzelane zostały dwie kobiety, co wiemy na podstawie aktów zgonu, i są to:

- Zbisława Jadwiga Krajna, ur. 13.10.1910 r., data zgonu - 19.07.1944, nr aktu - P/2736/44

- Jadwiga Królik, ur. 28.09.1920 r., data zgonu - 23.06.1944, nr aktu - P/2446/44

Podstawa informacji:

- Effektennummem der Zugange ab 22. Jutti 1944

- komputerowa baza danych o więźniach obozu hitlerowskiego w Żabikowie.

Z poważaniem dr Anna Ziółkowska KUSTOSZ

34

35

36

ENCYKLOPEDIA KONSPIRACJI WIELKOPOLSKIEJ

1939-1945

Praca zbiorowa pod redakcją

Mariana Woźniaka

zi

INSTYTUT ZACHODNI POZNAŃ 1998

37

gdzie w 1 9 2 7 zdała egzamin dojrzałości.

W czasach szkolnych w stąpiła do Sodalicji M ariańskie; i działała od 1930 w Zarządzie Koła W ilda. Po ukończeniu kursów h a n d ­ low ych rozpoczęła pracę w prow adzonym przez stryja Biurze Ogłoszeń Polskiej Agencji Reklamy w Poznaniu. W ramach Pogotow ia W o jen neg o Sodalicji M ariańskiej latem 1 9 3 9 zorganizow ała punkt o patru nkow y przy ul.

Górna W ilda.

Od października 1 9 3 9 w róciła do pracy w przejętej przez N iem có w agencji, która działała pod nazw ą A n zeig enverm ittlu ng u.

Verlag. Pracę konspiracyjną rozpoczęła w io s ­ ną 1 9 4 0 w spólnie z narzeczonym ppor. Z b ig ­ niew em Krzekotowskim („ M ic h a ł" ) w ra­

mach W O W i W O Z Z z inicjatyw y ppor. A lf­

reda Frankow skiego („ F ry d a "). Od jesieni 1 9 4 0 do w iosn y 1 9 4 3 w spółpracow ała z grupą por. rez. Stanisław a Broniarza ( ,,M u lle r"), W tym czasie pełniła funkcję łączniczki pom iędzy IR Poznań („ P o m n ik ") a ppor. Z. Krzekotowskim („ M ic h a ł" ). Od lata 1 9 4 3 była przydzielona do W ydziału VK szta­

bu Okręgu Poznańskiego, gdzie pracow ała pod kiero w nictw em kpt. M arianny M arszał­

kowskiej („R u ta W a g n e r"), a po jej aresz­

tow aniu przez Gestapo krótko pełniła funkcję szefa W ydziału VK. Od sierpnia do paździer­

nika 1 9 4 3 ściśle w spółpracow ała z por. J a ­ nem Kamińskim („ F ra n e k "). W tym czasie zreorganizow ała cały system łączności k o n ­ spiracyjnej Okręgu z inspektoratam i rejo no ­ wym i. O rganizow ała też sieć łączności k o n ­ spiracyjnej do akcji zrzutów lotniczych dla Okręgu Poznańskiego AK. Do tego o stat­

niego zadania w ykorzystyw ała sw oje m iesz­

kanie w Poznaniu przy ul. Sosnow ej 30. Od sierpnia 1 9 4 3 kierow ała też zespołem łą c z­

niczek AK w Poznaniu. Gestapo zdekonspi- row ało ją przy rozpracow aniu kpt. J. Kamiń- skiego. Aresztow ana 15 X 1 9 4 3 w miejscu pracy. Przeszła ciężkie śledztw o w Dom u Żołnierza, w Forcie VII, a następnie w Ż a b i­

kow ie. Żadnych tajem nic organizacyjnych nie ujaw niła, co u m ożliw iło kontynuację działań W ydziału VK. W czasie pobytu w Ż ab ikow ie w celi D -4 była w ielokro tnie przew ożona na przesłuchania do siedziby Gestapo. 19 V II 1 9 4 4 została rozstrzelana w Ż ab ikow ie

w zbiorow ej egzekucji na p odstaw ie w yroku Policyjnego Sądu Doraźnego (Polizeistand- gerichi ST A P O P osen). Sym boliczny grób znajduja się na cmentarzu Bożego Ciała w Poznaniu.

