Irena Kucharska
Dyskusja w Polskiej Akademii Nauk
nad pracą Instytutu Badań
Literackich
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 44/2, 713-722
V.
K
R
O
N
I
K
A
D Y S K U S J A W P O L S K I E J A K A D E M II N A U K N A D P R A C Ą IN S T Y T U T U B A D A Ń L IT E R A C K IC H
I n s ty tu t B a d a ń L iterack ich u legł w roku 1952 zasadniczej reorganizacji w zw ią zk u z w łączen iem go do P olskiej A k ad em ii N au k . W spółpraca z tą c e n traln ą in s ty tu c ją kierującą n au k ą polską w p ły n ęła o sta teczn ie n a p rzeob ra żen ie IB L w in s ty tu t a k ad em ick i, k tóry sta ł się placów k ą n au k ow o-b ad aw czą p o w o ła n ą do k oord yn ow an ia i plan ow an ia w szelk ich p o czy n a ń b a d a w czy ch w zak resie p o lo n isty k i.
W zasad zie już rok 1950, rok pierw szego O gólnopolskiego Z jazdu P o lo n isty c z n e g o , b y ł dla I n s ty tu tu B a d a ń L iterack ich p rzełom ow y. P o Z jeździe przed In s ty tu te m sta n ęło zad an ie objęcia sw oją d ziałaln ością w sz y stk ic h o d c in k ó w p o lo n isty k i, d zięk i czem u już w ów czas sta ł się on de facto cen traln ą p o lo n isty c z n ą p la có w k ą n au k ow ą w skali ogóln op olsk iej, k tórą de iu re zo sta ł dopiero po przejęciu przez P o lsk ą A k ad em ię N au k .
I n s ty tu t B a d a ń L iterack ich b y ł jed n y m z p ierw szych trzech in s ty tu tó w , które w e sz ły w sk ład A k ad em ii, dlatego też S ekretariat N a u k o w y P rezy d iu m P A N p o sta n o w ił w pierw szej k olejn ości zająć się jego działaln ością w ram ach kon troli prac n a u k o w o -b a d a w czy ch i organ izacji in s ty tu tó w p o w o ła n y ch przez P olsk ą A k a d em ię N au k .
D y sk u sja o d ziałaln ości I n s ty tu tu , która o d b y ła się dnia 31 m arca 1953, pośw ięcon a om ów ien iu jego zad ań , osiągn ięć i braków — jak o pierw sza próba a n a lizy p racy w ew n ętrzn ej in s ty tu tó w ak ad em ick ich , d ok on an a przez organy k ierow nicze P A N , m ogła sta ć się p rzyd atn a dla n o w o p o w sta ją cy ch in s ty tu tó w n a u k o w y ch . G łów n ym jed n a k jej celem b y ło zw rócenie u w agi n a n ie d o sta tk i pracy I B L oraz n a m ożliw ości p rzezw yciężen ia ty c h n ied o sta tk ó w .
P o d sta w ą d ysk u sji Sek retariatu N au k ow ego P rezy d iu m P A N b y ło spra w ozd an ie z d ziałalności In s ty tu tu B adań L iterackich za rok 1952, p lan p racy nauk ow obad aw czej n a rok 1953 oraz w y ty c z n e do badań szczególn ie w a żn y ch w d zied zin ie h istorii i teorii litera tu ry na la ta 1953 — 1955.
R ok 1952 za p o czą tk o w a ł w łaściw ie okres, w k tó ry m praca I B L oparta z o sta ła n a p lan ie o g ó ln y m , ob ejm u jącym ca ły In s ty tu t. G łów nym zad an iem , w y ró żn io n y m w ty m p lan ie, b y ło przeprow adzenie w stę p n y c h prób do p rzy g o to w a n ia m arksistow skiej s y n te z y h istorii litera tu r y p olsk iej w p o szczeg ó l n y ch ep o k a ch h isto ry czn y ch . P la n ten , p o m y śla n y cen traln ie, p rzew id u jący w łą czen ie w zakres d ziałaln ości IB L rów nież ośrod k ów p o lo n isty czn y ch spoza jego ram o r g a n iza cy jn y ch , sta ł się w y zn a czn ik iem b a d a w czy m na okres k ilk u le tn i, ale ju ż w roku 1952 zo sta ły zrealizow ane pew n e jego elem en ty , głów n ie w d zied zin ie p rob lem ów sy n te z y .
T ok prac w y k o n y w a n y c h w In sty tu c ie n ajłatw iej b ędzie zaobserw ow ać na k o n k retn y m m a teriale, d o ty c z ą c y m p o szczeg ó ln y ch ep ok h isto ry czn y ch , p a
m ięta ją c p rzy ty m o za sa d zie to w a rzy szą cej k o n cep cji organ izacji b ad ań na o b ecn y m e ta p ie prac I n s ty tu tu , a p olegającej n a p od p orząd k ow an iu szczeg ó ło w y ch prac o ch arak terze te o r e ty c z n y m , m o n o g ra ficzn y m , stu d ió w m a teria ło w y ch , b ib lio g ra ficzn y ch , op racow ań e d y to rsk ich — n aczeln em u zad an iu s t w o rzen ia n o w ej, p ełnej s y n t e z y h isto rii litera tu r y p o lsk iej. P rześled zen ie d z ia ła ln o ści I n s ty tu tu w ro k u 1952 w ed łu g ok resów h is to ry czn y ch n ie je s t zresztą zab iegiem c z y sto m ech a n iczn y m , p o n iew a ż za ło żen ia b a d a w cze m u sia ły b y ć ok reślon e dla k ażdej ep o k i z o so b n a , p rzede w sz y stk im w za leżn o ści od p otrzeb i sta n u za a w a n so w a n ia b ad ań w p o sz c z e g ó ln y c h okresach d ziejów litera tu r y polsk iej.
