173
J a n u sz T a z b i r , B ra c ia P o ls c y n a w y g n a n iu , „W iedza P o w s z e c h n a ”, W arszaw a 1977, s. 280.
W d w ó ch p ie r w sz y c h r o zd zia ła ch au tor sz k ic u je sy tu a c ją a ria n w P o lsc e w p ierw szej p o ło w ie X V II w . In teresu ją co w y k a z u je p o w ią za n ia m ięd zy dok tryn ą a sta n o w isk ie m p ra w n y m w y z n a w c ó w so cy n ia n izm u . P r z e d sta w ia z w ią zk i z za g ra n iczn y m i ośrod k am i sk u p ia ją c y m i w sp ó łw y z n a w c ó w (S ied m iogrod em , Ś lą sk iem , P r u sa m i K sią żęcy m i, B ra n d en b u rg ią ), k tó re sta ć się m ia ły w p rzy szło ści cele m em ig ra cji. Z w ią zk i te oraz p o sta w a a ria n w la ta c h w o je n p o ło w y X V II w . sta ły s ię przyczyn ą u su n ięcia te j gru p y w y z n a n io w e j z P o lsk i.
W k o le jn y c h ro zd zia ła ch c z y te ln ik zap ozn aje się z ż y c ie m p o szczeg ó ln y ch sk u p isk eg z u la n tó w a ria ń sk ich (w su m ie n ie sp e łn a 5 ty s osób), sta ra n ia m i ich o u zy sk a n ie sta łe g o m iejsca o sie d le n ia , w a ru n k a m i b y tu m a teria ln e g o . O sobny rozd ział p o św ię c o n y z o sta ł w z a je m n y m k o n ta k to m d iasp ory a ria ń sk iej, k tóre, m im o że za
n ik ły w fo rm ie in s ty tu c jo n a ln e j (sobory g en era ln e) w la ta c h o sie m d z ie sią ty c h X V II w ie k u , tr w a ły aż do k oń ca istn ie n ia gm in .
A u tora in te r e su je m y ś l r e lig ijn a i p o lity czn o -sp o łeczn a B ra ci P o lsk ich . P re
z e n tu je jej e w o lu c ję id ą cą w k ieru n k u za cie ra n ia różn ic d o k try n a ln y ch z in n y m i w y z n a n ia m i i k o n cen tra cji n a p ro b lem a ch e ty k i i w ia r y , co m ia ło sta ć się jed n ą z p o d sta w a sy m ila c ji B ra ci P o lsk ic h i za n ik u ich gm in w k o ń cu X V III i n a p o czą tk u X I X w . P rzed sta w ia k u ltu r a ln e za słu g i arian i dorob ek czo ło w y ch teo lo g ó w , w sk a z u ją c n a in sp ira to rsk ą r o lę n iek tó ry ch w ą tk ó w d o k try n y (toleran cja, r a c jo n a liz m , d ążność do u n ie z a le ż n ie n ia sp ra w w ia r y od in g e r e n c ji p a ń stw a ) w o b ec filo z o fii O św iecen ia . O braz ży c ia a ria n n a o b czy źn ie zy sk u je w w ie lu m ie jsc a c h d o d a tk o w e o ś w ie tle n ie d zięk i p o rów n an iom z in n y m i em ig r a c ja m i eu ro p ejsk im i (h u gen otów , b raci m o ra w sk ich , W ielk ą E m igracją).
K sią żk ę zam yk a in te r e su ją c y sz k ic n a tem a t m ie jsc a i r o li d o k try n y a r ia ń sk iej w św ia d o m o śc i P o la k ó w X I X i X X w ie k u .
P raca ta , op arta g łó w n ie n a litera tu r ze, w y p e łn ia lu k ę w h isto rio g ra fii p o l
s k ie j, b o g a tej w stu d ia a n a lity c z n e (p o w sta łe g łó w n ie w o k r e sie p ow ojen n ym ), n ie p o sia d a ją cej jed n a k p racy p rezen tu ją cej całość za g a d n ien ia . M im o p e w n y c h n ie d o sta tk ó w , n a k tó re w sk a z u je au tor, w y n ik a ją c y c h z ob ecn eg o sta n u w ie d z y i b ra k ó w źró d ło w y ch , k sią żk a sp e łn ia o czek iw a n ia c z y te ln ik a in te r e su ją c e g o s ię tą p rob lem atyk ą.