Pośmiertnie aw ansow ana do stopnia ppor. AK i odznaczona Krzyżem AK i M e d a ­ lem W ojska czterokrotnie. Kom endant O krę­

gu Poznańskiego AK w ystąpił o jej pośm iert­

ne odznaczenie Krzyżem Virtuti M ilitari V k la ­ sy. Rodziny nie założyła.

F A K -V /1 7 1 , Akta osobow e.

M arian W oźniak

S s S * ! ! ? *

a = f <o ^ ;■

£, o - 5 a. 2 -i ^ 3 1 ^

i_ en ,y a oj _

i / ł— 3 N

JŁ --- O O) > ^

dziennikarz na łam ach „Prom ienia", a od lipca 1 9 2 9 podjął stałą pracę dziennikarską w koncernie „Drukarnia Polska" w Poznaniu.

Od 1 9 2 9 czł. zw yczajny Syndykatu D zie n ­ nikarzy Polskich; w późniejszych latach z a ­ siadał w w ielkopolskim zarządzie S D P .

Zm o bilizow an y w p o ło w ie sierpnia 1 9 3 9 brał udz a) w kampanii w rześniow ej jako żołnierz III Baonu W ielkopolskiej Brygady O brony N arodow ej. R anny w bitw ie pod Kutnem utrącił lew ą rękę. Po pobycie w szpita­

lu w e W ło cław ku, od listopada 1 9 3 9 do lutego 1 9 4 0 przebyw ał w W arszaw ie, a następnie

vj

19*

38

39

40

III. IN FO R M A C JE I KOMUNIKATY 3.1. P a m ię ta jm y o nich!

Z b isła w a J a d w ig a K ra jn a

Zbisława K rajna urodziła się 13.10.1910 r. w Poznaniu jako córka Kazimierza - kupca, posła dwóch kadencji Sejmu Polskiego i jego żony Michaliny z domu Łukowczyk. M atka zm arła bardzo wcześnie - w roku 1920 (kiedy Zbisława m iała 10 łat) a ojciec w roku 1931. Mając troje młodszego rodzeństwa, od najmłodszych lat za­

stępowała im m atkę, wywierając na nich duży wpływ i cieszyła się, mimo młodego wieku wielkim autorytetem. Po ukończeniu szkoły podstawowej uczęszczała do Gimnazjum im. Dąbrówki, gdzie w roku 1927 zdała m aturę. W czasach szkolnych należała do harcerstwa i Sodalicji M ariańskiej, pełniąc w niej od 1930 roku funkcję skarbnika.

Po ukończeniu gimnazjum i 6 miesięcznego kursu handlowego, podjęła pracę zawodową w biurze ogłoszeń Polskiej Agencji Reklamowej, prowadzonej przez^ej stryja w Poznaniu w Alejach Marcinkowskiego. Dbając o dalsze wykształcenie wraz z koleżan­

kami ukończyła kurs języka francuskiego. W latach trzydziestych poznała n a wakacjach w Jaremczy koleżankę M arię Hęćko, z którą połączyła ją dozgonna przyjaźń, trw ająca od Jaremczy do Żabikowa.

Latem 1939 roku w ram ach pogotowia wojennego Sodalicji M ariańskiej zorganizo­

wała punkt opatrunkowy przy ul. Górna Wilda. Od października 1939 roku podjęła przerwaną pracę w przejętej przez Niemców Agencji, która działała dalej pod nazwą Anzeigenvermitelungverlag. W roku 1940 poznała oficera Wojska Polskiego ppor.

Zbigniewa Krzekotowskiego ps. „Skrzecz”, „Wołodia”, „Michał”. Znajomość ta przero­

dziła się w wielką miłość i zostali narzeczonymi. Pod wpływem „Skrzeczą” podjęła pracę konspiracyjną i do wiosny 1943 roku współpracowała z G rupą por. rez. Stanisław a Broniarza ps. „M uller”, pełniąc wówczas funkcję łączniczki między Inspektoratem Rejonowym Poznań a ppor. Zbigniewem Krzekotowskim.