W d zied zin ie prac n a d sta ro p o lszczy zn ą (ob ow iązk i k ierow n ik a te g o d ziału p ełn i J . P i e t r u s i e w i c z o w a ) je d n y m z n a jp o w a żn iejszy ch o sią g n ięć s ta ły się d w ie p o z y c je pióra K azim ierza B u d ź у к a, o m a w ia ją ce w form ie d y sk u syjn ej p ro b lem y s y n te z y p o lsk ieg o R en esan su . P o d o b n e za g a d n ien ia z o sta ły o p racow an e w m o n o g ra ficzn y m n u m erze P a m i ę t n i k a L i t e r a c k i e g o p o św ięco n y m litera tu r ze i k u ltu rze starop olsk iej (część prac za w a rty ch w ty m n u m erze o p u b lik o w a n o osob n o w to m ie Z badań n a d litera tu rą staropolską).
B a d a n ia n a d n a jw y b itn ie js z y m i p o sta cia m i, n a d n u rtem p leb ejsk im i lu d o w y m i te n d en cja m i ok resu z o s ta ły z a p o czą tk o w a n e p racam i J . Z i o m k a o K o ch a n o w sk im , w y b o rem litera tu r y m ieszcza ń sk iej, ze w stęp em i w o p ra co w a n iu K . B u d z y k a , oraz zn a jd u ją cy m się w p rzy g o to w a n iu stu d iu m o B ier n acie z L u b lin a.
D o ść sk ro m n y ilo ścio w o dorob ek b ad ań in te r p r e ta c y jn y c h n a ty m o d cin k u b y ł w y n ik ie m n ieliczn ej o b sa d y p ersonalnej działu. D u ż y n acisk n a to m ia st z o sta ł p o ło żo n y n a p race b ib liograficzn e. T u łatw iej b y ło o w y k o n a w có w , k tó r z y — sta le d oszk alan i — stw o rzy li p o d k ierunkiem A . G r y c z o w e j c z y n n y zesp ó ł p ra cu ją cy w y d a jn ie i p o ż y te c z n ie przede w sz y stk im n a d sk o m p leto w a n iem d o k u m en ta cji n iezb ęd n ej do p row ad zen ia b ad ań h isto ry czn o litera c kich . Z w a żn iejszy ch p rac b ib lio g ra ficzn y ch w zakresie sta ro p o lszczy zn y , sk o n cen tro w a n y ch g łó w n ie w ok ół n a jw y b itn ie jsz y c h p o sta ci i n a jw a żn iejszy ch p ro b lem ó w ok resu, w arto w y m ien ić ta k ie, jak b ib lio g ra fia p iśm ien n ictw a s t a rop olsk iego X V I — X V I I I w ., b ib liografia d ram atu starop olsk iego i b ib liografia A . F ry cza M odrzew skiego. P o n a d to w r. 1952 z o sta ły p rzy g o to w a n e do druku d w ie p race, w y k o n a n e p r z y w sp ó łu d zia le B ib lio te k i N arod ow ej, a d o ty czą ce rozw oju dru k arstw a i d ziejó w k siążk i (J. K o r p a ł a , Z a rys dziejów bibliografii
w P olsce, J . R u d n i c k a , B ib lio tek a Ignacego P otockiego). W ram ach togo s a
m ego za g a d n ien ia m ieści się o p ra co w y w a n y zesp o ło w o S ło w n ik D ru k a rzy Polskich.
X V I —X V I I I w.
P r z y p o d ejm o w a n iu p rac ed y to rsk ich z tej ep o k i kierow an o się k ryteriu m ich p r z y d a tn o ś c i do b a d a ń h isto ry czn o litera ck ich i ję z y k o z n a w c z y c h . D la teg o c elu w a żn e je s t, a b y w y d a n ia te k s tó w sta ro p o lsk ich b y ły p r z y g o to w a n e w p o sta c i k r y ty c z n e j i fo to ty p ic z n e j oraz za o p a trzo n e w in d ek s w y ra zo w y . W ten sp osób w ła śn ie za p la n o w a n e są w s z y stk ie ed y c je p rzezn aczon e do specjaln ej serii: B i b l i o t e k a P i s a r z ó w P o l s k i c h . W u b ieg ły m roku, p osłu gu jąc się tą m e to d ą , op racow an o tr z y p o z y c je : d w ie G rzegorza P a w ła oraz K r ó tk ą rozpraw ą R eja. D zia ł H isto rii L ite r a tu r y Okresu O św iecenia p racu je p od k ierunkiem T. M i k u l s k i e g o . B a d a n ia nad okresem O św iecenia w y g lą d a ją n ieco in aczej ju ż od str o n y o rg a n iza cy jn ej. Z espół p ra cu ją cy n a d tą ep o k ą sk u p io n y je s t w e
K R O N I K A 715
W rocław iu i z w ią z a n y z ta m te jsz y m u n iw ersy teck im środow iskiem p o lo n is ty c z n y m . W roku u b ie g ły m u k o ń czo n a zo sta ła część II p o d ręczn ik a h isto rii lit e r a tu ry polskiej dla k la s y I X , opracow ana przez Z. L i b e r ę , za m y k a ją ca p ierw szy e ta p w stę p n y c h p ró b s y n te z y tej ep ok i. In n e p race teg o d ziału p rzy n io sły k ilk a cen n y ch stu d ió w zw ią za n y ch z działalnością cen traln ych p o sta ci epoki, a o p a r ty c h w d użej m ierze n a m ateriałach ręk op iśm ien n ych . N a le ż y tu w y m ie n ić w y d ru k o w a n e lu b p rzy g o to w a n e do druku w roku 1952 S zkice o ideologach
polskiego O św iecen ia C. B o b i ń s k i e j , w stęp n ą rozpraw ę do w y d a n ia P is m
T rem b eck iego J . K o t t a , p racę R . W o ł o s z y ń s k i e g o o K rasickim , stu d ia 0 K rasick im o p u b lik o w a n e w sp ecjaln ym num erze Z e s z y t ó w W r o c ł a w s k i c h oraz szczegółow a stu d ia n a d p ro b lem a ty k ą p oezji p o lity czn ej (J. K e l e r y ,
P o e zja J a k u b a J a siń sk ie g o , w stęp J . Z io m k a do w y b o ru p ism Jeziersk iego)
1 p ełn e w y d a n ie k o d e k su p o e z ji p o lity czn ej la t 1788 — 1795, zn ajd u jące się w fazie u zu p ełn ian ia m a teria łó w .