M. W.
M ich ał R o ż e k , M e c e n a t a r ty s ty c z n y m ie s z c z a ń s tw a k r a k o w s k ie g o w X V I I w ie k u , „ B ib lio tek a K ra k o w sk a ” n r 118, W y d a w n ictw o L i
tera ck ie, K r a k ó w 1977, s. 420.
M. R o ż e k o m a w ia różn orod n e p rzeja w y m ecen a tu k u ltu r a ln e g o i a r ty sty c z n e g o m ieszcza n k ra k o w sk ich , p o czy n a ją c od fu n d a c ji, d a ró w i le g a tó w n a rzecz k o śc io łó w p oprzez d z ia ła ln o ść b u d o w la n ą , k o le k c jo n e r stw o i o p iek ę n a d sp u ścizn ą p iśm ien n ą . F o rm y m e cen a tu i jeg o z a się g w ią ż e a u to r z zam ożn ością, a k ty w n o śc ią w ż y c iu p u b liczn y m cz y a sp ira cja m i fu n d a to ró w . N ie b ła h e zn a czen ie m ia ły , co p od k reśla, w z g lę d y p restiżo w e. S tą d te ż w śr ó d g ru p y fu n d a to r ó w d om in u ją osob y za jm u ją ce w y so k ie p o zy cje w h iera rc h ii sp ołeczn ej m ia sta . P r a w ie p o ło w ę z n ic h sta n o w ią rod y patrycjusziow skie — zam ożn e k u p ie c tw o z a sia d a ją ce w rad zie (42°/o d onatorów ), w y ż sz e d u c h o w ie ń stw o p och od zące ze sta n u m ieszcza ń sk ieg o (6°/o). A u tora in te r e su je , obok m e c e n a tu in d y w id u a ln e g o , m e c e n a t zb io ro w y p rze
174 Z A P I S K I
ja w ia ją c y się przed e w sz y stk im w o p iece rad y m iejsk iej n a d b u d y n k a m i i u rzą
d zen ia m i u ży teczn o ści p u b liczn ej.
W ś w ie t le b ad ań M. R ożka m ecen a t a rty sty c z n y m ieszcza ń stw a k ra k o w sk ieg o p rzyb iera im p o n u ją ce w y m ia r y , zarów n o w zak resie zam ierzeń , ja k i ic h rea liza cji.
Ż a ło w a ć zatem w yp ad a, że b rak m a teria łó w n ie p o zw o lił a u to r o w i stw ie r d z ić , w ja k ie j m ierze p rzed sta w io n e d la K ra k o w a zja w isk a w y s tę p o w a ły w in n y c h ośrod k ach m ie jsk ic h R zeczy p o sp o litej.
R ozpraw a oparta została na o b fitej b a zie źró d ło w ej, która u m o żliw iła u ję c ie tem a tu w sposób k o m p lek so w y . P ra cę u zu p ełn ia ją dw a z e sta w ie n ia ta b ela ry czn e, w y k a z d arów dla fa ry M ariackiej oraz sp is m ieszcza ń sk ich k o le k c ji ob razów , p o n ad to c ie k a w ie z e sta w io n e ilu str a c je i b ogata litera tu r a p rzedm iotu.
M .S .
S te fa n ia O c h m a n , S e jm y la t 1661— 1662. P rze g r a n a b a ta lia o r e fo r m ę u s tr o ju R z e c z y p o s p o lite j, „A cta U n iv e r sita tis W r a tisla v ie n sis”
nr 35, W y d a w n ictw o U n iw e r sy te tu W rocław sk iego, W rocław 1977, s. 278.