Od lata 1943 przydzielona została do Wydziału V Okręgu Poznań Armii Krajowej, pracując pod kierunkiem por. M arianny Marszałkowskiej ps. „R uta”, a po jej aresz­

towaniu w dniu 29.04.1943, krótko pełniła funkcję szefa Wydziału V Okręgu Poznań AK. Od sierpnia 1943 roku do dnia aresztow ania ściśle współpracuje z kpt. Janem Kamińskim ps. „Franek”. W okresie tym zorganizowała system łączności konspiracyj­

nej Okręgu Poznań AK z Inspektoram i Rejonowymi, jak również zorganizowała sieć łączności dla zrzutów lotniczych dla Okręgu Poznań. Dla celów pracy konspiracyjnej wykorzystywała swoje mieszkanie w Poznaniu przy ul. Sosnowej 30 - lokal służył jako punkt kontaktowy i w razie potrzeby miejsce noclegowe dla członków konspiracji

W krótkim okresie, po aresztow aniu kpt. Ja n a Kamińskiego „F ranka”, została rozpracowana przez gestapo. 15.10.1943 została aresztow ana w miejscu zatrudnienia i w tym samym dniu o godz. 1 1 została przeprowadzona rewizja w jej mieszkaniu.

Przeszła ciężkie śledztwo w Domu Żołnierza w Forcie VII a następnie osadzona w Żabikowie. W czasie przebywania w Żabikowie była niejednokrotnie przewożona do siedziby gestapo, gdzie poddawana była wymyślnym torturom .

Razem z Olszyną przetrzym ywana była w Żabikowie jej przyjaciółka M aria Hęćko ps. „Brzoza”. Była ona świadkiem stosowanych to rtu r i dokuczliwych okrucieństwa szczególnie przez kom endanta obozu W altera. Z relacji „Brzozy” wynikało, że stan 40

41

zimierza z domu ta 10 lat) i lat za- 50 wieku m azjum 3żała do nika.

a pracę ej stryja koleżan- ikacjach ,rwająca rganizo-

podjęła 1 nazwą jo ppor.

przero- ła pracę nisława toratem raj owej, j aresz- Poznań Janem piracyj- ała sieć racyjnej żył jako icji

została dnienia zkaniu.

;adzona żona do 1 Hęćko

eństw a że stan

zdrowia Zbisławy był w wyniku to rtu r bardzo kiepski. 19.06.1944 „Brzoza” została przeniesiona do obozu R aw ensbruk i straciła kontakt ze Zbisławą.

19.07.1944 Zbisława K rajna „Olszyna” na podstawie wyroku policyjnego sądu doraźnego (Polizeistangericht Stapo Posen) została rozstrzelana na terenie obozu w Żabikowie w czasie zbiorowej egzekucji wraz z innymi. Symboliczny grób znajduje się na cmentarzu Bożego Ciała w Poznaniu. Nazwisko umieszczone jest na zbiorowej tablicy przy pomniku n a terenie obozu Żabikowo.

Pośmiertnie została m ianowana podporucznikiem i odznaczona Orderem Wojennym Virtuti M ilitari V klasy, Krzyżem Armii Krajowej i 4-krotnie medalem W ojska Polskiego.

p łk T a d e u sz S tru s z y ń s k i

Urodził się 2 stycznia 1923 r. w Kielcach. Do września 1939 r. chodził do Gim nazjum w Kielcach i ukoń<fzył 3 klasę tegoż gimnazjum. Wojna polsko-niemiecka przerw ała tę naukę'. Kolega Struszyński nie pogodził się z tym faktem i na tajnych kom pletach ukończył gimnazjum i 2 klasy liceum. Do chwili odejścia do partyzantki m ieszkał z rodzicami w Kielcach i pracował jako robotnik m urarski, następnie kreślarz w biurze wodno-melioracyjnym, a następnie jako spawacz w prywatnym w arsztacie ślusarskim .