W zw iązk u z b a d a n ia m i n a d rolą cza so p iśm ien n ictw a w rozw oju p olsk iego O św iecenia p r z y g o to w a n a zo sta ła duża praca R . K a l e t y i M. K l i m o w i c z a p o d łą c z n y m ty t u łe m P rek u rso rzy polskiego O św iecenia oraz stu d iu m A . G o- r i a c z k o o G a z e c i e N a r o d o w e j i O b c e j . P row ad zon o rów nież stu d ia p o św ię cone tea tro w i i d r a m a to w i O św iecenia oraz zagad n ien iu w alk i o ję z y k n arod ow y w ty m okresie.
W p racach b ib lio g r a fic z n y c h spośród cen tra ln y ch p rob lem ów okresu p o łożon o szczeg ó ln y n a c isk n a stu d ia n ad p o stęp o w y m cza so p iśm ien n ictw em .
P race ed y to r sk ie te g o d ziału o b jęły w roku 1952 k r y ty c z n e w y d a n ie P is m T rem beckiego, d o k o n a n e p rzez J an a K o tta , oraz p rzy g o to w a n ia do w y d a n ia p ism K rasickiego i k o resp o n d en cji T rem beckiego.
S tu d ia n ad r o m a n ty z m e m p olsk im (ob ow iązk i k ierow n ik a D zia łu H istorii L itera tu ry Okresu R o m a n ty z m u p ełn i M. Ż m i g r o d z k a ) w zak resie s y n te z y d ały w efek cie p r z y g o to w a n y do druku w u b iegłym roku pod ręczn ik K . W y k i dla k la sy X . P o n a d to w op racow an iu zn ajd u je się sk ry p t u n iw ersy teck i w y k ła d ó w w y g ło s z o n y c h p rzez S. Ż ó ł k i e w s k i e g o .
Z adania h isto r ii lite r a tu r y na odcin k u badań nad ro m a n ty zm em p o leg a ły g łó w n ie na sk u p ien iu u w a g i n a ta k ich zagad n ien iach , jak p o w sta n ie rom an ty z m u p o lsk iego, p o w ią z a n ie r o m a n ty zm u z rew o lu cy jn y m ruchem szlach eck im , realizm litera tu r y e p o k i r o m a n ty zm u , rew o lu cy jn o -d em o k ra ty czn e ten d en cje litera tu r y okresu. W zw ią zk u z badaniam i nad ty m zesp ołem p rob lem ów w y d rukow ano lub o d d a n o w roku 1952 do druku: k siążk ę S. Ż ółk iew sk iego o M ic k iew iczu , om aw dającą p o d sta w y now ej kon cep cji rozw oju lite r a tu r y okresu, fra g m en ty p rzyszłej m onografii B erw iń sk iego, op racow yw an ej przez M. J a - n i o n , pracę m a te r ia ło w ą M. S t r a s z e w s k i e j o cza so p iśm ien n ictw ie literack im K rólestw a w la ta c h 1 8 3 0 — 1840 oraz dw a stu d ia nad p rob lem am i realizm u w l i teratu rze ro m a n ty żm u (K . W y k i i M. Ż m igrodzkiej). W y m ien io n e p rob lem y sta ły się rów nież treścią ro zp ra w zn a jd u ją cy ch się w p rzy g o to w a n iu . Z agadnienia rozwroju realizm u , ze szczeg ó ln y m u w zględ n ien iem p ow ieści jak o g a tu n k u litera ck ieg o , są o p r a c o w y w a n e na p rzyk ład zie p isarzy ta k ich , jak Skarbek, W o lsk i, W . Ł o ziń sk i, D zierzk o w sk i, K raszew ski, Ż m icliow ska. R ozp oczęto p racę nad szk icem o G oszczyń sk im jako p rzed staw icielu rew olu cyjn o-d em o- k ra ty czn eg o n u rtu wr lite r a tu r z e oraz nad tw órczością S łow ack iego w zwdązku z b a d a n ia m i nad rolą n a jw y b itn iejszy ch tw órców okresu w k szta łto w a n iu
jeg o p o stę p o w y c h d ążeń. R o la p o stęp o w eg o cza so p iśm ien n ictw a , p u b lic y sty k i i k r y ty k i z o sta n ie u k a za n a w p r z y g o to w y w a n y c h stu d ia ch o H eltm a n ie c z y 0 P r z e g l ą d z i e N a u k o w y m , rola d ra m a tu — w p racach o d ram atach S ło w ack iego.
