Akcja "Červotoč" (Kołatek) : tajny współpracownik StB Stanislav Dvořák jako kurier "Solidarności Polsko-Czechosłowackiej"

Petr Blažek

Akcja "Červotoč" (Kołatek) : tajny

współpracownik StB Stanislav

Dvořák jako kurier "Solidarności

Polsko-Czechosłowackiej"

Pamięć i Sprawiedliwość 5/1 (9), 117-163

2006

Petr Blazek

Akcja „Cervotoc" (Kołatek)

Tajny współpracownik StB

Stanislav Dvorak

jako kurier „Solidarności

Polsko-Czechosłowackiej"

Dysydenci w krajach bloku sow ieckiego w licznych ośw iadczeniach d ek laro ­ w ali w zajem ną solidarność, ale w rzeczyw istości - z p o w o d u ograniczonych m o ż­ liwości p o d ró ż o w an ia - ich k o n tak ty osobiste były sporadyczne. W yjątek stan o ­ w iły zw iązki przedstaw icieli Karty 77 i K om itetu S am oobrony Społecznej KOR, któ ry m już w 1978 r. udało się zorganizow ać słynne sp otkan ia na granicy p o l­ sko-czechosłow ackiej1. W późniejszych latach k o n tak ty m iędzy dysydentam i z Polski i C zechosłow acji ograniczały się przede wszystkim do w ym iany p ub lik a­ cji podziem nych oraz w ydaw ania deklaracji w obro nie w ięźniów politycznych. System atyczna w spółpraca rozw inęła się d o p iero w drugiej połow ie lat osiem ­ dziesiątych, co było m iędzy innym i skutkiem zaostrzenia w obu krajach represji w obec przeciw ników politycznych - w C zechosłow acji już o d koń ca lat siedem ­ dziesiątych, a w Polsce po ogłoszeniu stanu w ojennego. S potkania n a „zielonej granicy” w znow iono dop iero po 1986 r., i to nie tylko w K arkonoszach, ale ta k ­ że w T atrach, Jesenikach i Beskidach. Tylko kilka z nich m iało ch arakter m anife­ stacji politycznych, k tó re zgrom adziły w iele znanych osób i zostały zakończone

deklaracjam i oraz zbiorow ym i fotografiam i n a tle słupków i tablic granicznych. 1 1 7 C elem w iększości spotkań był przerzu t w ydaw nictw podziem nych oraz przygo­

tow yw anie w spólnych akcji nacisku2.

1 Pierwsze spotkanie odbyło się symbolicznie w sierpniu 1978 r. z okazji 10 rocznicy okupacji Cze­ chosłowacji. M iesiąc później udało się pow tórzyć spotkanie na karkonoskiej Drodze Przyjaźni Pol­ sko-Czechosłowackiej, gdzie obywatele Polski i Czechosłowacji mieli w tym czasie w olny dostęp. Trzecie, zaplanowane w tym samym miejscu w październiku, zostało już jednak udarem nione przez funkcjonariuszy tajnej policji i straży granicznej obu państw. Bliżej na ten tem at oraz przegląd do­ tychczasowej literatury: P. Blazek, Setkant predstavitelu ceskoslovenské a polské opozice na stâtnich hranicich 197 8 -1 9 8 9 [w:] Ceskà a polska historickà tradice a jejt vztah k soucasnosti. Pardubickà konference (18.-20. duben 2002), red. D. H rodek, Praha 2003, s. 177-209.

2 Por. P Blazek, Solidarita se Solidaritou. O pozicni h n u ti v Ceskoslovensku a vyhlasent polského „vâlecného stavu” v prosinci 1981 [w:] O d rywalizacji do współpracy. Relacje polsko-czeskie w ba­ daniach m łodych historyków z Polski i R epubliki Czeskiej, red. D. D ąbrow ski, W rocław 2003,

W śród głów nych ich o rg an izato ró w byli m łodzi Polacy z W rocław ia, którzy pierw sze k o ntakty z praskim i sygnatariuszam i K arty 77 naw iązali jeszcze n a p o ­ czątku lat osiem dziesiątych. Swoją działalność prow adzili przez długi czas tylko w konspiracji. D opiero w lipcu 1987 r. w ośw iadczeniu w ydanym p o spotkaniu w K arkonoszach p o in fo rm o w an o o pow stan iu Kręgu Przyjaciół „Solidarności Polsko-C zechosłow ackiej” (Kruh pM tel Polsko-ceskoslovenské solidarity)3. Pod koniec 1987 r. we W rocław iu zaczął ukazyw ać się „Biuletyn Inform acyjny Soli­ darności Polsko-C zechosłow ackiej”, któ ry zaw ierał przede w szystkim artykuły 0 działalności opozycji w C zechosłow acji. Sym boliczną kulm inacją w spółpracy, do której stopniow o przyłączali się też dysydenci z innych p ań stw socjalistycz­ nych, było sem inarium m iędzynarodow e „E uro pa Środkow a. K ultura n a ro z d ro ­ żu - m iędzy to talitaryzm em a kom ercjalizm em ” oraz tow arzyszący m u Przegląd C zechosłow ackiej K ultury N iezależnej, k tó re odbyły się w e W rocław iu w dniach od 3 do 5 listopada 1989 r. W Teatrze Polskim p rzed euforycznie reagującą p u ­ blicznością w ystąpił w tedy Karel Kryl, na dw a tygodnie przed sw oim p o w ro te m do C zechosłow acji, w raz z innym i czeskimi m uzykam i niezależnym i z kraju 1 em igracji4.

O becnie w badaniach historycznych n ad tym i w ydarzeniam i m ożn a w ykorzy­ stać, po raz pierw szy w większym zakresie, zbiory archiw alne byłej tajnej policji kom unistycznej. C zechosłow acka Służba B ezpieczeństw a (StB - Statni bez- pecnost) ingerow ała zdecydow anie w życie przeciw ników reżim u - k o n tro lo w a ­ ła ich pocztę, p o d słu ch iw ała ro zm ow y telefoniczne, zak ład ała p odsłuchy w m ieszkaniach i za p o m ocą różnych „zabiegów dezintegracyjnych” uprzykrzała życie codzienne. W celu m o n ito ro w an ia działań opozycji i ich u k ierun ko w yw a­ nia korzystała z licznych (tajnych) w spółpracow ników , którzy w ystępow ali jako przeciw nicy reżim u. Jed n y m z nich był lekto r języka czeskiego na U niw ersytecie W rocław skim (a później n a U niw ersytecie Śląskim) Stanislav D vorak, k tóry w pierwszej połow ie lat osiem dziesiątych pełnił rolę głów nego „łącznika” m ię­ dzy „Solidarnością P olsko-C zechosłow acką” we W rocław iu i praskim i sygnata­

s. 2 4 5 -2 6 5 ; P. Keller, Odraz ceskoslovensko-polskych vztahu v aktech Vyboru na obranu nesprave- dlivû stihanych (VONS) [w:] ibidem, s. 2 1 9 -2 5 1 ; G. Majewski, Karkonosze, miejsce spotkań i akcji opozycji polsko-czechosłowackiej (1978-1988), „Rocznik Jeleniogórski” 2004, nr 36, s. 2 5 -3 6 ; P Blazek, G. Majewski, Granica przyjaźni, „K arta” 2005, nr 45, s. 118-136.