Wychowany w duchu um iłowania ojczyzny już w lutym 1940 r. nawiązał k o n tak t ze Związkiem Wałki Zbrojnej, przemienowanym następnie w Armię Krajową i został jej żołnierzem. Złożył przysięgę na wierność Narodowi Polskiemu i przyjął pseudonim

„Struś”. Ukończył tajny kurs podchorążych w Kielcach i 1 listopada 1943 r. został skierowany do leśnego oddziału partyzanckiego 4 pułku piechoty- legionów, którego dowódcą był porucznik Szkonter pseudonim „Bystry”. Służbę w tym oddziale pełnił aż do rozwiązania Armii Krajowej tj. do stycznia 1945 r. Był dowódcą drużyny w stopniu kaprala podchorążego i brał udział w wielu akcjach bojowych z Niemcami w miejscowoś­

ciach Hańcza, Daleszyce, Cisów, Borków, Ocieszki i innych zadając wrogowi poważne straty. Sam został też ranny. Po rozwiązaniu AK i wkroczeniu do Kielc Armii Czerwonej płk. Struszyński nie nocował w domu, gdyż jego ojciec który był dowódcą placówki AK Kielce-Południe został aresztow any przez NKWD tylko za to, że był żołnierzem AK, wywieziony w głąb Rosji do łagru skąd powrócił dopiero po około 2 latach.

W marcu 1945 r. powołano płk. Struszyńskiego do wojska. Chcąc uniknąć ew entual­

nego losu ojca zgłosił się do służby wojskowej zgodnie z wezwaniem. Po zakończeniu działań wojennych jako wzorowy żołnierz został skierowany do Chełmna Lubelskiego do oficerskiej szkoły artylerii, k tórą ukończył w Toruniu (dokąd została ona przeniesiona) jako podporucznik w m aju 1947 r.

Jako oficer zawodowy Tadeusz Struszyński stopniowo awansował i pełnił służbę na różnych stanowiskach dowódczych i sztabowych. W latach 1958-1961 był starszym wykładowcą taktyki w Studium Wojskowym Akademii Rolniczej, a od 1961-1964 w Studium Wojskowym Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. W m aju 1976 r. płk.

Struszyński został ze względu na stan zdrowia zdemobilizowany. Po pewnym okresie wypoczynku podjął pracę w niepełnym wymiarze godzin w Zespole Szkół Geodezyjno- Drogowych w Poznaniu jako wykładowca Przysposobienia Obronnego. Sam żądny wiedzy będąc w wojsku dokształcał się i w 1960 r. ukończył studia prawnicze na Uniwersytecie im. Adam a Mickiewicza w Poznaniu, uzyskując tytuł m agistra praw a.

41

15/05

42

Poznański

M ARIAN W O ŹN IA K

Okręg

Armii Krajowej

o

—;7Si

31

•gfeł

W alk a W ielk o po lan z n a je ź d ź c ą h itle ro w sk im n ie sk o ń czy ła się z chw i

lą trag iczn ej k lęsk i w k a m p a n ii w rz e śn io w e j 1939 r. O k u p a c ja h itle ro w - • •'#;

ska, w łączen ie W ielko p o lsk i do R zeszy o raz e k ste rm in a c y jn a p o lity k a -o k u p a n ta —p ow od o w ały —w śró d —ludności—polsk ie j-^ y c h —ziem —s y s te m a ty c e

ny w zro st n a s tro jó w p a trio ty c z n y c h i w y zw alały d u c h a b u n tu .1 J u ż w j końcow ych~drrrach w rz e śn ia —1939 ir. p o w sta w a ły w P o zn an iu , a w k ró lce “j tak że w in n y ch m ia sta c h i m ia ste c z k a c h W ielkopolski, p o lsk ie o rg a n i- ___ j zacje podziem ne c y w iln e i w o jsk o w e. S ta w iały o n e sobie za cel w a lk ę J§

o o d z y sk an ie w olności, s ta w ia ją c jed n o cześn ie n a d e r często w p ro g ra ­

m ach d z ia ła n ia tra d y c ję p e łn y c h b la s k u d n i zw ycięskiego P o w sta n ia J W ielkopolskiego. W szereg ach k o n s p ira c ji zn ajd o w ali się p rz e d sta w ic ie le —-—3 w szystk ich k las i w a r s tw społecznych. S y tu a c ja ludności p o lsk iej ziem ; a w cielonych do R zeszy b y ła n iez w y k le ciężka. Od p ierw szy ch d n i o k u ­

p a c ji trw a ły m aso w e a re sz to w a n ia . W p a ź d zie rn ik u 1939 r. liczn e egze­

k u c je n a u lic a ch i p la c a c h w ie lk o p o lsk ic h m ia s t i m iasteczek m ia ły |j w m n ie m a n iu o k u p a n ta s p a ra liż o w a ć , z a m ia ry polskiego oporu. A re sz ­

to w a n ia d o ty k ały szczególnie d a w n y c h przyw ód có w p olity czn ych i spo­