R ok u b ie g ły s ta ł się rów n ież w stę p n y m o k resem p r zy g o to w a ń do setn ej roczn icy śm ierci M ickiew icza. Z in ten sy fik o w a n o b a d a n ia in terp reta cy jn e n ad M ickiew iczem . W p rzy g o to w a n iu zn a jd u je się rów n ież w y k o n y w a n y zbiorow o
S ło w n ik ję zy k a M ickiew icza.
W zak resie e d y to r s tw a p racow an o n a d p ierw szy m p e łn y m w y d a n iem p ism D em b o w sk ieg o oraz w y d a n o w n o w y m op racow an iu i z od p ow ied n im k om en tarzem n iek tó re u tw o r y K raszew sk iego, Ż m ich ow sk iej, B erw iń sk iego 1 in .
W d zied zin ie b ib lio g ra fii rok u b ie g ły p rzy n ió sł p ierw szą p o z y c ję ty p u m on ografii b ib lio g ra ficzn y ch : p racę H . H l e b - K o s z a ń s k i e j i M. K o t w i c z ó w n y — o J o a ch im ie L elew elu .
K ierow n ik iem D zia łu H isto rii L itera tu ry Okresu P o z y ty w iz m u i R ealizm u K ry ty czn eg o je s t J . B a c u l e w s k i . P ra ce n ad d zieja m i naszej litera tu r y teg o o k resu p o leg a ły g łó w n ie n a zb ieraniu m ateriałów do p od ręczn ik a szk oln ego. S y tu a c ja ta sp o w o d o w a n a b y ła szc z e g ó ln y m i tru d n o ścia m i zw ią za n y m i ze sk ła d em o so b o w y m działu. T ru d n ości t e w p ły n ę ły rów nież na fa k t, że z w a ż n y c h zagad n ień d o ty c z ą c y c h lite r a tu r y tej ep o k i za led w ie n a d n iek tó ry m i p o d jęto stu d ia za czą tk o w e. Są to stu d ia n a d p ro b lem a m i realizm u k ry ty czn eg o , rolą czo ło w y ch p isa rzy ok resu w jeg o k sz ta łto w a n iu , p rob lem am i realizm u k r y ty c z n e g o w ła ściw y m i z a b o ro w i a u stria ck iem u oraz n ad ro lą p u b lic y sty k i i k r y ty k i w id e o w o -a r ty sty c z n y m rozw oju lite r a tu r y p o z y ty w iz m u i realizm u k ry ty czn eg o .
Szczegółow e bad an ia n a d n a jw y b itn ie js z y m i tw ó rca m i p o z y ty w iz m u o g ra n iczy ły się do stu d ió w n a d S ien k iew iczem . D ru k iem u k a za ła się k siążk a S. S a n d le r a W okół „ T r y lo g ii“ , n a to m ia st p race n ad m on ografią S ien k iew icza n ie w y sz ły p o za fa z ę w stę p n y c h p rzy g o to w a ń . P o za t y m k o n ty n u o w a n o bad an ia n ad tw órczością L am a i Ś w ięto ch o w sk ieg o i p row ad zon o prace b ibliograficzne n ad cza so p iśm ien n ictw em i litera tu r ą w ielk o p o lsk ą . W zak resie ed y to rstw a w d a lszy m ciągu p rzy g o to w y w a n o w y d a n ie L istó w O rzeszkow ej i K r o n ik P rusa.
B a d a n ia n ad litera tu r ą ep o k i im p eria lizm u (prow adzone w D z ia le H isto rii L itera tu ry k oń ca X I X i p o c z ą tk u X X w iek u , p o d k iero w n ictw em E . K o r z e n i e w s k i e j ) o b ję ły w u b ieg ły m roku n iek tó re z c en tra ln y ch dla teg o ok resu zagad n ień . P rób u k a za n ia p rzeobrażeń rea lizm u k ry ty c z n e g o dokonano na p rzy k ła d zie k ilk u n a jw y b itn ie js z y c h tw ó rcó w lite r a tu r y rea listy c zn ej okresu: p row ad zon o m ia n o w icie p ra ce n ad z a ry sa m i m o n o g ra ficzn y m i D y g a siń sk ieg o i N a łk o w sk iej oraz b a d a n ia szczeg ó ło w e n a d tw ó rczo ścią Ż erom skiego, R e y m o n ta i D ąb row sk iej.
W zw iązk u z k o n ieczn o ścią w y d o b y c ia p rzem ilcza n eg o przez k ry ty k ę b u rżu a zy jn ą n u rtu p roletariack iego p r z y g o to w y w a n o szk ice o p isarzach ta k ich , ja k C zerw ieński, S zy m a ń sk i i Ś w ięcick i. W p r z y g o to w a n iu zn a jd u je się rów nież s tu d iu m o B ron iew sk im .