3 Kruh p fâ tel Polsko-ceskoslovenské solidarity, „Informace o C hartû 7 7 ” 1987, samizdat, roc. 10, c. 10, s. 19-20. D okumenty archiwalne StB potw ierdzają, że m łodzi Polacy z W rocławia stosowali nazwę „Solidarność Polsko-Czeska” już w 1981 r. W edług w spom nień Aleksandra Gleichgewichta nie była to jednak żadna „oficjalna” nazwa, tylko term in, którym posługiwała się między sobą grup­ ka przyjaciół. D opiero w drugiej połow ie lat osiemdziesiątych stopniow o przyjęła się nazwa „Soli­ darność Polsko-Czechosłowacka”, a po rozpadzie Czechosłowacji w 1992 r. organizacja zmieniła nazwę na „Solidarność Polsko-Czesko-Słowacka” . Por. H .G . Skilling, Charta 77 - p o h le d ze zahra- n ic i [w:] Charta 77 1977-1989. O d moralni k dem okratické revoluci. D okum entace, red. V Precan, Scheinfeld-Schwarzenberg-Bratislava 1990, s. 193-1 9 5 ; P. Kenney, A Carnival o f Revolution: Cen­ tral Europe 1989, P rinceton-O xford 2002 (wyd. polskie: R ew olucyjny karnawał: Europa Środko­ wa 1989, W rocław 2005); G. Majewski, Solidarność Polsko-Czechosłowacka 1 9 8 1-1989, „Dolny Śląsk” 2002, nr 10, s. 157-169.

4 Zob. P. Blazek, Sejdeme se - zatim - v Polsku. Vratislavsky festival 3 .-5 . listopadu 1989 [w:] Wro­ cław w Czechach - Czesi we Wrocławiu. Literatura - język - kultura, red. Z. Tarajło-Lipowska, J. Malicki, W rocław 2003, s. 371-3 8 9 .

riuszam i K arty 77. Pierwszy etap jego w spółpracy z tajną policją m iał miejsce w latach 1 9 8 1 -1 9 8 4 , kiedy był agentem kontrw y w iad u StB o pseudonim ie „M i- chal”. Ponow nie naw iązał w spółpracę w latach 1 9 8 9 -1 9 9 0 i jako ideow y w sp ó ł­ p racow nik w yw iadu przybrał p seud onim „Jilem sky”. Faktyczna ro la Stanislava D v o râk a została w pełni ujaw niona jego ów czesnym przyjaciołom ze środow isk opozycyjnych d o p iero w 2003 r., kiedy to au to ro w i niniejszego op raco w an ia u d o stęp n io n o obie jego teczki p ersonalne pro w ad zo n e przez tajną policję w la­ tach osiem dziesiątych. Ich treść oraz w spom nien ia św iadków w ydarzeń stanow ią głów ną bazę źró d ło w ą niniejszej pracy. D otychczas nie u d ało się, niestety, o d n a ­ leźć żadnych d o k u m en tó w n a ten tem at w polskich archiw ach5.

Kontakty oficjalne

O początkach w spółpracy Stanislava D v o râk a z funkcjonariuszam i StB in fo r­ m ują zachow ane d okum enty z jego teczki personalnej, k tó rą na p oczątku lat osiem dziesiątych założyli funkcjonariusze D e p artam en tu 3 Z arząd u X SNB6.

5 W elektronicznej oraz drukowanej wersji oficjalnego wykazu w spółpracow ników StB, opubliko­ w anego 20 III 2003 r. przez MSW, nie została w ym ieniona w spółpraca Stanislava D vorâka z k o n tr­ wywiadem StB. Autorow i niniejszego opracow ania została mimo to udostępniona - na jego w nio­ sek - kopia teczki personalnej D vorâka (nr arch. 749807). N a podstawie tych dokum entów oraz listu w icedyrektora Biura Archiwum i Akt (odbor archivnt a spisové sluzby) MSW Pavla Brunnho- fera z 12 IX 2003 r. informującego autora, że Stanislav D vorak (ur. 28 VI 1944 r.) jest ewidencjo­ now any jako „w spółpracow nik organów bezpieczeństwa” zgodnie z ustawą nr 107/2002 Sb. (Dz.U.) o udostępnianiu akt pow stałych w wyniku działalności Służby Bezpieczeństwa (StB), m oż­ na zrekonstruow ać odpow iedni wiersz w dzienniku ewidencyjnym: Stanislav D vorak, data urodze­ nia: 28 VI 1944 r., rodzaj teczki: D (duvürntk - kontakt operacyjny), nr rej.: 21358, pseudonim: „L ektor”, zarejestrowano: 23 IV 1981 r., jednostka: X. S-SNB 3. odb. 1. odd. (Wydział 1 D epar­ tam ent 3 Zarządu X SNB), przeniesiono 1: A (agent), 6 VIII 1981 r. (zobowiązanie do współpracy 31 VII 1981 r.), pseudonim : „M ichal”, zarchiwizowano: 28 VIII 1984 r., num er archiwalny: 749807. W „oficjalnym” wykazie w spółpracow ników StB Stanislav D vorak został w ym ieniony tyl­ ko jako „w spółpracow nik ideow y” Zarządu I SNB (wywiadu StB): nr rej. 49709, data ewidencji: 22 VIII 1989 r., nazwa teczki (pseudonim): „Jilem sky”, imię i nazwisko: Stanislav D vorak, data urodzenia: 28 VI 1944 r., kategoria współpracy: IS (ideovy spolupracovnik - w spółpracow nik ide­ owy), właściwy D epartam ent: 90 (Oblastni odbor I. S-SNB H radec Kralové) [D epartam ent Regio­ nalny Zarządu I SNB], data przekazania do archiwum : 15 II 1990 r. [w wykazie mylnie podano rok 1989], nr archiwalny: A-4906. Także kopia tej teczki personalnej została w dużej części udostępnio­ na autorow i niniejszego opracow ania. Większość dokum entów znajdujących się w obu teczkach zo­ stała zniszczona już w latach osiemdziesiątych, ponadto Urząd ds. K ontaktów i Informacji Z agra­ nicznych (UZSI, Urad pro zahranicni styky a informace), czyli obecny czeski wywiad cywilny, w którego gestii znajdują się zbiory archiwalne wywiadu komunistycznego, odm ów ił udostępnienia części akt. Zachow ała się jednak rozległa kolekcja dokum entów pochodzących z Zarządu X SNB dotyczących akcji „Sever”, w ram ach której w latach 1 9 81-1984 Federalne M SW m onitorow ało kryzys w Polsce i prow adziło działania z nim związane. Znajduje się w niej wiele dokum entów na tem at akcji „C ervotoc”, w ram ach której StB przy pom ocy Stanislava D vorâka w latach 1981-1984 kontrolow ała i ujawniała kontakty między dysydentami z Polski i Czechosłowacji. A utor dziękuje za informacje i wyjaśnienia byłym czeskim i polskim dysydentom, przede wszystkim Annie Sabatovej, Vaclavowi M alem u, Aleksandrowi Gleichgewichtowi i M irosławow i Jasińskiemu. N a tem at w spół­ pracy D vorâka z tajną policją ukazał się dotychczas krótki artykuł A rtura Guzickiego (Zaginiony ju ­ dasz, „O zon” 2006, nr 12).

