WSPÓŁPRACA UNII EUROPEJSKIEJ W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO Z WYBRANYMI PAŃSTWAMI

(1)

ISSN 2083-8611 Nr 228 · 2015

Anna Czech

Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Wydział Ekonomii

Katedra Międzynarodowych Stosunków Ekonomicznych anna.czech@ue.katowice.pl

WSPÓŁPRACA UNII EUROPEJSKIEJ W ZAKRESIE BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO

Z WYBRANYMI PAŃSTWAMI

Streszczenie: Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie drogi, jaką zmierza Unia Europejska dla osiągnięcia większego bezpieczeństwa energetycznego w ramach współ- pracy z wybranymi państwami. W artykule zaprezentowano wyniki analizy współpracy z największym dostawcą surowców energetycznych do Unii – Rosją, państwami tranzytowymi – Ukrainą, Białorusią i Turcją, a także współpracy Unii z państwami, które są największymi konsumentami surowców energetycznych – Chinami i Indiami.

Słowa kluczowe: bezpieczeństwo energetyczne, Unia Europejska, współpraca energetyczna.

Wprowadzenie

Nieustanny wzrost zapotrzebowania na surowce energetyczne wymusza nie tylko rozwój nowych źródeł energii, ale również podejmowanie działań na rzecz współpracy energetycznej w celu zapewnienia ciągłości dostaw surowców. Dobre relacje Unii Europejskiej z państwami eksporterami surowców, państwami tranzytowymi oraz największymi konsumentami stają się gwarancją zapewnienia stabilnej sytuacji na rynku energetycznym. Relacje te stanowią więc ważny punkt odniesie- nia dla prowadzonej polityki energetycznej, ale również są podstawą formułowania długofalowych strategii rozwoju i bezpieczeństwa Unii Europejskiej.

Zatem celem artykułu jest spojrzenie na kierunki podejmowanych działań przez Unię Europejską zmierzających do zapewnienia większego bezpieczeństwa energetycznego w ramach współpracy z niektórymi państwami. Punktem wyjścia

(2)

jest prezentacja wyników analizy współpracy państw członkowskich Unii z naj- większym ich dostawcą surowców energetycznych – Rosją. Następnie zostanie przedstawiona współpraca Unii z państwami tranzytowymi, a także z państwa- mi, które są największymi konsumentami surowców energetycznych.

1. Relacje Unii Europejskiej z Rosją

– największym dostawcą surowców energetycznych

Funkcjonowanie gospodarek Unii Europejskiej jest w dużej mierze uzależ- nione od dostaw źródeł energii pochodzących od jej największego sąsiada – Rosji [Helm, 2007, s. 11, 47 i nast.; Wyciszkiewicz, 2006, s. 8-13]. Kraj ten jest bowiem największym na świecie producentem ropy naftowej, a drugim na świecie (po Arabii Saudyjskiej) jej eksporterem. Ponadto jest on trzecim największym światowym partnerem handlowym UE po Stanach Zjednoczonych i Chinach [Koulouvaria, 2011, s. 62]. Import energii z Rosji stanowi 65% całkowitego przywozu energii do Unii: Rosja jest największym dla UE dostawcą ropy naftowej, gazu, uranu i węgla. W 2012 r. import gazu z Rosji do Unii wynosił 32% całości zapotrzebowania na import gazu, w przypadku ropy naftowej było to 33,7%, a węgla – 25,9% [www 6]. Warto dodać, że w poszczególnych krajach Unii zapotrzebowanie na rosyjski gaz jest zróżnicowane, najwięcej importują jej kraje, które przystąpiły do ugrupowania w 2004 r. i 2007 r. [Paszyc, 2007, s. 3; Łoskot, 2005, s. 10; www 7]¹.

Podstawę prawną wzajemnych kontaktów Unii z Rosją w stanowiło „Poro- zumienie o Partnerstwie i Współpracy” zawarte w 1994 r. oraz „Strategia rozwoju stosunków FR z UE w perspektywie średnioterminowej (2000-2010)” [Kończuk, 2007, s. 9]. Ponadto o znaczeniu Rosji jako partnera UE świadczy fakt, że jest ona pierwszym państwem, wobec którego w 1999 r. Unia przyjęła „Wspólną strategię rozwoju”. Współpraca między UE a Rosją odbywa się również w ramach dwustronnej współpracy partnerów – są to tzw. szczyty UE-Rosja [Żukrowska, 2004, s. 223].

W 2007 r. powyższe Porozumienie pomiędzy Unią a Rosją wygasło. Było ono, zgodnie z klauzulą prolongacyjną, corocznie automatycznie przedłużane, o ile żadna ze stron nie wypowie go z półrocznym wyprzedzeniem [Eberhardt,

1 Według danych Komisji Europejskiej zależność państw UE-27 od importu gazu rosyjskiego w 2030 r. wzrośnie aż do 84%, a ropy naftowej do 90%. Uzależnienie poszczególnych krajów od importu gazu z tego kraju: w przypadku „starych” państw członkowskich UE wynosi ono średnio 17,6%, w przypadku „nowych” – 73,5% [Paszyc, 2007, s. 3].

(3)

2007, s. 1573]. W tym samym roku UE i Rosja zdecydowały o rozpoczęciu negocjacji w sprawie nowej umowy. Wśród kluczowych problemów, jakie należało uzgodnić, znalazły się zasady współpracy energetycznej i dostęp inwestorów z państw członkowskich UE do rosyjskiego rynku [Wiśniewska, 2008, s. 1-4].

Negocjacje rozpoczęte pomiędzy UE i Rosją w lipcu 2008 r. zostały przerwane w wyniku interwencji militarnej Rosji w Gruzji [Czerwiński, 2005, s. 106-107;

Czech, 2010, s. 95-96].