T rzecim za g a d n ien iem , k tó re w u b ie g ły m ro k u w y su n ęło się n a czoło w śród prac d ziału , b y ły bad an ia n ad p o stęp o w ą p u b lic y sty k ą okresu. Z tej d zied zin y w yd ru k ow an o lu b p rz y g o to w a n o do druku p racę m ateriałow ą K . W ą s o w i c z a
K R O N I K A
717
0 czasopiśm iennictwie ludow ym w Galicji, zarysy monograficzne (opatrzone w stępem , zawierające antologię i wykaz ważniejszych, pozycji bibliograficznych) S y g n a łó w , w opracowaniu J. Czachowskiej i N o w y c h W id n o k r ę g ó w , w opracowaniu E. Korzeniewskiej i J. C z a c h o w s k ie j . Podjęto pracę nad analogicznym i w ydaniam i O b lic z a D n ia , P o p r o s t u i K a r t y .
Prace edytorskie dotyczyły w ydaw nictw dokumentów literackich epoki 1 skupiły się wokół przygotowania do druku pierwszych zeszytów D zien n ików Żeromskiego. Opracowywano ponadto studia poświęcone problem atyce wsi w literaturze polskiej na przełomie X IX i X X wieku.
W warunkach odmiennych niż nad innym i okresami literatury pracowano nad literaturą współczesną. Dział poświęcony pisarstwu polskiemu po roku 1944 został utw orzony (pod kierownictwem B. R a f a ł o w s k ie j ) w pierwszych m ie siącach roku 1952 i praca tego działu miała w początkowej fazie charakter przede w szystkim szkoleniowy. Główny w ysiłek skupił się w okół przygotowań do VI Zjazdu Młodych Polonistów , poświęconego literaturze współczesnej. Dział zorganizował dyskusje nad referatami, opracowywanymi na Zjazd przez ośrodki uniwersyteckie. Istotnym dorobkiem Zjazdu b yły przede w szystkim prace o Jastrunie i o Adolfie Rudnickim.
Prace nad historią języka artystycznego (prowadzone w Dziale kierowanym przez M. R. M a y en o w ą ) polegały na kontynuowaniu studiów leksykograficz- nych i dalszym przygotow yw aniu Słow nika P o lszczyzn y X V I -w ie c zn e j, którego celem jest przedstawienie obrazu języka epoki. R ezultatem szeregu dyskusji było ustalenie charakteru hasła słownikowego i próbne opracowanie dalszych haseł, w ybranych tak, b y reprezentowały w szystkie kategorie gram atyczne. W oparciu o własne m ateriały leksykograficzne dział uzyskał szereg referatów na Zjazd Odrodzenia.
Zagadnienia m etodologii i teorii literatury zostały sformułowane w zbio rowej pracy T ezy S ta lin a o język u a metodologia badań literackich, powstałej w wyniku studiów nad pracą Stalina o marksizmie w językoznaw stwie. W tym zakresie najistotniejsze teoretyczne problemy literackie zostały om ówione w wydanej w ubiegłym roku książce H. M a r k ie w ic z a O m arksistow skiej
teorii literatu ry.
Pierwszy rok realizowania przez IB L planu naukowobadawczego obejm u jącego w szystkie agendy In stytu tu dał w rezultacie przede w szystkim u syste m atyzowanie kluczowych problemów poszczególnych okresów dziejów literatury polskiej i m arksistowskie rozwiązanie niektórych spośród nich. W ramach w stępnych prób do pełnej marksistowskiej syntezy literatury polskiej rok ubiegły przyniósł podręcznik do użytku szkolnego. To palące społecznie zadanie zostało w zasadzie niem al w całości wykonane w roku 1952.
Zadania In stytu tu jako centralnej placów ki w zakresie polonistyki nie m ogły jednak ograniczyć się wyłącznie do poczynań naukowobadawczych. IB L organizował ponadto samodzielnie i przy współudziale Towarzystwa L i terackiego im. Adama Mickiewicza od czyty naukowe i popularnonaukowe, p rzygotow yw ał kursowe w ykłady z zakresu historii literatury dla W szechnicy Radiowej, współredagował dwumiesięcznik dla nauczycieli P o l o n i s t y k a , recenzował i opiniował prace naukowe na zlecenie różnych in stytu cji i na u ży tek w ew nętrzny, wreszcie w ykonał szereg prac popularyzatorskich. Ponadto
In sty tu t szkolił 4 aspirantów, a 23 spośród pracowników pom ocniczych uzyskało w roku 1952 stopnie magistrów.
Plan pracy naukowobadawczej In sty tu tu Badań Literackich na rok 1953 opracowany został zgodnie ze zredagowanym i poprzednio w ytyczn ym i do b a dań szczególnie w ażnych w zakresie polonistyki. Stosownie do ty ch w y ty c z nych głów nym zadaniem In stytu tu jest nadal kontynuow anie i rozszerzanie prac nad m arksistowską syntezą rozwoju literatury polskiej.
Plan pracy na rok bieżący — podobnie jak w roku 1952 — został opra cow any według poszczególnych epok historycznych i skoncentrowany wokół kluczow ych dla każdej z tych epok problemów.
P lan y pracy w szystkich działów historii literatury zmierzają do opraco w ania monografij najw ybitniejszych pisarzy poszczególnych okresów dziejów literatury, do jak najpełniejszego ukazania dróg kształtowania się postępowej i realistycznej literatury narodowej, do określenia w rozwoju literatury p o l skiej roli czasopism , pub licystyk i i k rytyki, teatru i dramatu, do ustalenia roli i m iejsca elem entów ludow ych w procesie kształtow ania się postępow ych nurtów literatury, do zbadania zagadnień teoretycznych zw iązanych z k szta ł towaniem się realizmu literatury narodowej, form artystycznych itp.