6 W edług dokum entu „O rganizacni râd spravy kontrarozvûdky pro boj proti vnitrnim u n e p n te li” (Regulamin organizacyjny zarządu kontrw yw iadu ds. walki z w rogiem wewnętrznym ), wydanego

3 m arca 1981 r. rezy d en tu ra w arszaw ska7 p o in fo rm o w ała centralę w Pradze, że naw iązała „oficjalny k o n ta k t” z obyw atelem czechosłow ackim , k tó ry już o d kil­ ku lat pracuje jako lektor języka czeskiego w Instytucie Filologii Słowiańskiej U niw ersytetu W rocław skiego: „W ymieniony przekazał w ostatnim czasie wiele ogólnych, choć interesujących inform acji o sytuacji i działaniach »Solidarności« i KOR w e W rocław iu. N a podstaw ie charakteru przekazanych inform acji D vorak naw iązał k o ntak ty z działaczam i KOR, któ ry ch zna tylko z im ienia i k tó ­ rzy p o in form o w ali go ogólnie o sw oich k o n tak tach w CSRS, przy czym p o p ro ­ sili go, czy nie byłby skłonny pom agać w transp orcie listów do CSRS. K on kret­ nie podał, że dn. 1 X I 1980 r. był w Pradze pew ien [Aleksander] G leichgew icht k tó ry w ystępow ał p o d pseudonim em A lexander R ora, i m iał rozm aw iać z pew ­ nym M ilanem [Dalerem] o transpo rcie polskich m ateriałó w antysocjalistycznych do CSRS”. R ezydentura w arszaw ska prosiła centralę o szybką w eryfikację Stani­ slava D voM ka i „zajęcie stanow iska, jak dalej postępow ać podczas ro zp raco w y ­ w ania sygnału - ew entualnie ze w zględu n a d aną sytuację [uważają za] koniecz­ ne opracow anie dokładnej linii dalszego postępow ania, czy i w jakim zakresie inform ow ać polskich przyjaciół”8.

N a stę p n ą inform ację z Warszawy, zachow aną w teczce personalnej „M ichal”, napisał p p łk M ilon W artalsky, przedstaw iciel Federalnego M SW w Polsce, gdzie od początku 1981 r. pracow ał oficjalnie jako I sekretarz am basady czechosłow ac­ kiej9. Jego odręczna n o ta tk a z 13 kw ietnia 1981 r. adresow ana była do naczelni­

21 XI 1980 r. przez m inistra spraw w ewnętrznych Jarom ira Obzinę, D epartam ent 3 Zarządu X SNB miał pełnić następujące zadania: „a) wyszukiwać, ujawniać i dokum entow ać działalność anty­ państw ow ą osób w zakresie szkolnictwa, studentów zagranicznych i sportu; b) prow adzić ochronę kontrwyw iadow czą młodzieży i wybranych osób wojskowych przed negatywnymi wpływami w ro­ gów w ew nętrznych i zagranicznych; c) zabezpieczać środki kontrwyw iadow cze w celu ograniczenia wpływu w rogich ideologii oraz wyznaczonych zagranicznych reakcyjnych organizacji m łodzieżo­ wych” (P. Zaćek, Prisnû tajné! S tâ tn ibezpecnost za normalizace. Vybrané smûrnice a m etodicképo- kyny politické policie z let 1 9 7 8-1989, Praha 2001, s. 206). N a tem at struktury organizacyjnej StB zob. idem, Nàstroj triedneho stâtu. Organizàcia ministerstiev vnûtra a bezpecnostnych zborov 1 9 5 3-1990, Bratislava 2005.

7 Działania rezydentury federalnego M SW regulow ała w tym okresie norm a w ew nętrzna z 1969 r. - „Statut rezidentur H lavni spravy kontrarozvûdky v socialistickych zemich” (Statut rezydentur Z a­ rządu Głów nego K ontrwywiadu w krajach socjalistycznych).

8 AMV O sobni svazek, arch. ć. 749807, Z prava od predstavitele FMV rezidentury es. kontra­ rozvûdky v PLR pplk. C hudého, Varëava, 3 III 1981 r.

9 M iloć Wartalsky (ur. 1933) został przyjęty do służby w MSW 15 XI 1955 r. O d 3 IV 1957 r. czło­ nek Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KPCz). W 1966 r. zdał m aturę w szkole średniej dla pra­ cujących. Podczas służby w SNB pełnił różne funkcje. Zaczynał jako referent w Zarządzie Wojewódz­ kim (KS, Krajska sprava) SNB w Ostrawie, w 1957 r. pracow ał krótko w Zarządzie I MSW (wywiad StB), gdzie według notatki w aktach personalnych „nie sprawdził się”. W latach 1966-1971 studio­ wał zaocznie na Wydziale Prawniczym Uniwersytetu Karola w Pradze, studiów nie ukończył z waż­ nych pow odów zdrow otnych. W okresie apogeum „normalizacji” mianowano go naczelnikiem Wy­ działu StB w Ostrawie. W 1971 r. został zastępcą naczelnika D epartam entu 1 Zarządu StB w Ostrawie (1 II 1971 r. otrzymał awans na majora). D okładnie po 19 latach służby został przenie­ siony do Pragi, gdzie przez kilka lat pełnił funkcję zastępcy naczelnika D epartam entu 3 (w 1977 r. przem ianowanego na D epartam ent 2 o tej samej „problematyce” - placówki dyplomatyczne RFN i Austrii) Zarządu II Federalnego MSW (Zarząd Kontrwywiadu ds. Walki z Wrogiem Wewnętrznym). N a tym stanowisku prow adził tajnego w spółpracownika o pseudonimie „Werner”. O d 1 III 1979 r. pracow ał jako naczelnik tego d epartam entu, a dw a miesiące później został podpułkow nikiem .