W ramach dialogu UE-Rosja zainicjowano wiele wspólnych projektów w dziedzinie energii, m.in. w 2009 r. osiągnięto „Porozumienie UE-Rosja – mechanizm wczesnego ostrzegania”, którego celem jest zapobieganie i wspólne zarządzanie w przypadku wystąpienia kryzysu energetycznego [www 12, s. 4, 11; www 9].

W lutym 2011 r. uaktualniono porozumienie dotyczące mechanizmu wczesnego ostrzegania, do którego dodano wspólne oświadczenie, w którym zadecydowano m.in. o utworzeniu wspólnej Gazowej Grupy Doradczej, wymianie informacji w ramach dialogu UE-Rosja, a także podjęto przygotowania do porozumienia w sprawie planu działań UE-Rosja do 2050 r. [www 5]. Można sądzić, że UE i Ro- sja w ciągu ostatnich 10 lat dokonały dużego wkładu w rozwój współpracy energetycznej. Niemniej jednak pomimo prowadzonego dialogu w dziedzinie energetyki w wielu kwestiach postęp jest bardzo wolny. Obie strony nie zgadzają się co do tego, jak powinno wyglądać ich wzajemne partnerstwo. Ponadto relacje pomiędzy UE i Rosją stają się coraz bardziej obciążone siecią nieporozumień i nieufności, co przeradza się w spory energetyczne [Barysch, 2006, s. 11]. Du- żym zaskoczeniem dla państw członkowskich UE było odcięcie dostaw gazu dla Ukrainy na początku 2006 r., które spowodowało spore zakłócenia w dostawach gazu ziemnego do Unii [www 8, s. 6]. Pomimo tego stanowisko Komisji, które dotyczyło postrzegania Rosji jako najpewniejszego i najbardziej perspektywicz- nego dostawcy spośród państw zaopatrujących UE w surowce energetyczne, nie uległo zmianie. Takie stanowisko wyraziły również państwa zachodnioeuropej- skie, uważając, że import z Rosji jest wiarygodny [Nowacki, 2010, s. 99]². Kryzys rosyjsko-ukraiński stanowił jednak nowy impuls do podjęcia działań w celu urzeczywistnienia wspólnej polityki energetycznej UE. Coraz wyraźniej dostrzega się bowiem, że Rosja, jako sąsiad Unii Europejskiej oraz potentat surowców energetycznych, używa swoich zasobów jako głównej karty przetargowej w dialogu z poszczególnymi państwami członkowskimi Unii, dzięki czemu wpływa na bezpieczeństwo energetyczne całego ugrupowania, o czym można było się

2 Komisarz ds. Energii A. Piebalgs w wywiadzie udzielonym tygodnikowi „Focus” stwierdził, że

„pomimo ukraińsko-rosyjskiego sporu o cenę gazu nadal uważa import z Rosji za pewny”.

(4)

przekonać właśnie w 2006 r., a także w 2009 r. podczas kolejnego konfliktu gazowego z Ukrainą [Całek, 2010, s. 131 i nast.; Leonard i Popescu, 2008, s. 26-28].

Również w 2010 r. Komisja Europejska wyraziła swoje zaniepokojenie wynika- jące ze sporu gazowego na linii Rosja-Białoruś, który to konflikt spowodował spadek o 50% dostaw gazu do Litwy. Ponadto komisarz ds. energii G. Oettinger stwierdził, iż międzynarodowe zobowiązania dotyczące dostaw gazu powinny być bezwarunkowo przestrzegane, a brak ciągłości dostaw do któregokolwiek z państw członkowskich Unii jest afrontem wobec całej Unii [Monghan, 2006, s. 28;

www 13]. Na korzyść pozycji Rosji jako głównego dostawcy surowców energetycznych do Unii wpływa natomiast kryzys polityczny, który rozpoczął się na początku 2011 r. w wielu państwach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej.

Kryzys ten, zwany Arabską Wiosną, przyczynił się do znacznego wzrostu cen ropy naftowej na światowym rynku. Dodatkowo dokonujące się gwałtowne przemiany polityczne w Libii, kraju o największych zasobach surowców energetycznych w Afryce, wpłynęły na zmianę cen paliw w całej Europie. Taka sytuacja jest korzyścią i szansą dla przyspieszenia rozwoju rosyjskiego Gazpromu, który chce przyciągnąć zagranicznych inwestorów w celu wydobywania ogrom- nych rezerw gazu i ropy. Prezes Gazpromu A. Miller stwierdził zresztą, że Zachód (czyli de facto Unia Europejska) powinien „zdywersyfikować” swoje źródła energii, gdyż jak się okazuje nie może tak bardzo polegać na dostawach surowców z Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, a zatem powinien intensywniej inwe- stować w rosyjską ropę i gaz [www 2]. Należy również zwrócić uwagę, że Rosja w kontaktach z Unią stara się osłabić jej jedność poprzez angażowanie się we współpracę dwustronną. Budowanie „specjalnych relacji” z niektórymi pań- stwami Unii, przede wszystkim z Niemcami, Francją i Włochami, budzi kontro- wersje wśród nowych państw członkowskich, które w stosunkach z Rosją znaj- dują się na wysoce niepewnej pozycji [www 13]³. Oprócz tego Rosja, poprzez nawiązywanie dobrych stosunków w regionie Kaukazu i Azji Środkowej, a także zacieśnianie relacji z niektórymi państwami Unii, zdołała powstrzymać plany budowy nowych rurociągów, które potencjalne miały uwolnić Europę od jej za- leżności energetycznej. Z kolei realizacja projektów Nord Stream i South Stream odbywa się wspólnie z koncernami z Niemiec, Francji, Włoch i Holandii, co z politycznego punktu widzenia osłabia kraje pozostające poza tymi projektami,

3 Dla przykładu w 2003 i 2006 r. Rosja wstrzymała dostawy gazu na Łotwę i Litwę, które wyra- ziły swoje niezadowolenie z embarga nałożonego przez Rosję na polskie mięso. Rosja uzasad- niła brak ciągłości dostaw przyczynami technicznymi. W marcu 2014 r. Rosja wprowadziła też embargo na import żywca do uboju, które dotyka przede wszystkim właśnie kraje nadbałtyckie, których eksport tego towaru do Rosji stanowi 80% eksportu Unii.