W szystkie działy planują ponadto wykonanie prac bibliograficznych 0 centralnych postaciach i problem ach literatury danej epoki historycznej oraz prac z dziedziny edytorstw a, w ydobyw ających utw ory i dokum enty walk ideow ych danego okresu, ze szczególnym uwzględnieniem nurtów p o stęp o wych.
Tak w ięc kierunek prac naukow obadaw czych In stytu tu zasadniczo nie uległ w roku bieżącym zm ianie w stosunku do badań prowadzonych w roku 1952. Szczegółowe prace tegoroczne są w przeważającej mierze k ontynuacją studiów rozpoczętych w roku ubiegłym lub nawet w latach poprzednich i ciągle stanow ią fazę przygotow ań do syn tezy, określony etap realizacji w ytyczn ych , etap, który przeciągnie się na okres najbliższych 2 — 3 lat. W ciągu tego okresu należy w ykonać najpilniejsze zam ierzenia naukowe w zakresie polonistyki 1 w ypełnić najdotkliw sze luki.
Obok prac z zakresu scharakteryzowanej powyżej problem atyki, stanowiącej ośrodek poczynań badawczych i zapewniającej ich jednolitość i ciągłość, In sty tu t bierze w ty m roku udział w przygotow aniach do Zjazdu Odrodzenia, do obchodu dziesięciolecia Polski Ludowej i stulecia śmierci Adam a Mickiewi cza. Im prezy te rozszerzyły w pewnej mierze zakres działania In stytu tu .
Opracowywany jest zespołowo referat o polskiej poezji renesansowej, przygotow yw ane są prace językoznawczo na Zjazd Odrodzenia.
Studia nad M ickiewiczem, przewidujące zarys m onograficzny jego życia i twórczości oraz om ówienie problemów bardziej szczegółow ych, pow inny w tym roku przejść w większości w stadium zbierania m ateriałów i ustalania szczegóło w ych konspektów .
Głównym zadaniem Działu L iteratury W spółczesnej już w roku bieżącym jest opracowanie szeregu studiów w zw iązku ze zbliżającym się dziesięcioleciem Polski Ludowej. Prace te będą potraktow ane jako przygotow anie próby sy n tezy literatury powojennej i pow inny uwzględnić takie zagadnienia, jak rola pisarzy uczestniczących w procesie kształtow ania się realizmu socjalistycznego w Polsce, rola teatru, dram atu, czasopiśm iennictwa, p ub licystyk i i krytyki
K R O N I K A 719
marksistowskiej, jak — wreszcie — rola literatury radzieckiej i postępowej literatury św iata w walce o realizm socjalistyczny w Polsce.
W ten sposób w planie poszczególnych epok historycznych pewien pro blem w ysuwa się na czoło, stanow i oś, wokół której koncentrują się badania bieżącego roku. Poza om ówionym i powyżej działami, dla okresu Oświecenia, podobnie jak dla okresu pozytywizm u, osią taką są tem aty monograficzne i kontynuacja zamierzeń długookresowych, a dla początku X X w. — studia nad antagonistycznym w stosunku do literatury panującej nurtem proleta riackim.
D yskusja na tle omówionego tu sprawozdania i planu, przeprowadzona na posiedzeniu Sekretariatu Naukowego Prezydium P A N , poprzedzona została krytycznym i uwagam i dyrektora Instytu tu , prof, dra Kazimierza W yki, który w swoim referacie w ykazał, jak w świetle tego sprawozdania i planu przedsta wia się rzeczyw iste wykonanie zadań ciążących na In stytu cie Badań Literac kich. D yskusja ta — wzięli w niej udział prof. prof. J. C h a ł a s iń s k i, J. K r z y ż a n o w s k i, W. K u la , К . M ic h a ło w s k i, P. S z u lk in , H. W o lp e — ukazała zarówno konkretne osiągnięcia IB L w ciągu całego okresu jego istnienia, jak i te niedom agania, które w ynikają czy to z trudności obiektyw nych, czy też z niedostatków ideologicznych i organizacyjnych i w pływają hamująco na dalszy rozwój prac naukowobadawczych In stytu tu . Podjęto również próbę zlikwidowania lub przynajmniej złagodzenia braków i niedom agań poprzez konkretne propozycje rewizji planów naukowych.
N a w stępie om ówiono niew ątpliwe osiągnięcia In stytu tu Badań Literac kich.
Problemy kluczowe dla poszczególnych epok, ustalone w dotychczasow ych badaniach, opierały się w pracy In stytu tu na dwu zasadach m etodologicznych: na Leninowskiej tezie o dwu nurtach kultury i na wskazanym przez Żdanowa rozwoju realizmu jako głównej w ytycznej dla oceny każdej z epok literackich. Oparte na ty ch zasadach w stępne próby sy n tezy stanowią najpoważniejszy m etodologicznie i m erytorycznie trzon dorobku naukowego In stytu tu w latach ubiegłych. D oniosłość tego dorobku polega na tym , że historia literatury polskiej jest dotąd jedyną z nauk społecznych, która posiada już ustaloną periodyzację i koncepcję kluczowych problemów. W ramach tych w stępnych prób do syn tezy rysują się diva istotne osiągnięcia In stytu tu w latach 1952 i 1953. Pierw szym z nich jest przekazanie do użytku szkoły podręczników w' zakresie historii literatury. D ydaktyczna, a czasem ideologiczna ich niedoj rzałość, zb yt „uniw ersyteckie“ ujęcie są wynikiem trudności zw iązanych z k o niecznością wybiegania czasem daleko przed szczegółowe badania m arksistow skie nad danym okresem. Podręczniki te jednak służą już szkole i na obecnym etapie możliwa jest dyskusja nad nimi i ich ocena przy współudziale nauczycieli.