ka Z arząd u X SNB gen. RSDr. V ladim ira Starka, k tó ry kierow ał działaniam i StB prz eciw k o „w ro g o w i w e w n ę trz n e m u ” . T rzy d ziesto sied m io le tn i Stanislav D v o rak został w niej w ym ieniony p o raz pierw szy jako „L e k to r”, czyli p o d ta ­ kim sam ym pseudonim em , p o d którym w krótce później został w pisany do słyn­ nego rejestru teczek jako k o n tak t operacyjny StB: „Przesyłam ra p o rt o ostatniej sytuacji we W rocław iu, jak przekazał ją »Lektor« (osoba, o której inform ow ałem Cię telefonicznie dnia 13 IV 1981 r.). Z alecam podczas k o n tak tu w Pradze, jeśli w eryfikacja »Lektora« będzie pozytyw na (jak prosiła o nią przed m iesiącem R [ezydentura]-W arszaw a), jego bezpośredn i w e rb u n ek ”10. N a drugi dzień rezy- d e n tu ra w arszaw ska m eldow ała z niecierpliw ością, że nie otrzym ała jeszcze w skazów ek dotyczących dalszego p ostępow an ia, a Stanislav D vo rak już za kilka godzin m iał w yjechać z W rocław ia do Pragi. Z astosow ane w m eldu nk u ch ro p o ­ w ate zw roty przypom inają film szpiegowski: „»Lektor« w yjeżdża do Pragi 15 kw ietnia o godz. 0 1 .1 0 pośpiesznym »Bohemia«. Przyjazd godz. 0 9 .0 2 . M a n a ­ wiązać k o n tak t z pew nym człow iekiem w Pradze, przekazać m u list, nagrania m agnetof[onow e] i druki. N azw isko oraz bliższe instrukcje do k o n tak tu »Lektor« otrzym a tuż przed odjazdem . Z alecam naw iązać k o n tak t z »Lektorem « w Pradze, gruntow nie odpytać go n a tem at sytuacji, jego dalszych m ożliw ości”11.

D o kum enty archiw alne ze w spom nianej „w eryfikacji” D voM ka zaw ierają d a­ ne o jego życiorysie. U rodził się 28 czerw ca 1944 r. w rodzinie Stanislava i Li- busy Sm rtków ; nazw isko Sm rtka zm ienił po osiągnięciu pełno letno ści na D vorak. Po ukończeniu szkoły podstaw ow ej uczęszczał do tech niku m m ech a­ nicznego w V arnsdorfie, gdzie w 1962 r. zdał m aturę. K rótko praco w ał jako ro ­ b o tn ik w zakładach Sklarny Kavalier, a następnie był szefem O rganizacji P io n ier­ skiej C zechosłow ackiego Z w iązku M łodzieży (CSM - C eskoslovensky svaz m ladeze) w szkole podstaw ow ej w V arnsdorfie. O d 1964 r. studiow ał jednocze­ śnie m atem atykę i podstaw y Z P T n a W ydziale Pedagogicznym w U sti n ad Łabą. Studia ukończył w 1969 r. Aż do 1974 r. p racow ał jako nauczyciel w dziew ięcio­ letniej szkole podstaw ow ej w V arnsdorfie. W edług w łasnych słów interesow ał się

W 1981 r. przeniesiono go do rezerwy czynnej, przez kilka następnych lat pracow ał jako przedsta­ wiciel Federalnego M SW w Polsce, jako I sekretarz ambasady w Warszawie. O d początku 1986 r. pełnił obowiązki (a 1 IX 1986 r. otrzym ał nominację) naczelnika departam entu 3 Zarządu II SNB („problem atyka” placów ek dyplom atycznych Wielkiej Brytanii i Francji). Osobiście kierow ał naj­ ważniejszymi grami wywiadowczymi departam entu (akcje „ M o re ”, „Sever” i „D ita”). O d I V 1988 r. naczelnik D epartam entu 1 Zarządu II SNB („problem atyka” placów ek dyplom atycz­ nych Ameryki Północnej i Południowej). Służbę zakończył 28 II 1990 r. i przeszedł na emeryturę. W okresie kiedy jako „przedstawiciel Federalnego M SW ” pracow ał w Polsce, otrzymał nagrodę fi­ nansow ą w wysokości 2500 Kcs za akcję „Bambus”. Był w ielokrotnie odznaczany: w 1963 r. m eda­ lem „Za sluzbu vlasti” (Za służbę ojczyźnie), w 1968 r. medalem „Za zasluhy o obranu vlasti” (Za zasługi w obronie ojczyzny), w 1975 r. m edalem 30 lat SNB, w 1978 r. odznaczeniem „Za upevnovani prâtelstvi” (Za um acnianie przyjaźni) III stopnia, w 1980 r. H onorow ą O dznaką SNB, w 1983 r. M edalem SNB, w 1968 r. H onorow ą O dznaką za ochronę granicy państwowej CSRS, w 1968 i 1974 r. odznaczeniem „Za zasługi w ochronie granic PRL” oraz w 1988 r. odznaczeniem „Za zasluhy o vystavbu” (Za zasługi na rzecz rozwoju).

10 AMV, O sobni svazek, arch. c. 74980, Z prava od predstavitele FMV rezidentury cs. kontra- rozvûdky v PLR pplk. W artalského z 13 IV 1981 r.

II Ibidem, Zprava od predstavitele FMV rezidentury cs. kontrarozvûdky v PLR pplk. W artalského z 14 IV 1981 r.

w tym czasie przede w szystkim nauczaniem m atem atyki - w pierwszej połow ie lat siedem dziesiątych kilkakrotnie uczestniczył w szkole letniej pośw ięconej te ­ m u przedm iotow i. Potw ierdza to też fakt, że w latach 1 9 6 7 -1 9 7 4 p raco w ał jako m etodyk m atem atyki przy Pow iatow ej Radzie N arod ow ej (O kresni n aro d n i vy bor) w D ecinie. W 1974 r. rozpoczął studia w Wyższej Szkole M echaniczno- -Tekstylnej (Vysoka skola strojni a textilni) w Libercu, k tórych jedn ak nie u k o ń ­ czył. O d 1975 r. pracow ał w W ydziale O św iaty Północnoczeskiej W ojewódzkiej Rady N aro dow ej (Severocesky Krajsky n a ro d n i v yb or) w U sti n ad Łabą, a od 1976 r. uczył w szkole zaw odow ej przy Z akład ach C hem icznych im. Jiriego [Georgi] D ym itrow a w m iejscow ości M e z ib o n niedaleko L itvinova12.