Z z a d o w o le n ie m od n otow ać n a le ż y u k a za n ie się k o lejn ej m o n o g ra fii p o ś w ię conej d ziejo m p arla m en ta ry zm u p o lsk ieg o , ty m b ard ziej że p rzed m io tem jej są w a żn e d la p rzem ian u stro jo w y ch R zeczy p o sp o litej se jm y p o czątk u la t sz e ść d z ie sią ty c h X V II w . C elem w y d a n eg o o b ecn ie stu d iu m jest o m ó w ie n ie p rzeb ieg u obrad se jm ó w z la t 1661 i 1662, p r z e d sta w ie n ie ro zg ry w a ją cej s ię n a n ic h w a lk i o r e a li
za cję p la n o w a n y ch reform (o g ra n iczen ie lib e r u m v e to i p rzep ro w a d zen ie e le k c ji v iv e n t e re g e ) oraz p rzyczyn ich n ie p o w o d z e ń i o sta teczn eg o upadku.
K sią żk a m a k la sy czn y d la m o n o g ra fii se jm o w y c h układ. P o k ró tk im , o m a w ia ją cy m źródła i lite r a tu r ę w stę p ie , au tork a z w ię ź le p rezen tu je sy tu a c ję p o lity czn ą i gospodarczą, w jak iej zn alazła się P o lsk a po w o jn ie ze S z w e c ją oraz in ic ja ty w y zm ierza ją ce do w zm o cn ien ia p a ń stw a . N a stęp n ie r o zw ija tem a t w u k ła d zie ch ron o
lo g iczn y m , p rzed sta w ia ją c w p ięciu ro zd zia ła ch d w ie n a stęp u ją ce po sob ie w o d stę p ie k ilk u m ie się c y k am p an ie sejm o w e. C zy teln ik zo sta je d ok ład n ie zo rie n to w a n y w p o lity c e dw oru, o rgan izacji i m etod ach d zia ła n ia stro n n ictw a r e g a listy c zn eg o , s y s te m ie p o w ią za ń z zagran icą i ro zm ia ra ch w p ły w ó w d w oru fr a n c u sk ie g o w P o lsce.
W yraźn ie ry su ją się w sz e lk ie zm ia n y k o n cep cji stra teg iczn y ch i ta k ty k i gry p o li
ty c z n e j. A u tork a p rezen tu je e w o lu c je i p o d zia ły o p in ii szla ch ty i sen a to ró w w sp ra w ie reform , u ja w n ia p rzy czy n y a n ta g o n izm u szla ch eck o -m a g n a ck ieg o , z a p o zn a je c z y te ln ik a z rolą, jak ą o d eg ra ły w w a lc e o refo rm y k o n fed era cje w o jsk a . W to k u lo g iczn ej p rezen ta cji sta n o w isk i d ziałań w s z y stk ic h s ił p o lity c z n y c h m a ją c y c h w p ły w n a d ecy zje, w y ja śn io n e zo sta je, dlaczego str o n n ic tw u d w o rsk iem u n ie ty lk o n ie u d ało się p rzep row ad zić e le k c ji v iv e n t e re g e fr a n c u sk ie g o k a n d y d ata, a le zm u szon e zostało do zgody n a p o tw ierd zen ie k o n sty tu c ji o w o ln e j e le k c ji.
W za k o ń czen iu au tork a rea su m u ją c p op rzed n ie w y w o d y w in ą za przegraną ob ciąża dw ór, in icja to ra reform . W sk azu je n a n ie p r z y sto so w a n ie m etod d zia ła n ia do p o lsk ich w a ru n k ó w (za n ied b a n ie p rop agan d y refo rm y se jm u w śr ó d szla ch ty i fo r so w a n ie e le k c ji m etod ą sp isk u ) oraz n ie w y k o r z y sta n ie a n ta g o n izm u sz la c h e c k o -m a g n a c k ie g o przy za ry so w u ją cej się sk ło n n o ści szla ch ty do reform .
K siążk a oparta jest n a dużej ilo śc i źród eł, w p rzew a ża ją cej m ierze a r c h iw a l
n y c h , p och od zących z a r c h iw ó w p o lsk ich i o b cy ch (M erseburg, C h a n tilly ). W z a łą czo n y m a n e k sie zn ajd u je się sp is sen a to ró w i p o słó w b io rą cy ch u d zia ł w o b y d w u
sejm a ch . (f
P rezen to w a n a m on ografia w y p e łn ia sw o ją treścią p rogram z a w a rty w ty tu le , n ie m n ie j p o zo sta w ia p ew n ą w ą tp liw o ść d otyczącą w ięk szo ści m o n o g ra fii se jm o