Drugim osiągnięciem In stytu tu w roku 1952 są prace interpretacyjne, publikowane głównie we własnej serii wydawniczej : S t u d ia H i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e . Trzynaście tom ów tej serii, w ydanych dotychczas, dosyć wiernie odbija rozwój jakościow y In stytu tu . Znajdują się tu bowiem prace o niejednoli tej wartości, często dość przypadkowa związane z zasadniczym kierunkiem badań In stytu tu . Sytuacja ta wynikła stąd. że na pewnym etapie, we własnym zakresie należało odrabiać zaległości dyscyplin sąsiednich. Ten etap jednak można uważać za zakończony.
W roku bieżącym przed In stytu tem stanęło zadanie podjęcia przygotowań do zorganizowania drugiego ogólnopolskiego zjazdu polonistów . Zjazd od byty w roku 1950 miał na celu ukazanie m etodologicznie nowego, marksistowskiego ujęcia zagadnień zw iązanych z rozwojem literatury polskiej. Burżuazyjna polonistyka nie um iała w ów czas w ystąp ić z żadną konsekw entną m etodą prze ciwstawną. D latego też planow any zjazd m oże obradować już tylko na płaszczyźnie m arksistowskiej, ty m bardziej że istnieją nowe prace syntetyczne, dokonane po roku 1950, które częstokroć dezaktualizują ujęcia naukowe za w arte w tom ie O sytuacji w historii literatury polsMej, nie pozbaw ionym prze rostów socjologicznych i ekonom icznych, i pozwalają dążyć do pogłębienia syn tezy literatury polskiej. D yskusja nad tezam i Stalina o językoznaw stwie powinna również w alnie przyczynić się do dalszych zdobyczy w zakresie syn tezy.
W dalszym ciągu u czestnicy dyskusji przeszli do om ówienia zasadniczych braków w pracy In sty tu tu B adań Literackich.
W planie na rok 1953 zaw arta jest zapowiedź jakościowej zm iany w sto sunku do okresu w cześniejszego, tzn. do roku 1950. Za najpilniejsze zadanie została bowiem uznana konieczność p rzygotow ania uniwersyteckiej syn tezy historii literatury polskiej n a bazie studiów m ateriałowych i interpretacyjnych, od podręcznika szkolnego poprzez skrypt uniw ersytecki do podręcznika uniw ersy teckiego. G dyby zostały opracowane monografie 12 pisarzy (Reja, K ochanow skiego, P otockiego, Krasickiego, Mickiewicza, Słowackiego, Fredry, K raszew skiego, Prusa, Orzeszkowej, Sienkiew icza i Żeromskiego), najważniejsze prob lem y rozwoju literatury polskiej b y ły b y w zasadzie rozwiązane. Tym czasem opracowywane są zaledwie dwa sk ryp ty uniw ersyteckie i w rzeczywistości dwa zarysy m onograficzne.
Sytuacja ta wiąże się ściśle z ciągle nie rozwiązanym problemem kadry naukowej In stytu tu . Kadra ta jest niew ątpliw ie zb yt mała w stosunku do zadań In sty tu tu , ty m bardziej że kilkunastu sam odzielnych pracowników naukowych — głów nie ze względu na niedojrzałość m łodszych pracowników i konieczność stopniow ego ich kształcenia — w ykonuje w iększość pracy nauko wej ciążącej na In stytu cie. N ależy przy tym pam iętać, że starsi pracownicy naukow i są w większości obciążeni obowiązkam i pedagogicznym i (profesorowie w liczbie 7 — pełnym w ym iarem godzin na uniw ersytetach). N iektórzy spośród m łodszych pracow ników naukow ych zm uszeni są w ykonyw ać funkcje orga nizacyjne, in ni pracują jako bibliografowie, a tylk o niewielu podejm uje zadania interpretacy j n e.
Te trudności In sty tu tu sp otk ały się z dużym zrozum ieniem uczestników posiedzenia, ponieważ w pływ ają one na obniżenie produkcji naukowej. Stąd płynie w niosek, że słusznym sposobem om inięcia tych trudności na korzyść In sty tu tu jest zastosow anie w obec pracowników naukowych — w w ypadku szczególnie p iln ych zadań — ograniczenia obowiązków na uniw ersytetach lub w innych in stytu cjach poza IB L.