Kiedy w 1978 r. Stanislav D vorak wyjeżdżał do Polski, zapew ne nie sądził, że będzie tam pracow ał przez sześć lat. Pobyt w sąsiednim państw ie p oczątkow o trak to w a ł tylko jako tym czasow y etap poprzedzający w yjazd do kraju o wiele bardziej odległego - złożył bow iem w M inisterstw ie O św iaty w niosek o z a tru d ­ nienie w W ietnam ie. Jego zainteresow anie tym egzotycznym krajem w iązało się z p racą w szkole w M e z ib o n , gdzie uczył W ietnam czyków języka czeskiego. Ich k u ltu ra zainteresow ała go na tyle, że zaczął się uczyć w ietnam skiego i już w 1977 r. zdał z pow odzeniem egzam in państw ow y z tego języka (przez jeden ro k szkolny uczył się też chińskiego). D okum enty tajnej policji zaw ierają tylko mgliste inform acje o tym , jakim i racjam i kierow ali się urzędnicy m inisterstw a, wysyłając D v o râk a do W rocław ia: „Jego pro śb a [o pracę w W ietnam ie] została po przeanalizow aniu m ateriałó w kadrow ych przyjęta, z tym że tym czasem m oże pracow ać jako lektor w PRL, do czego także doszło w 1978 r.”13

W życiorysie, k tó ry Stanislav D v o ra k n ap isał 10 lutego 1977 r., w ym ien io ­ ne zostały różne funkcje społeczne, k tó re pełn ił w przeszłości. O p ró cz już w sp o ­ m nianych były one następujące: 1 9 6 1 -1 9 6 2 - przew odniczący organizacji szkolnej C SM , o d 1963 r. - ław nik w Sądzie M iejskim (M estsky lidovy soud) w V arnsdorfie, 1 9 7 2 -1 9 7 4 - czło n ek kom isji m ieszkaniow ej M iejskiej R ady N aro d o w ej w V arnsdorfie, 1 9 6 8 -1 9 7 4 - k iero w n ik organizacji pionierskiej, 1 9 6 6 -1 9 6 7 - członek kom isji zakładow ej R ew olucyjnego R uchu Z w iązkow ego (R O H - R evolucni odbo ro v é hnu ti), n a po czątk u lat siedem dziesiątych - czło­ nek R ady Pow iatow ej O rganizacji Pionierskiej Socjalistycznego Z w iązku M ło ­ dzieży (SSM, Socialisticky svaz m ladeze) w D ûcinie, a o d 1976 r. - przew o dn i- 1 2 2 czący kom isji w ydziałow ej R O H . N a p odstaw ie tego w ykazu nie m o żn a oceniać

działalności i p o g ląd ó w D v o râ k a w okresie p iętn astu lat, ale z o d ro b in ą ironii m o żn a stw ierdzić, że aż do czasu w yjazdu do Polski z pew nością nie należał do p rzeciw nik ów reżim u. Świadczy o tym także jego o dp o w ied ź n a pytanie, jakie poglądy re p rez en to w ał podczas Praskiej W iosny: „W latach 1 9 6 8 -1 9 6 9 p ra c o ­ w ałem w oświacie. M o im obow iązkiem jako p ra co w n ik a państw ow eg o była o b ro n a in teresó w państw a, naszego społeczeństw a socjalistycznego. W m iarę sw oich m ożliw ości zawsze się o to starałem i staram także do tej pory. Podczas w eryfikacji i rozm ów , k tó re m iały miejsce, nic w tej kw estii nie zostało m i za- rz u c o n e ”14.

12 Ibidem , Vlastni zivotopis Stanislava Dvorâka. 13 Ibidem , Proverka k osobe Stanislava Dvorâka. 14 Ibidem , Vlastni zivotopis Stanislava Dvorâka.

Pobyt w Polsce, gdzie n a początku lat osiem dziesiątych doszło do jednego z najw iększych kryzysów w historii bloku sow ieckiego, nie w p łyn ął zdecydow a­ nie n a zm ianę pog ląd ó w politycznych D voM ka. W edług inform acji tajnego w sp ółpracow nika StB, któ ry p o d pseudon im em „F ran ta” pracow ał w M in iste r­ stwie Oświaty, w 1980 r. D vorak kilkakro tnie odw iedził w ydział zagraniczny re ­ sortu. Skarżył się zwłaszcza n a rzekom o uciążliw ą sytuację w Polsce i w yraził za­ interesow anie przystąpieniem do partii kom unistycznej: „N a to zareagow ano tak, że m a om ów ić tę spraw ę w Z Ù [zastupitelsky ù ra d - placów ka dyplom atycz­ na] CSRS w PRL, gdzie w chw ili obecnej przynależy kad ro w o . Podczas kolejnej wizyty w MS [m inisterstvi skolstva - m inisterstw o oświaty] CSRS jesienią 1980 r. rozm aw iał otw arcie ze źródłem (TW »Franta«), k tó rem u przekazał, że nie zgadza się z obecną ofensyw ą praw icy w PRL i nie skryw ał swojego rozg o ry ­ czenia tym , że nauczyciele akadem iccy w PRL, którzy m ają w ysoką pozycję spo ­ łeczną, m ogą otw arcie i skrycie w ystępow ać, zwłaszcza w e W rocław iu i K rako­ w ie, przeciw ko zdobyczom socjalizm u”15.

W z a ch o w a n y ch d o k u m e n ta c h arch iw aln y ch nie m a in fo rm acji, czy D v o rak faktycznie złożył deklarację członkow ską KPCz w am basadzie w W arsza­ w ie. Kilka m iesięcy później zaczął przekazyw ać jej pracow n ik om pisem ne in fo r­ macje o poglądach n iektórych sw oich kolegów z U niw ersytetu W rocław skiego, z którym i w tym czasie się zaprzyjaźnił: „Pod koniec 1980 r. w ym ienionym za­ częli szczególnie interesow ać się niektórzy polscy nauczyciele akadem iccy i zd o ­ był o n sobie ich zaufanie. W szystkie inform acje, k tó re uzyskał o d nich, przek a­ zyw ał n a piśm ie Z Ù CSRS w W arszawie. W o statnim czasie został po proszony przez pew nego G leichgew ichta, czy nie m ógłby przew ieźć do CSRS jakichś d ru ­ kó w i przekazać ich określonej osobie. Tę kw estię skonsultow ał natychm iast z tow. K ronem bergiem w W arszawie, od k tó rego dostał k o n k re tn e w skazów ki i nu m er tel[efonu] do tutejszego D ep artam en tu 3 [Z arządu X SNB], p o d którym m a się zgłosić natychm iast p o przyjeździe do Pragi. N a tej po dstaw ie naw iązano z w ym ienionym ko n tak t, podczas któ reg o w yraził chęć pełnienia w yznaczonych zadań w PRL i w CSRS” 16.