(5)

choć one same żywotnie wpływają na ich interesy m.in. poprzez utratę statusu krajów tranzytowych czy zwiększenie uzależnienia od dostaw z Rosji [Checchi, Behrens i Egenhofer, 2009, s. 30; Helm, 2007, s. 3, 24, 33].

Pozycję Federacji Rosyjskiej na europejskim rynku surowców energetycznych wzmacnia niestabilność polityczna na Bliskim Wschodzie, zagrożenie ter- roryzmem międzynarodowym, niestabilność cen surowców energetycznych oraz wzrost popytu na gaz i ropę naftową w regionie Azji i Pacyfiku. Choć więc Rosja wydaje się być dostawcą bez alternatywy w czasach niestabilności politycznej i gospodarczej, to Unia stawia sobie za cel zapewnienie ciągłości dostaw właśnie ze względu na nieprzewidywalność tego partnera i realizację przez niego celów politycznych za pomocą narzędzi handlowych. Bezpieczeństwo energetyczne UE oznacza bowiem nie tyle uniezależnienie się od Rosji, ile zapewnienie cią- głości dostaw. Możliwości Unii są pod tym względem niestety ograniczone, po- nieważ oprócz Rosji gaz do Europy jest obecnie dostarczany tylko z Norwegii oraz z Algierii [Bryc, 2008, s. 101]⁴. Tak korzystna pozycja wyjściowa daje więc Moskwie wiele atutów przy realizacji własnej polityki supremacji na europejskim rynku energetycznym.

2. Polityka Unii wobec państw tranzytowych

Zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego zależy nie tylko od nawiązy- wania współpracy z państwami-eksporterami surowców energetycznych, ale również z krajami, przez które odbywa się ich transport. Taka współpraca jest ważna z punktu widzenia zapewnienia dywersyfikacji źródeł dostaw energii, jak również wynika ona z chęci uniknięcia dominacji czy kontroli dostaw surowców energetycznych przez określone państwo. Dla Unii Europejskiej najważniejszymi państwami tranzytowymi są Ukraina, Białoruś i Turcja, przez które przechodzi większość połączeń z rosyjskich i kaspijskich źródeł energii.

Ukraina ze względu na swoje położenie znajduje się na szlaku tranzytu gazu ziemnego i ropy naftowej ze Wschodu do UE. Z tego powodu jest ona jednym z najważniejszych partnerów Unii w dziedzinie energetyki. Przez jej terytorium przebiegają gazociąg „Braterstwo” i ropociąg „Przyjaźń”, którymi są transpor- towane surowce z Rosji, Gruzji i Kazachstanu. Po ukończeniu budowy rurociągu Odessa-Brody-Płock Ukraina będzie w stanie jeszcze bardziej zwiększyć swoje możliwości transportowe kaspijskiej ropy do Europy, stąd też jest partnerem nie-

4 Potencjalnymi dostawcami gazu ziemnego mogą być państwa afrykańskie: Algieria, Angola, Libia, Egipt i Nigeria, a także państwa kaspijskie: Kazachstan, Turkmenistan i Azerbejdżan.

(6)

zmiernie perspektywicznym. Tym ostatnim rozwiązaniem są też zainteresowane państwa-producenci ropy naftowej. Komisja Europejska uznała zresztą ten ruro- ciąg za strategiczny dla państw członkowskich Unii. Jego uruchomienie niesie wiele korzyści dla Unii, tj. zróżnicowanie dostaw, które zwiększy bezpieczeń- stwo energetyczne wielu państw członkowskich, czy szybkość dostawy, ropo- ciąg ten będzie bowiem jedną z najkrótszych dróg wiodących z basenu Morza Kaspijskiego do Europy [Więcej niż sąsiedztwo…, 2004, s. 20-21; www 17].

Współpraca między Unią a Ukrainą w dziedzinie energetyki ma na celu stworzenie zbieżnego ustawodawstwa obu stron w dziedzinie liberalizacji i inte- gracji rynku energii [Pracujemy wspólnie…, 2006, s. 53]⁵. Ponadto współpraca ta ma zwiększyć zdolność Ukrainy, jako kraju tranzytowego, do zapewnienia niezawodnych dostaw surowców energetycznych. Jak już wyżej zaznaczono, o znaczeniu Ukrainy jako państwa tranzytowego UE przekonała się po raz pierwszy w 2006 r., kiedy Rosja wstrzymała dostawy gazu dla Ukrainy [Mabey, 2007, s. 26; Solana, 2007, s. 9; Itoh, 2007, s. 68]⁶. Przerwanie dostaw nastąpiło w związku z zapowiedzią pięciokrotnej podwyżki cen rosyjskiego gazu dla Ukrainy. Rosja uznała, że skoro Ukraina zerwała z nią sojusz w wyniku „poma- rańczowej rewolucji”, to nie widzi powodu, aby dalej subsydiować dostawy gazu.