łecznych, p o w sta ń có w w ie lk o p o lsk ic h i d ziałaczy P olskiego Z w ią z k u Z a ­ chodniego. C ały m a ją te k P o la k ó w p rze c h o d z ił n a w łasność Rzeszy. W iel­

ko p o lsk a w ch o d z iła w s k ła d W a rth e g a u („K raj W a rty ”), n a czele k tó - Ą rego s ta ł g a u le ite r A r tu r G reiser. J e g o zb ro d n ic za p o lity k a m ia ła je d e n U cel: zniszczyć w szystko, co polskie, u czy n ić ja k n a jw c ze śn ie j W a rth e g a u

w zorow ym k ra je m n iem ieck im . O d g ru d n ia 1939 r. trw a ły m aso w e w y ­ sie d le n ia lu d ności p o lsk iej. N a m ie jsc e w y sied lo n y ch p rzy b y w a li o sad ­ nicy niem ieccy z Rzeszy, E stonii, Ł otw y, E e sa ra b ii i B ukow iny. W y­

sie d le n ia i a re sz to w a n ia n ie p rz e rw a n ie rw a ły n ic i p ierw szy ch o rg a n i­

zacji podziem nych. Z m o rą po lsk iego ru c h u o p o ru b y li V olksd eutsche, zn a ją c y n a ogół d o b rz e sto su n k i p a n u ją c e w śró d Polaków . In s ty tu c ja

„D eutsche Y o lk sliste” m ia ła n a celu u m o cn ie n ie p a n o w a n ia n iem ieck ieg o w „ K ra ju W a rty ”. B y ła ta k ż e je d n y m ze źró d eł p o w ięk szen ia lu d no ści

i M a r ia n W o ź n ia k : „ P o ls k i e o r g a n i z a c j e w ojskow e w p o łu d n io w e j W ie łk o p o ls c e w la t a c h o k u p a c j i h it l e r o w s k i e j 193S— 1945” , p rac a m a g is t e r s k a , U A M P o z n a ń ,

s . 5—16. 1 0 6]

=j

43

8

Poznański Okręg AK

niem ieckiej. P rz y u b ie g a n iu się o „D eu tsch e V o lk sliste ” o k u p a n t stoso­

w a ł ró żn ą p o lity k ę. N ie je d n o k ro tn ie „ u p ra w n ie n i” do u b ie g a n ia się o n ią byli p o d d a w a n i przy m u so w i i d y sk ry m in a c ji. N ad b ezpieczeństw em

~Rżeszy~czuw ały w „ K ra ju ^ W a rty ’'—zna-eznie -sp ra w n ie jsz e - n iż -W -„ G e n e ^ . _ ra ln e j G u b e rn i” o rg a n a p a licy jn o -ad m in istracy jm e. N iem cy b y li w c ią ­ gani do działaln ości w y w iado w czej p rze c iw k o P o lak o m . S ta ły ich do­

p ły w pow odow ał, że k o n tro la śro dow isk p o lsk ich w W a rth e g a u przez h itlero w sk ą służbę b ezp ieczeń stw a osiąg ała zw łaszcza po 1942 r. nieby-

- w a łą skuteczność. ____________ _______ • ___________ -

O m ów ione w yżej w a ru n k i, w ja k ic h w y p a d a ło żyć lu dn o ści polskiej, w sposób isto tn y o g ran iczały ak ty w n o ść w szelk ieg o oporu. P o lacy je d ­ n a k n ie k a p itu lo w a li. S y stem aty czn ie w z ra s ta ła a k ty w n o ść w ojskow ego podziem ia w W ielkopolsce. W la ta c h 1939— 1940 b y ło ono rep re z en to ­ w a n e przez n a s tę p u ją c e o rg an iz ac je : O rg a n iz a c ja O rła B iałego (OOB), S łużbę Z w y cięstw a P olsk i (SZP), T a jn ą P o lsk ą O rg a n iz a c ję W ojskow ą