Kontakt operacyjny StB „Lektor”

W czw artek 16 kw ietnia 1981 r. w życiu Stanislava D voM ka doszło do zasad- 1 2 3 niczej zmiany. Po swoim przyjeździe do Pragi zgłosił się jako „L e k to r” p o d w y ­

znaczonym n um erem telefonu i uzgodnił spotkanie z funkcjonariuszam i StB. Podczas tego spotkania, w edług ich oceny, zachow yw ał się „po w ażn ie” - „szcze­ gółow o objaśnił swoje zw iązki z przedstaw icielam i KOR i p o d ał k o n k re tn e n a ­ zw iska i funkcje tych o só b ”. Przekazał też kilka polskich publikacji podziem nych i taśm ę m agnetofonow ą, k tó re zgodnie z um o w ą z A leksandrem G leichgew ich- tem m iał dostarczyć przedstaw icielom Karty 77 - „w ym ienione m ateriały zo sta­ ły przeanalizow ane, a następnie przekazane D voM kovi, by doręczył je

adresato-15 Ibidem, Proverka k osobć Stanislava DvoMka.

16 Ibidem, N avrh npor. M alinâka na zalozeni svazku D „L ektor”. [N adporucik (npor.) - nadporucz- nik, w czechosłowackiej hierarchii stopień oficerski wyższy rangą od porucznika, a niższy od kapi­ tana - przyp. tłum.]

w i M ilanow i D alerow i” . M im o że funkcjonariusze centrali StB w idzieli D voM ka po raz pierw szy w życiu, n a podstaw ie rekom endacji rezy den tury w W arszawie do konali jego „natychm iastow ego w e rb u n k u ”. Podczas tego spo tk ania stał się on k o n tak tem operacyjnym StB o pseudonim ie „L e k to r”, po dp isał w łasnoręcznie n apisaną deklarację w spółpracy i zobow iązanie do zachow ania tajemnicy. W e­ dług n o tatk i p o p ro sił funkcjonariuszy StB, by nie inform ow an o o jego d ziałalno­ ści polskich o rganów bezpieczeństw a, poniew aż opozycja w Polsce m iała p o d o b ­ no „sw oich ludzi także w organach bezpieczeństw a”17.

Tuż p rzed sw oim p o w ro te m do W rocław ia 22 kw ietnia 1981 r. D v orak p o ­ now nie spotkał się z funkcjonariuszam i StB, którzy przekazali m u n um er telefo ­ nu do k o n tak tó w z re zydenturą w W arszawie. „L e k to r” p o in fo rm o w ał ich o re ­ zultatach ro zm ó w z M ilanem D alerem 18. D v orak m iał przekazać Polakom , że członkow ie Karty 77 p rób ują obecnie ustalić szczegóły spraw y m łodej Czeszki Lenki C vrckovej, k tó ra 19 lutego 1981 r. w Łodzi została zatrzym ana za p o p ie­ ranie strajkujących stu d en tó w i przekazana czechosłow ackiej StB19. D vo rak m iał też przekazać, że ze w zględu n a zaostrzenie represji żaden z sygnatariuszy Karty 77 nie m oże przyjechać do Polski. Przedstaw iciele K arty 77 ucieszyli się p o d o b ­ no z tego, że stro n a polska obiecała zająć się dru kiem czeskich publikacji p o d ­ ziem nych, i prosili o ew entualną pom oc finansow ą. N a spo tkan iu ustalo no też, że podczas kolejnej wizyty w Pradze Stanislav D vo rak zw róci się bezp ośredn io do A nny Sabatovej lub Petruski Sustrovej, k tó re m iały w ystępow ać jako p rz ed ­ stawicielki K arty 7 7 do spraw w spółpracy z Polakam i20.

B ezpośrednio po sw oim przyjeździe do W rocław ia 23 kw ietnia 1981 r. D vorak zam eldow ał się telefonicznie w rezydenturze w W arszawie, k tó ra n a te ­ ry to riu m Polski pośredniczyła w jego k o n tak tac h z centralą. W roli k o n tak tu operacyjnego StB zdecydow anie nie p różno w ał. P oinform ow ał, że za kilka go­ dzin jako now y łącznik m a w yjechać do Pragi Jerzy O chm an, przyjaciel

Aleksan-17 Ibidem , Zprava nacelnika X. spravy SNB genmjr. Vladim ira Starka predstavitelüm FMV ve Varsavë, 24 IV 1981 r.

18 M ilan Daler (ur. 1957) był jako sygnatariusz Karty 77 rozpracowywany przez StB w latach 1 978-1982 (Wydział 2 D epartam ent 2b Zarządu StB Praga) w ram ach akcji „Kovâr” (Kowal). W za­ chowanej teczce personalnej na tem at jego kontaktów z polską opozycją znajdują się tylko sporadycz­ ne ogólne wzmianki, ale jest jasne, że były one jednym z głównych pow odów nacisków tajnej policji na Dalera, by w ram ach akcji „Asanace” (Asenizacja) zmusić go do emigracji. Przykładowo 13 IV 1982 r. npor. Vaclav Duchac napisał w notatce z „rozm owy wywiadowczej” : „Rozmowa została przeprow adzona na podstawie jego decyzji, by wyemigrować z CSRS, a także na podstawie donie­ sień o jego kontaktach w PRL z niektórym i osobami, które były aktywne w działaniach »Solidarno­ ści«. DALER powiedział, że chce w raz z żoną wyemigrować z CSRS do Austrii. [...] W dalszej części zaprzeczył tem u, by miał jakieś kontakty z członkami polskiej »Solidarności«, przynajmniej z tymi, o których by wiedział”. M ilan Daler wyemigrował do Austrii 12 IX 1982 r. (AMV Osobni svazek, arch. c. 688253, Zaznam npor. Duchace o rozhovoru s M ilanem Dalerem, Praha, 13 IV 1982 r.). 19 Licealistka Lenka Cvrckova w ystępow ała w Polsce pod pseudonim em Linda Winsch. Po przeka­ zaniu do Czechosłowacji spędziła kilka miesięcy w areszcie śledczym. Po zwolnieniu była rozpraco­ wywana przez StB w akcji „Brouk” (Chrząszcz). W 1983 r. w yemigrowała do Austrii. Więcej na ten tem at zob. P Blazek, Kauza Skupiny re v o lu fn i akce. Letakova kam pan na podporu polské Solidari­ ty ve svêtle svazkové agendy StB [w:] Bolsevismus, kom unism us a radikàlni socialismus v Ceskoslo- vensku, sv. IV, red. Z. Karnik, M . Kopecek, Praha 2005, s. 2 1 0 -2 1 1 .

20 AMV, O sobni svazek, arch. c. 749807, Z prava nacelnika X. S-SNB genmjr. Vladim ira Starka predstavitelum FM V ve Varëavë, 24 IV 1981 r.

d ra G leichgew ichta. Z a p ro p o n o w a ł naw et sposób w ykorzystania tej sytuacji, dzięki k tó rem u um ocniłby w łasną pozycję: „D o w yjazdu łącznika dojdzie p ra w ­ d o p o d o b n ie dziś w nocy połączeniem kolejow ym »Bohemia«. »Lektor« podsuw a p o d rozw agę, czy nie byłoby dobrze przerw ać tę akcję i w ten sposób osiągnąć sytuację, w której byliby zm uszeni w ykorzystyw ać jako łącznika tylko osobę »Lektora«21.