Ponieważ Ukraina nie zgodziła się na te podwyżki cen, Rosja odcięła dostawy gazu dla Ukrainy, co w konsekwencji spowodowało ograniczenie dostaw tego surowca do państw członkowskich UE [Cornell, 2007, s. 116]. Kolejny kryzys gazowy pomiędzy Rosją a Ukrainą nastąpił na przełomie lat 2007-2008, kiedy to rosyjska spółka Gazprom, z powodu nieuiszczonego długu Ukrainy za gaz, za- groziła wstrzymaniem dostaw tego surowca [www 14]. Niemniej jednak naj- większy w skutkach dla państw Europy Południowo-Wschodniej okazał się

„kryzys gazowy” z 2009 r. między Rosją a Ukrainą, w wyniku którego Gazprom odmówił zawarcia kontraktu na dostawy gazu na 2009 r. z powodu niezapłaco- nych przez ukraińską spółkę Naftohaz zobowiązań z wcześniejszych dostaw.

Rosja wstrzymała wszystkie dostawy gazu ziemnego do Ukrainy od 1 stycznia 2009 r., co spowodowało jednoczesne odcięcie 18 krajów Europy [Sushko, Chifu i Nantoi, 2010, s. 20, 24-32]⁷. Dopiero 19 stycznia 2009 r. spór pomiędzy Rosją

5 Początki współpracy pomiędzy Unią a Ukrainą datują się na 2001 r. W 2005 r. nastąpiło zacieśnienie współpracy w zakresie energetyki pomiędzy tymi podmiotami, co znalazło wyraz w podpisanym

„Porozumieniu w sprawie współpracy w dziedzinie energii między UE i Ukrainą”.

6 Już w 2005 r. „kryzys gazowy” na Ukrainie doprowadził do krótkoterminowych przerw w dostawie gazu ziemnego do Europy. Konsekwencją takiego stanu było podjęcie przez UE ściślejszej koordyna- cji dostaw tego surowca, a także rozpoczęcie działań mających na celu osiągnięcie wspólnych celów.

7 Już 2 stycznia 2009 r. Węgry, Rumunia i Polska poinformowały, że ciśnienie w rurociągu spadło, a 7 stycznia przepływ gazu przez Ukrainę został całkowicie zatrzymany przez stronę rosyjską. Naj- silniej dotknięte kraje w wyniku zaistniałego kryzysu to Bułgaria, Mołdawia i Słowacja.

(7)

a Ukrainą został zakończony. Wynegocjowana umowa pomiędzy stronami obejmuje dostawy gazu na Ukrainę i tranzyt rosyjskiego gazu do Europy na okres 10 lat.

Dodatkowym problemem były jeszcze kwestie opłat za tranzyt gazu do UE pobie- ranych przez Ukrainę. Opłaty te były względnie niskie, ale Ukraina wielokrotnie zapowiadała ich podwyższenie za przesyłanie przez jej terytorium rosyjskiego gazu, co miałoby też wpływ na cenę tego surowca dostarczanego do odbiorców koń- cowych [Kwiecień i Seklecki, 2005, s. 4; Konoplyanik, 2009, s. 457-458]⁸. Powyż- sze trudności i nieporozumienia wybitnie podkreśliły potrzebę realizacji projektu South Stream, który z punktu widzenia pewności dostaw gazu jest kluczowy dla bezpieczeństwa energetycznego Europy [Sushko, Chifu i Nantoi, 2010, s. 81-82]⁹. Przesył gazu przez akwen Morza Czarnego będzie oznaczał, iż Bułgaria, a więc kraj członkowski Unii, będzie przyjmować ten surowiec prosto z Rosji, bez po- średników. Redukcji ulegnie więc ryzyko polityczne, a negocjacje handlowe zosta- ną uproszczone i zapewne też staną się korzystniejsze pod względem kosztów.

Innym państwem tranzytowym jest Białoruś, przez którą są dostarczane ro- syjskie surowce do Europy. Przez Białoruś przechodzą ropociąg „Przyjaźń” oraz gazociąg „Jamał”, które są jednymi z najważniejszych systemów dostarczania gazu i ropy do Europy Środkowej i Zachodniej. W czasie kryzysu naftowego w 2007 r., kiedy Rosja odcięła dostawy ropy do Białorusi ze względu na spory handlowe, państwa członkowskie Unii przekonały się dobitnie o ich znaczeniu.

Niemiej jednak współpraca pomiędzy UE a Białorusią nie jest rozwinięta ze względu na brak systemu demokratycznego w tym państwie. UE nie ratyfikowała układu o partnerstwie i współpracy z Białorusią w 1995 r., ponieważ Białoruś nie spełniła wymagań w dziedzinie demokracji i praw człowieka [PE 350.421, 2004, s. 15]. Powyższe względy utwierdziły też Rosję i jej europejskich partne- rów, że budowa gazociągu Nord Stream rozwiąże kwestię niepewności ze strony Białorusi, choć kosztem bezpieczeństwa energetycznego takich krajów, jak Pol- ska, Słowacja czy kraje nadbałtyckie. Z tego również względu w 2007 r. zarzu- cono plany budowy drugiej nitki gazociągu jamalskiego, którą uznano za drugo- rzędną w stosunku do inwestycji Nord Stream. Bez demokratycznych przemian na Białorusi trudno więc liczyć na nawiązanie wiarygodnego dialogu między tym krajem a Unią Europejską.

8 Stawka za tranzyt rosyjskiego gazu ziemnego w 2009 r. wynosiła 1,7 USD/1000 m³ za każde 100 km, a od 2010 r. ukraiński Naftohaz zapowiedział podwyższenie tej stawki do około 2,7 USD/1000 m³ za każde 100 km.

9 Plan budowy gazociągu South Stream, który został przedstawiony przez Gazprom w Brukseli w maju 2011 r., zakłada ominięcie Ukrainy przez Morze Czarne. Gazociąg ten ma transporto- wać 63 mln m³ gazu rocznie, a pierwsza jego część ma być wybudowana do końca 2015 r.