Istnieją jednak n iedostatki istotniejsze, których w dyskusji również nie pom inięto. Są nim i niedom agania ideologiczne. N ie polegają one na jakichś zasadniczych błędach m etodologicznych, ale np. na niedostatecznej dojrzałości ideologicznej pracowników, na n iedostatecznym zwróceniu uwagi na problem y teoretyczno czy na zagadnienia m etodologii i języka literackiego. W związku z tym postaw iono przed kierownictwem In sty tu tu zadanie zintensyfikow ania
K R O N I K A 721
szkolenia m etodologicznego, dwustopniowego (dla bardziej i dla mniej w y robionych pracowników naukowych). Szkolenie to ma pomóc do wzmocnienia i uzupełnienia warsztatu naukowego badaczy, wiele zagadnień powinno tu być bowiem poruszonych bardziej precyzyjnie niż na normalnych zebraniach dyskusyjnych odbyw ających się system atycznie w pracowniach. Jedną z form pogłębienia dojrzałości ideologicznej pracowników powinien się stać kurs m e todologiczny w Związku Radzieckim.
D alszy zarzut zw iązany b ył z formą dyskusji przeprowadzanych w In sty tucie. Praca dyrekcji powinna doprowadzić do zm iany dotychczasowego cha rakteru zebrań zam kniętych, ab y dyskusje stały się bardziej ofensywne i objęły szersze grono zainteresowanych.
Zwrócono również uwagę na nierównomierny poziom poszczególnych działów'. Słabo obsadzone są działy: Historii Literatury Staropolskiej i Okresu P ozytyw izm u i Realizmu K rytycznego. W tym w ypadku nie w ystarczy m e chaniczne podniesienie liczby etatów, sytuacja bowiem może ulec zmianie dopiero wówczas, kiedy dojrzeją młodsi pracownicy naukowi. Inaczej w y gląda sprawa Działu Literatury W spółczesnej. Tu kierownictwo In stytu tu p o winno dążyć do wzm ocnienia działu, obowiązanego do łączenia badań nauko w ych z zadaniam i krytycznym i, z walką o realizm socjalistyczny we w spół czesnej literaturze polskiej. D ział ten powinien też współpracować ze Związkiem Literatów Polskich czy redakcjami czasopism przy interpretacji bieżącego życia literackiego.
Zastrzeżenia zebranych wzbudziło również zb yt słabe uwzględnienie w p la nie naukow ym In stytu tu sprawy związku z literaturą rosyjską i innym i lite raturami słow iańskim i, jak czeską, ukraińską czy białoruską. J est to rzeczy wiście jedno z istotnych niedomagań, ale trudność w jego zlikwidowaniu polega przede w szystkim na braku pracowników w tym zakresie, a In sty tu t Badań L i terackich sam nie jest w stanie wykształcić młodej kadry badaczy tych pokrew nych dyscyplin.
Przypom nienie osiągnięć In stytu tu w dziedzinie popularyzacji pozwoliło na sform ułowanie wniosku, że IB L powinien w dalszym ciągu otaczać dużą troską popularyzację nauki w zakresie polonistyki.
Za trafną uznana została również uwaga o zb yt małej ilości publikacji m etodologicznych. Rewizja planu wydawniczego P a m i ę t n i k a L i t e r a c k i e g o , pojm owanego dotychczas głównie jako pism o publikujące num ery specjalne, powinna ten brak uwzględnić, powinna również stworzyć z tego organu In sty tutu czasopism o bardziej walczące.
Ostatnia wreszcie sprawa poruszona w dyskusji d otyczyła kierownictwa In stytu tu . Sprawa ta w iąże się ściśle z trudnościami personalnym i. Samodzielni pracownicy naukowi są w zasadzie obowiązani do uzyskania stopnia kandydata nauk, jest to bowiem zew nętrznym przejawem ich sam odzielności naukowej. R ealizacja tych w ym agań napotyka jednak przeszkody, znów na skutek prze ciążenia kierowników i starszych pracowników rozlicznymi obowiązkami za równo w ramach In stytu tu , jak i poza nim. Z analogicznych przyczyn niedo magało również centralne kierownictwo. Uderza tu np. fakt, że książki wydawane przez IB L nie p osiadają nieraz odpowiedzialnych redaktorów. Przezw ycięże nie tych niedom agań jest rzeczą niezmiernie trudną i w tym wypadku tylko próby reorganizacji m ogą w płynąć na poprawę stanu rzeczy.
W w yniku dyskusji sform ułowane zostały określone zalecenia Sekreta riatu N aukowego Prezydium PA N dla D yrekcji In sty tu tu Badań Literackich. Zalecenia te, związane z problem ami w ysun iętym i w toku rozważań nad dzia łalnością IB L , objęły zagadnienie rozwinięcia prac teoretyczn ych i m etodolo gicznych, konieczność bliższego zajęcia się w spółczesnością, konieczność bliż szej współpracy z innym i in stytu tam i akadem ickim i i rozszerzenia form d ysku sji z udziałem In stytu tu Filozoficznego i H istorycznego. Dalej: IB L winien zwrócić baczną uwagę na podnoszenie kwalifikacji n aukow ych pracowników, zobowiązując ich do zdobywania stopni naukowych.
W zakresie spraw organizacyjnych zalecenia te d o tyczyły reorganizacji Rady Naukowej i samej D yrekcji IB L .
Ponadto In sty tu t Badań Literackich winien dążyć do bliższej współpracy z placówkam i uniw ersyteckim i oraz, w oparciu o sw oje doświadczenia w dziedzi nie planowania naukowego i organizacji pracy badawczej, w ysunąć pewne w nioski i propozycje, które m ogłyby b yć przedm iotem analizy dla później pow stałych in sty tu tó w nauk społecznych.
Zalecenia te objęły również prace popularyzatorskie, nad którym i powinien czuw ać In sty tu t, i wreszcie konieczność rozszerzenia badań nad literaturami słowiańskimi.