G ra operacyjna, k tó rą funkcjonariusze StB rozgryw ali za p o m o cą Stanislava D vorâka, otrzym ała znaczącą nazw ę akcja „C e rv o to c ” (Kołatek): „C hodzi o k o n tak ty KOR w e W rocław iu z CSRS. C elem było p odstaw ienie naszego w sp ółpracow nika i podjęcie środków w celu dokum entacji tej działalności. W spółpracow nik został podstaw iony, m a do b rą pozycję w KOR oraz u opozycji w CSRS. O p ró cz kon k retn eg o w łączenia w sp ółpraco w n ik a doszło do uzyskania m ateriałó w antypaństw ow ych [przerzucanych] z PRL do CSRS. Do ujaw nienia kanału łączności z PRL do CSRS i na o d w ró t. D o ujaw nienia zakładanego m iej­ sca ukrycia urządzeń poligraficznych opozycji w CSRS i innych u staleń ”22.

N a początku lipca 1981 r. kierow nictw o Z arząd u X SNB podczas p osiedze­ nia sztabu akcji „Sever” poin fo rm o w ało , że p ostano w iło „pogłębić” w spółpracę z D voM kiem p o przez „jego ofensywniejsze w ykorzystanie zwłaszcza w akcji »C ervotoc«”23. Tydzień później zaw iadam iało już, że jest to najbardziej in teresu ­ jący tajny w spółpracow nik, jakiego pracow nicy Z arząd u X SNB w ykorzystują w zw iązku z kryzysem w Polsce24.

Agent StB „M ichal”

W edług ów cześnie obow iązującego d o k u m en tu „Sm ernice p ro prąci se spolu- pracovniky k o n traro zv ed k y ” (W ytyczne do pracy ze w spó łp raco w n ikam i k o n tr­ w yw iadu) k o n tak t operacyjny pom agał jedynie w realizacji „zadań częściowych w zakresie bezpieczeństw a p ań stw a”, w przypadku agentów zaś, k tó ry ch w śród tajnych w spółp raco w n ik ó w tej jednostki tajnej policji (rezydent, agent i dyspo­ n en t lokalu kontaktow ego) było najwięcej, zakładano bardziej dłu gotrw ałe k o n ­ takty, system atyczne prow adzenie i regularne spo tk ania25.

W spółpracę agenturalną ze Stanislavem D voM kiem za p ro p o n o w ał 9 lipca 1981 r. p raco w nik operacyjny D e p artam en tu 3 Z arząd u X SNB npor. J iri M a-

linâk, któ ry później został jego „organem p ro w adzący m ”26. Z ak ładał, że „Lek- 1 2 5 t o r ” będzie w ykorzystyw any do dw óch głów nych zadań: „k ontroli łączności

m iędzy opozycją polską i czech o sło w ack ą] oraz ujaw niania kanałów , którym i

21 Z zachowanych dokum entów nie wynika jasno, czy Jerzy O chm an wyjechał w tym czasie do Pra­ gi (ibidem, Z prava od predstavitele FM V rezidentury v PLR AIPKO X. spravy SNB, 24 IV 1981 r.). 22 AMV, f. X. S-SNB, Akce „Sever”, Inform ace X. spravy SNB o akci „Sever” zaslana nâm ëstku m i­ nistra vnitra CSSR genmjr. JUDr. V ladim iru H ruseckém u, 30 VI 1981 r.

23 Ibidem, Zapis z porady stabu akce Sever 2 VII 1981 r., vypracoval zastupce nacelnika AIPKO X. S-SNB pplk. Z denek Lazna.

24 Por. załącznik, dok. nr 1.

25 Bliżej zob. P Zacek, Prisnü tajné!..., s. 2 7 -5 1 .

26 Jiri M alinâk (ur. 1951) w stąpił do KPCz 26 IV 1971 r. W 1976 r. ukończył studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Kijowskiego. 1 IX 1977 r. został przyjęty do służby w M SW i m iano­ wany starszym referentem sam odzielnego Wydziału Zarządu X Federalnego MSW. O d 1 X 1977 r.

m iędzy CSRS i PRL tran sp o rto w an e są m ateriały o charakterze antysocjalistycz­ nym , tech n ik a poligraficzna i pom oc finansow a dla opozycji czech o sło w a ck iej]” oraz do „ustalania działań i zam iarów opozycji czecho słow ack iej] i polskiej w środow isku m łodzieży - zw łaszcza akadem ickiej”27. Stanislav D v orak podpisał zobow iązanie do w spółpracy 31 lipca 1981 r. w M ladej Boleslavi. W edług n o ta t­ ki npor. M aliM k a spotkanie odbyło się w „pom ieszczeniu publicznym ”, czyli za­ pew ne w jednej z m iejscow ych restauracji. D vorak, któ ry do roli agenta StB w y­ brał pseudonim „M ichal”, rzekom o bez w ah ania przyjął propozycję w spółpracy; w edług n o tatk i z „w erb u n k u ” stw ierdził dosłow nie, „że uw aża to za swój p a trio ­ tyczny obow iązek”. Podczas spotkania now y agent otrzym ał kilka zadań na naj­ bliższy okres, przede wszystkim m iał „ściśle w ykonyw ać polecenia opozycji cze­ ch osło w ack iej] [w sprawie] naw iązyw ania k o n tak tó w z innym i osobam i”28. Kilka dni później, n a podstaw ie zatw ierdzonego w niosku oficera prow adzącego npor. M alinâka, D vorak otrzym ał nagro dę finansow ą w w ysokości 1500 Kcs z funduszu naczelnika Z arząd u X SNB za „nadzw yczajną realizację z a d ań ” w ram ach akcji „Sever”29.