(8)

Stosunek wielu krajów Europy Środkowo-Wschodniej do projektu Nord Stream był jednak ambiwalentny [Young, 2009, s. 88; Wyciszkiewicz, 2009, s. 1977-1978;

Całek, 2009, s. 134-135]. Choć rurociąg ten umożliwił zwiększenie eksportu gazu do Unii Europejskiej o 20%, to jednak stwarza możliwość użycia szantażu energetycznego przez Rosję w stosunku do wielu krajów. Taka sytuacja przyczynia się też do rozgrywania między państwami Unii własnych strategii odnoszących się do zapewnienia dostaw na krajowe rynki. Niemniej jednak wstrzymanie dostaw surow- ców do Unii w wyniku kryzysów między Ukrainą, Białorusią i Rosją spowodowało nadszarpnięcie wizerunku Rosji jako solidnego dostawcy oraz przyczyniło się do tworzenia bardziej solidarnej europejskiej polityki energetycznej. Możliwość po- wtórzenia podobnych działań w stosunku do unijnych odbiorców musi od tej pory być uwzględniana w analizach ryzyka i planach zarządzania kryzysowego nawet przez odbiorców zachodnioeuropejskich, którzy poprzez realizację projektu Nord Stream zwiększyli w istocie swoją zależność od dostaw z Rosji [www 11].

Kolejnym ważnym strategicznie państwem pod względem dostaw surow- ców energetycznych dla Europy jest Turcja, przez którą transportuje się surowce z Rosji i krajów regionu Morza Kaspijskiego [Ganova, 2007, s. 73; www 1]¹⁰. Jest ona naturalnym pomostem pomiędzy głównymi producentami a konsumentami ropy naftowej i gazu ziemnego. Dla UE Turcja stanowi jedną z głównych dróg dywersyfikacji źródeł dostaw surowców, szczególnie że przez jej terytorium przechodzą projekty takich inwestycji, jak Nabucco¹¹ czy gazociąg trans- kaspijski, a już istnieją gazociągi Baku-Tbilisi-Erzurum oraz Baku-Tbilisi- -Ceyhan. Wszystkie one są jednak konkurencyjne wobec gazociągu Blue Stream, za pomocą którego Rosja zaspokaja dużą część tureckiego zapotrzebowanie na gaz [www 12]¹². Tym samym osłabia to motywację Turcji do angażowania się w al- ternatywne drogi zaopatrzenia, i to na Unii spoczywa większy ciężar forsowania takich rozwiązań. Problemy związane z przyjęciem Turcji do UE także nie na- stawiają tego partnera pozytywnie wobec projektów korzystnych przede wszystkim dla Unii.

10 Turcja już od 1963 r. jest krajem stowarzyszonym ze Wspólnotami Europejskimi. Oficjalne negocjacje związane z akcesją tego kraju do UE rozpoczęły się jednak dopiero w 2005 r. i jak do tej pory napotykają wiele problemów natury politycznej, religijnej i strukturalnej.

11 Projekt gazociągu Nabucco, zwanego również gazociągiem Austria-Turcja, został podpisany w lipcu 2009 r. przez Turcję, Rumunię, Bułgarię, Węgry i Austrię. Rurociąg ma zostać urucho- miony w 2017 r.

12 W 1997 r. zostało podpisane porozumienie między Rosją a Turcją w sprawie budowy rurociągu Blue Stream, za pośrednictwem którego w 2003 r. nastąpił pierwszy przepływ gazu z Rosji do Turcji. W 2009 r. zaproponowano budowę drugiej nitki tego gazociągu, z przedłużeniem do Syrii, Libanu, Cypru i Izraela.

(9)

3. Stanowisko Unii Europejskiej

wobec nowych azjatyckich potęg gospodarczych

Ważną kwestią dla bezpieczeństwa energetycznego może być też współpraca z państwami, które są lub stają się największymi konsumentami surowców energetycznych. Relacje te opierają się na trwałych powiązaniach, które z reguły dotyczą sfery politycznej. Unia Europejska stara się unikać sytuacji rywalizacji o surowce energetyczne z największymi konsumentami energii ani nie dąży do politycznych konfliktów, które mogłyby wpłynąć na zachwianie dostaw surowców do Wspólno- ty. Jej celem jest natomiast połączenie handlu energią z kwestiami politycznymi, takimi jak ochrona środowiska i klimatu, które postrzega się jako dobra publiczne.

Postulaty w zakresie bezpieczeństwa energetycznego w stosunku do podmio- tów, które są nastawione na szybki rozwój gospodarczy, dotyczą przede wszystkim problemu dostępności złóż ropy naftowej i gazu ziemnego, bezpieczeństwa szlaków energetycznych, transportu surowców energetycznych oraz jak najmniej- szego oddziaływania sektora energetycznego na środowisko [Andrews-Speed, 2007, s. 80]. W przypadku UE i Chin współpraca w sektorze energetycznym częściej dotyczy kwestii politycznych niż gospodarczych, co wynika z szerszych problemów strategicznej rywalizacji Chin i Stanów Zjednoczonych o zasoby energetyczne. Chiny dążą przede wszystkim do inwestycji w państwach, w których kraje Zachodu znacząco je ograniczyły lub zakazały ich rodzimym koncernom [Andrews-Speed, 2007, s. 74-76; Ruszyła budowa…, 2008, s. 16]. Polityka energetyczna Chin aktualnie nie stwarza bezpośredniego zagrożenia dla bezpie- czeństwa energetycznego Unii, ale w perspektywie długookresowej sytuacja ta może się zmienić [Hołdak, 2007 s. 396]¹³. Kraj ten ma bowiem ogromne złoża surowców energetycznych (a zwłaszcza węgla), które do tej pory nie zostały zbadane, ale z drugiej strony Chiny są również drugim największym konsumentem energii na świecie (po Stanach Zjednoczonych), a szybki wzrost gospodarczy tego kraju sprawia, że zapotrzebowanie na surowce energetyczne wzrasta z roku na rok [Tatarzyński, 2006, s. 52-63; Rosicki, 2010, s. 113-120]. Prognozuje się, że w okresie od 2002 do 2030 r. zapotrzebowanie na ropę naftową wzrośnie w tym kraju o 150%, na gaz ziemny o 335%, a na węgiel o 83% [Ganova, 2007, s. 17].