(TPOW), W ojsko O chotnicze (WG), P o lsk ą O rg a n iz a c ję -Z b ro jn ą (POZ),—

K om endę O b roń có w P olsk i (KOP), W ielk o p o lsk ą O rg a n iz a c ję Z b ro jn ą (WOZ), W ielko p o lsk ą O rg an izację w ojsikow ą (WOW), T a jn ą O rgan iza-—

c ję W ojskow ą (TOW),. O rg a n iz a c ję Je d n o śc i N aro d o w ej (OJN), Szare Szeregi, D la C iebie P o lsk o (DCP), A rm ię N a ro d o w ą (AN) i w ie le innych drobn iejszych o rgan izacji. P o trz e b a zesp o len ia sił w ob ec to ta ln e g o te r ­ ro ru spow odow ała, że p ierw sz e p ró b y u n ifik a c ji w ielkop o lsk iego ru ch u o po ru n a s tą p iły ju ż w g ru d n iu 1939 r. W ty m czasie z o sta ła u tw o rzo n a w P ozn an iu — w d ro d z e p o łączenia w y siłk ó w WO, PO Z, W OZ, WOW i TPÓW — d u ż a o rg a n iz a c ja w o jsk o w a, k tó r a p rz y ję ła n a z w ę W ojsko O chotnicze Z iem Z ach o d n ich (WOZZ).2 Je d n o cz e śn ie w ty m sam ym o kresie z a ła m a ła się k o n c e p cja u tw o rz e n ia P o zn a ń sk ie g o O k ręg u Służby Z w ycięstw a P olsk i. Z zaczątkow ej sieci S Z P p o w sta ła je d n a k n a jp ie rw w P oznaniu, a n a s tę p n ie n a p ro w in c ji, d y w e rs y jn o -s a b o ta ż o w a o rg an i­

zacja podziem na, k tó r a od m a rc a 1940 r. p rz y ję ła n a z w ę Z w iązek O dw e­

tu (ZO). O rg a n iz a c ja , ta b y ła za p o śre d n ic tw e m p or. T a d e u sza J a n o w ­ skiego, ps. „ G ra d ”, ^ W o jn a r”, „G zow ski”, p o d p o rz ą d k o w a n a szefowi d y w e rsji p rzy K G SZP,' a n a s tę p n ie ZW Z — m jr N iepokółczyckiem u.

S iecią ZO w P o z n a n iu do w o d ził p p o r. rez. C zesław S u rm a , ps. „Blon- d a s ”, „ M arian ”, „ K o rzen io w sk i”.3 T y m sa m y m ZO w y p rz e d ził n ieja k o o rg an izację P o zn ań sk ieg o O k ręg u ZW Z/A K , sta n o w ią c po. jego u tw o rze ­ n iu w e w n ę trz n ą sieć ZW Z. D ziałalność ZO b y ła b e z p o śre d n ią k o n ty n u ­ a c ją W y d z ia łu , D y w ersy jn o -S ab o tażo w eg o TPO W zorg anizow aneg o w P o zn an iu przez rtm . M a ria n a W iniew icza. Do g ro n a n a jb liż sz y c h w spół­

p rac o w n ik ó w rtm . M. W in iew icza n a le ż a ł ta k ż e pp o r. Cz. S u rm a. G odny uw agi je s t ta k ż e fa k t, że g ru p a rtm . M. W in iew icza b y ła je d y n ą z kie-

2 T a m ż e s tr . 26—80. Z o b . t a k ż e M . W o ż n ia k : „ P o l s k i e o r g a n i z a c j e w o j s k o w e w W ie lk o p o ls c e w l a t a c h o k u p a c j i h it le r o w s k ie j 1939— 1945” , a r t y k u ł p r z y g o t o w a n y d o d r u k u w „ M a t e r ia ła c h i S t u d i a c h ’ d o h i s t o r i i W i e l k o p o ls k i i P o m o r z a ” , s . 5—45.

107 3 T a m ż e

44