Ponadto istotna jest rola Chin we wszystkich inicjatywach międzynarodowych na rzecz ograniczania emisji gazów cieplarnianych, gdyż prognozuje się, że

13 Według Międzynarodowej Agencji Energetycznej w 2025 r. Chiny będą importować 10 mld ba- ryłek ropy dziennie, w wyniku czego nastąpi zmniejszenie rynku energetycznego i możliwości zakupu nośników energii przez inne państwa, w tym również przez państwa członkowskie Unii Europejskiej.

(10)

w 2030 r. Chiny będą największym na świecie emitentem CO2 [www 3; www 4].

Chiny nie ratyfikowały jednak „Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu” ani protokołu z Kioto i nic nie wskazuje na to, aby miały to uczynić. Państwa członkowskie Unii są świadome wyzwań, jakie niesie wzrost pozycji politycznej i gospodarczej Chin. W swoim dążeniu do osiągnię- cia statusu światowej potęgi gospodarczej będą się raczej kierować interesem własnym, a nie całej światowej społeczności postrzeganej przez pryzmat konku- rencji. Jednym z największych zagrożeń dla Unii jest natomiast brak jedności państw członkowskich w sprawach odnoszących się do stosunków z Chinami, które umiejętnie wykorzystują taką sytuację w umacnianiu dwustronnych relacji z wybranymi państwami UE.

Podobnie jak Chiny, Indie są jednymi z najszybciej rozwijających się go- spodarczo państw świata, a ponadto drugim najludniejszym krajem globu. Dy- namiczny wzrost gospodarczy oznacza zatem duże zwiększenie zapotrzebowania na surowce energetyczne [www 10, s. 1]¹⁴. Dlatego też Indie od 2001 r.

starają się w ramach swojej polityki energetycznej zwiększyć inwestycje w projekty naftowe i gazowe dotyczące połączeń z zagranicą, a nawet z państwami, które są niestabilne politycznie, m.in. z Iranem i Sudanem [Ganova, 2007, s. 75].

Wzrost znaczenia Indii i Chin w globalnej gospodarce może więc spowodować dalszy wzrost cen surowców energetycznych oraz coraz ostrzejszą konkurencję na rynku surowców. Pogłębiona współpraca Unii z tymi krajami w zakresie nowych technologii czy zwiększania efektywności wykorzystania energii może się zatem przyczynić w długim okresie do załagodzenia potencjalnych konfliktów na gruncie dostępu do ograniczonych surowców energetycznych.

Podsumowanie

Wobec powyższego należy stwierdzić, że współpraca energetyczna Unii Europejskiej z państwami eksporterami surowców, państwami tranzytowymi oraz największymi konsumentami stanowi istotny element jej działań zmierzają- cych do utrzymania zadowalającego poziomu bezpieczeństwa energetycznego.

Współpraca energetyczna nabiera dzisiaj coraz większego znaczenia strategicznego, co przejawia się w zwiększonej intensywności podejmowanych działań przez rządy poszczególnych państw.

14 W 2006 r. Indie były piątym pod względem ilości zużywanej ropy naftowej krajem na świecie.

Rząd Indii szacuje, że w 2015 r. zapotrzebowanie energetycznie kraju wzrośnie o 50% w stosunku do poziomu z 2005 r.

(11)

Niemniej jednak dywersyfikacja dostaw gazu czy ropy poprzez Nord Stream czy South Stream nie zwiększa bezpieczeństwa dostaw energii do Unii jako ca- łego ugrupowania. Zyskują na tym najsilniejsi partnerzy, czyli Niemcy i Francja.

Poprzez te połączenia Unia staje się jednak coraz bardziej uzależniona od dostaw z Rosji, która zyskuje coraz większą dominację w zakresie dostarczania surowców energetycznych, tj. ropy naftowej i gazu ziemnego. Wspomniane gazociągi po- mniejszają też rolę krajów tranzytowych, tj. Ukrainy, Białorusi i Polski, oraz zagra- żają bezpieczeństwu dostaw do krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w stosunku do których Rosja może używać „szantażu energetycznego”. Dywersyfikacja dostaw energii to nie budowa kilku nowych połączeń od jednego dostawcy, ale przede wszystkim zapewnienie dostaw surowców z różnych regionów. Takie rozwiązanie pozwałoby na zabezpieczenie się przed wywieraniem presji politycznej ze strony jednego strategicznego dostawcy, jakim jest Rosja.

Literatura

Andrews-Speed P. (2007), China’s Energy Policy and Its Contribution to International Stability [w:] M. Zaborowski (ed.) Facing China’s Rise: Guidelines for an EU Strategy, EU Institute for Security Studies, No 94.

Barysch K. (2006), Is the Common Economic Space Doomed? [w:] F. Cameron (ed.), The EU-Russia Review No 2, EU-Russia Centre (EU-RC), Brussel-Belgium.

Bryc A. (2008), Rosja w XXI wieku – gracz światowy czy koniec gry? Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa.

Całek A. (2009), Energia nuklearna a polityka energetyczna Szwecji w dobie światowej niestabilności gospodarczej i politycznej [w:] D. Kopycińska (red.), Ekonomiczne problemy funkcjonowania współczesnego świata, Wydawnictwo Katedry Mikro- ekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin.

Całek A. (2010), Współczesne problemy bezpieczeństwa energetycznego Unii Europej- skiej [w:] J. Sokołowski, M. Sosnowski, A. Żabiński (red.), Ekonomia, Wydawnic- two Uniwersytetu Ekonomicznego, Wrocław.

Checchi A., Behrens A., Egenhofer Ch. (2009), Long-Term Energy Security Risks for Europe: A Sector-Specific Approach, „Center for European Policy Studies”, No 309.

Cornell S. (2007), Europe’s Energy Security: Role of the Black Sea Region [w:] G. Austin, M. Schellekens-Gaiffe (eds.), Energy and Conflict Prevention, Gidlunds förlag, Hedemora.

Czech A. (2010), Międzynarodowa pozycja Federacji Rosyjskiej w układzie sił gospo- darczych i politycznych we współczesnej gospodarce światowej [w:] T. Sporek (red.), Pozycja wybranych krajów we współczesnej gospodarce światowej – dia- gnoza i perspektywy, Uniwersytet Ekonomiczny, Katowice.

(12)

Czerwiński G. (2005), Stosunki Polski z Rosją [w:] R. Kuźniar (red.), Rocznik Polskiej Poli- tyki Zagranicznej 2005, Wydawnictwo Akademii Dyplomatycznej MSZ, Warszawa.

Eberhardt A. (2005), Porozumienie o partnerstwie i współpracy między Unią Europejską i Federacją Rosyjską – problem roku 2007, „Biuletyn PISM”, nr 91 (336).

Ganova A. (2007), European Union Energy Supply Policy: Diversified in Unity? Institut Europeen des Hautes Etudes Internationales, Nice.

Helm D. (2007), The Russian Dimension and Europe’s External Energy Policy, University of Oxford.

Hołdak K., Konarzewska A. (2007), Stosunki Unii Europejskiej z Chinami, „Bezpie- czeństwo Narodowe”, nr 5-6.

Itoh S. (2007), Sino-Russian Energy Partnership: Dillemma of Cooperation and Mutual Distrust [w:] G. Austin, M. Schellekens-Gaiffe (red.), Energy and Conflict Prevention, Gidlunds förlag, Hedemora.

Kończuk W. (2007), Stosunki UE-Rosja przed rozpoczęciem negocjacji w sprawie nowego Układu o Partnerstwie i Współpracy, „Wspólnoty Europejskie”, nr 1 (182).

Konoplyanik A. (2009), Gas Transit in Eurasia: Transit Issues between Russia and the European Union and the Role of the Energy Charter, „Journal of Energy & Natural Resources Law”, Vol. 27/3.

Koulouvaris E. (2011), EU-Russia Energy Dialogue. The First Ten Years: 2000-2010, European Union, Brussels.

Kwiecień M., Seklecki P. (2005), Taryfy gazu wybranych krajów Unii Europejskiej i Wspólnoty Niepodległych Państw, „Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki”, nr 4.

Leonard M., Popescu N. (2008), Rachunek sił w stosunkach Unia Europejska Rosja, Fundacja Batorego, Warszawa.

Łoskot A. (2005), Bezpieczeństwo dostaw rosyjskiego gazu do UE – kwestia połączeń in- frastrukturalnych, „Punkt Widzenia”.

Mabey N. (2007), Beyond Zero-Sum Politics: Frameworks for Delivering Energy and Climate Security in the Asia Pacific Region [w:] G. Austin, M. Schellekens-Gaiffe (eds.), Energy and Conflict Prevention, Gidlunds förlag, Hedemora.

Monghan A. (2006), EU-Russia Energy Cooperation [w:] F. Cameron (ed.), The EU-Russia Review No 2, EU-Russia Centre (EU-RC), Brussel-Belgium.

Nowacki M. (2010), Prawne aspekty bezpieczeństwa energetycznego UE, Wydawnictwo Wolters Kluwer Polska, Warszawa.

Paszyc E. (2007), Gazprom w Europie 2006 – przyspieszenie ekspansji, „Analizy OSW”, Warszawa.

PE 350.421: Nota w sprawie sytuacji politycznej i gospodarczej Białorusi oraz jej sto- sunków z Unią Europejską, Parlament Europejski, Bruksela, 27.11.2004.

Pracujemy wspólnie – Europejska Polityka Sąsiedztwa (2006), Urząd Oficjalnych Publikacji Wspólnot Europejskich, Luksemburg.

(13)

Rosicki R. (2010), Chiny i Indie a bezpieczeństwo energetyczne Europy, „Przegląd Bez- pieczeństwa Wewnętrznego”, nr 2.

Ruszyła budowa uzbeckiego odcinka gazociągu z Turkmenistanu do Chin (2008), „Tydzień na Wschodzie”, nr 23(57).

Solana J. (2007), Energy in the Common, Foreign and Security Policy [w:] G. Austin, M. Schellekens-Gaiffe (eds.), Energy and Conflict Prevention, Gidlunds förlag, Hedemora.

Sushko O., Chifu I., Nantoi O. (2010), Russia-Ukraine 2009 Gas Crisis: Comparative View from Kyiv, Bucharest and Chisinau, Institute for Euro-Atlantic Cooperation, Kyiv.

Tatarzyński M. (2006), Głód energii w Chinach a stosunki z państwami Bliskiego Wschodu, „Bezpieczeństwo Narodowe”, nr 1.

Więcej niż sąsiedztwo. Rozszerzona Unia Europejska i Ukraina – nowe relacje (2004), Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa.

Wiśniewska I. (2008), Rozpoczęcie rosyjsko-unijnych negocjacji w sprawie nowego po- rozumienia bazowego, „Tydzień na Wschodzie”, nr 23.

Wyciszkiewicz E. (2006), Perspektywy współpracy energetycznej w regionie Azji Pół- nocno-Wschodniej, „Biuletyn PISM”, nr 2.

Wyciszkiewicz E. (2009), Wpływ rosyjsko-ukraińskiego sporu gazowego na budowę Ga- zociągu Północnego, „Polski Instytut Spraw Międzynarodowych”, nr 7 (539).

Young R. (2009), Energy Security. Europe’s New Foreign Policy Challenge, Routledge, New York.

Żukrowska K. (2004), Wpływ wspólnej polityki handlowej na warunki wymiany Polski z Rosją [w:] P. Bożyk (red.), Stosunki gospodarcze Polska-Rosja w warunkach in- tegracji z Unią Europejską, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa.

[www 1] Brusiło M., Turcja-Unia Europejska: Małżeństwo z rozsądku? http://www.psz.pl/

tekst-3798/Michal-Brusilo-Turcja-Unia-Europejska-Malzenstwo-z-rozsadku (dostęp:

21.10.2014).

[www 2] Ceny energii ruszyły na szaloną przejażdżkę, http://biznes.onet.pl/ceny-energii- ruszyly-na-szalona-przejazdzke,18493,4191933,3030583,53,1,news-detal (dostęp:

20.10.2014 ).

[www 3] China Carbon Emissions Could Peak by 2025-2030: U.S. Study, http://uk.reuters.

com/article/2011/04/29/us-china-climate-emissions-idUKTRE73S1VV20110429 (dostęp: 23.10.2014).

[www 4] China’s CO2 Emissions to Double by 2030, http://ec.europa.eu/environment/

etap/inaction/policynews/390_en.html (dostęp: 23.10.2014).

[www 5] Common Understanding on the Preparation of Roadmap of the EU-Russia Energy Cooperation until 2050, Brussels, 24.02.2011, http://ec.europa.eu/energy/

international/russia/doc/20110224_understanding_roadmap_2050.pdf (dostęp: 17.10.2014).

[www 6] Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/Energy_

production_and_imports (dostęp: 17.10.2014).

(14)

[www 7] Łoskot-Strachota A., Gazprom’s Expansion in EU. Co-Operation or Domina- tion? Centre for Eastern Studies, http://www.batory.org.pl/doc/GP_EXP_US_1.pdf (dostęp: 17.10.2014).

[www 8] Malko J., O bezpieczeństwie dostaw gazu – raz jeszcze, „Wokół Energetyki”, 2005, tekst dostępny na stronie: http://www.cire.pl/pliki/2/bez_gaz.pdf (dostęp:

17.10.2014).

[www 9] Memorandum on Mechanism for Preventing and Overcoming Emergency Situ- ations in the Energy Sector within the Framework of the EU-Russia Energy Dialogue – Early Warning Mechanism, http://ec.europa.eu/energy/international/russia/doc/

20110224_memorandum.pdf (dostęp: 17.10.2014).

[www 10] Muller-Kraenner S., Nowa zagraniczna polityka energetyczna Indii. 2008, http://www.boell.pl/alt/download_pl/Nowa_zagraniczna_polityka_energetyczna_In dii_PL.pdf (dostęp: 23.10.2014).

[www 11] Nord Stream, https://www.nord-stream.com/the-project/pipeline/ (dostęp:

21.10.2014).

[www 12] Oettinger G., Shmatko S., Joint Report: EU-Russia Energy Dialogue 2000- -2010 – Opportunities for Our Future Energy Partnership, Brussels/Moscow 2010, http://ec.europa.eu/energy/international/russia/doc/reports/2010-11-report-

10thtanniversaryfinal.pdf (dostęp: 17.10.2014).

[www 13] Russia-Belarus Gas Dispute: Commission Strongly Concerned about Gas Cu- ts in Lithuania, Brussels, 23.06.2010, http://europa.eu/rapid/pressReleasesAction.

do?reference=IP/10/797&format=HTML&aged=0&language=en&guiLanguage=fr (dostęp: 20.10.2014).

[www 14] Russia-Ukraine Deal Averts Gas Crisis, http://edition.cnn.com/2008/WORLD/

europe/02/12/putin.russia/index.html (dostęp: 21.10.2014).

[www 15] Socor V., Gazprom, Turkey Revive and Reconfigure Blue Stream Two, „Euro- asia” 2009, Vol. 6, http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5 Btt_news%5D=35394&tx_ttnews%5BbackPid%5D=7&cHash=da2f573c7c (dostęp:

21.10.2014).

[www 16] The EU-Russia Relationship: A Flawed Strategic Partnership, European Union Center of North Carolina, EU Briefings, 2008, http://www.unc.edu/depts/

europe/business_media/mediabriefs/Brief5-0803-Russia.pdf (dostęp: 20.10.2014).

[www 17] Wyganowski J., Rurociąg Odessa-Brody-Płock. Projekt do szuflady? Energia Gigawat, http://www.e-petrol.pl/wiadomosci-energia-gigawat/84737/rurociag-odessa brodyplock-projekt-do-szuflady (dostęp: 17.10.2014).

(15)

THE ENERGY SECURITY COOPERATION

OF THE EUROPEAN UNION WITH SELECTED COUNTRIES

Summary: The aim of this paper is to present the way in which the European Union in- tends to achieve greater energy security through a cooperation with selected countries.

The article analyses the relations with the largest supplier of energy resources to the EU, i.e. Russia, and transit countries – Ukraine, Belarus and Turkey, as well as Union’s cooperation with the countries that are the biggest consumers of energy – China and India.

Keywords: energy security, European Union, energy cooperation.