Przed wyjazdem do Polski agent „M ichal” spotkał się 16 sierpnia 1981 r. z npor. M alinâkiem . Podczas spotkania D vorak poinfo rm o w ał, że w m inionych dniach rozm aw iał z sygnatariuszam i Karty 77 o naw iązaniu systematycznej w spół­ pracy z opozycją w Polsce. A nna Sabatova i Frantisek Lizna30 byli p o d o b n o zain­ tere so w an i przesłan iem d w óch pow ielaczy, p rz y g o to w an iem przynajm niej 5 0 0 0 -6 0 0 0 ulotek z inform acjam i o represjach w obec Karty 77, pom ocą finanso­ w ą dla Karty 77 (Polacy mieli przesyłać pieniądze filozofow i Ladislavowi H ejdankow i), pobytam i w ym iennym i, drukiem tekstów członków VONS i sygna­ tariuszy Karty 77, stw orzeniem w Polsce archiw um Karty 77 oraz koordynacją w spólnych akcji protestacyjnych w obu krajach. Z godnie z instrukcjam i w Polsce D vorak m iał zakw estionow ać w ym ienione postulaty, pow ołując się na rzekom e rozbieżności zdań m iędzy sygnatariuszam i Karty 77: „Przedstawić charakter i profil m oralny poszczególnych osób i podkreślić cechy negatyw ne (alkoholizm ,

starszy referent w Wydziale 3 D epartam entu 4 Zarządu X, a od 1 XI 1978 r. w Wydziale 2 D epar­ tam entu 3 Zarządu X. W 1980 r. pomyślnie zdał egzaminy oficerskie w Szkole Wyższej SNB. Od 1 IV 1982 r. starszy referent specjalista w Wydziale 1 D epartam ent 3 Zarządu X SNB. 1 III 1983 r. został przeniesiony do Komitetu Głównego (Hlavni vybor) KPCz w Federalnym M SW jako pra­ cownik polityczny. 1 II 1984 r. rozpoczął eksternistyczną aspiranturę naukow ą w Wyższej Szkole SNB. O d 1 XI 1988 r. pracow nik Wydziału Ideologicznego Komitetu G łównego KPCz w Federal­ nym MSW. 15 XII 1988 r. przeniesiony do Zarządu II SNB, gdzie początkow o pracow ał jako star­ szy referent specjalista Wydziału 1 D epartam entu 12; od 15 I 1989 r. w tej samej funkcji w Wydzia­ le 2 D epartam entu Analitycznego. 23 VI 1990 r. został zwolniony ze służby, w edług opinii komisji obywatelskiej bowiem był niezdolny do wykonywania służby w SNB.

27 AMV O sobni svazek, arch. ć. 749807, N avrh npor. M alinâka na ziskani Stanislava DvoM ka ke spolupraci, Praha, 9 VII 1981 r.

28 Ibidem , Z prava npor. Jiriho M alinâka o ziskani Stanislava DvoMka ke spolupraci, 3 VIII 1981 r. Por. załącznik, dok. nr 2.

29 Ibidem , N avrh npor. M alinâka na udûleni finanćni odm ûny TS „M ichal” c. sv. 21358.

30 4 VIII 1981 r. naczelnik Zarządu X SNB genmjr Vladimir Starek poinform ow ał podczas posie­ dzenia sztabu akcji „Sever” o przygotowywanym zatrzymaniu („realizacji”) księdza rzym skokatolic­ kiego i sygnatariusza Karty 77 Frantiska Lizny (AMV f. X. S-SNB, inv. j. 1037, Zapis z porady stabu akce „Sever”, 4 VIII 1981 r.).

prom iskuityzm , niska inteligencja i słabe w yrobienie polityczne, rozbieżności m ię­ dzy działalnością konspiracyjną i rzeczywistością, kiedy zagrozili całej akcji). W tym kontekście zakw estionow ać celow ość w spółpracy z tym i ludźm i”31.

Po sw oim pow rocie do Polski D v o rak p ra w d o p o d o b n ie nie trzym ał się sk ru ­ p ulatnie tych instrukcji. 1 w rześnia 1981 r. genm jr Starek przesłał więc do rezy- d en tu ry warszaw skiej pilną w iadom ość: „Ż ądam , by »Michal« w chw ili obecnej stłum ił aktyw ność, poniew aż w danej sytuacji w ykroczył po za ram y przydzielo­ nych zadań. Jego u kierunk ow anie zostanie sprecyzow ane p o przyjeździe do CSRS”32. Polecenie naczelnika Z arząd u X SNB było zapew ne zw iązane z p o d ró ­ żą agenta „M ichala” do Warszawy, gdzie w dniach 2 8 -3 0 sierpnia 1981 r. o dw ie­ dził kilku znanych przedstaw icieli polskiej opozycji. W edług w spom nień A lek­ san dra G leichgew ichta, któ ry tow arzyszył D voM kow i w tej podróży, faktycznie były to tylko niezobow iązujące spotkania, podczas któ ry ch luźno dyskutow ano 0 ew entualnych w spólnych akcjach. N a podstaw ie inform acji od „M ichala” p ra ­ ska centrala StB m ów iła z przesadą o skoordynow anej „wrogiej działalności”, k tó rą m iała kierow ać z W rocław ia „Solidarność P olsko-C zechosłow acka”. W ocenie tej nie brak o w ało naw et w zm ianki o planach k o lp o rtażu u lotek „za p o ­ m ocą b alo n ó w w ypuszczanych z tery to riu m PRL”33.

Kierownictwo Zarządu X SNB było wprawdzie zaskoczone nieskoordynow anym postępow aniem agenta „M ichala”, ale stosunkowo szybko postanow iło, że będzie kontynuow ać obiecującą „grę operacyjną”. W przerwie między pierwszą a drugą tu rą I K rajowego Zjazdu D elegatów „Solidarności”34 A leksandrow i Gleich- gew ichtow i p o zw olono naw et w yjechać do C zechosłow acji i nie przeszkadzano m u w spotkaniach z sygnatariuszam i Karty 77. M ło d em u Polakow i tow arzyszył Stanislav D vorak. Z W rocław ia przyjechali autobusem do M ladej Boleslavi, gdzie mieszkali rodzice „M ichala”. N astępnie G leichgew icht sam w ybrał się do Pragi 1 tam poznał A nnę Sabatovą35 i jednego z ów czesnych rzeczników K arty 77 Vaclava M alego36. Był także w Brnie, gdzie p rzeno cow ał u Jan a Sabaty i spotkał się z jego ojcem Jaroslavem Sabatą. P odróż w praw dzie nie obeszła się bez k o m ­

31 AMV, O sobni svazek, arch. c. 749807, Instruktaż, 16 VIII 1981 r.

32 Ibidem, Z adost nacelnika X. spravy SNB o pred an i zpravy varsavské rezidenture, 1 IX 1981 r. 33 Por. załącznik, dok. nr 3; Rozmowa z Aleksandrem Gleichgewichtem, Wrocław, 5 XI 2004 r. 34 Podczas pierwszej tury zjazdu 8 IX 1981 r. uchw alono słynne „Posłanie do ludzi pracy Europy W schodniej”, którego autorem był Jan Lityński, jeden z uczestników karkonoskich spotkań z sygna­ tariuszami Karty 77.

35 Anna c abatova (ur. 1951, córka Jaroslava cabaty) jako studentka została w 1971 r. zatrzymana w związku z udziałem w akcji ulotkowej przy okazji w yborów parlam entarnych. Skazano ją na 3 la­ ta pozbawienia wolności. Należała do pierwszych sygnatariuszy Karty 77; w 1978 r. była w spółza­ łożycielką Komitetu O brony N iesprawiedliwie Prześladowanych (Vybor na obranu nespravedlivû stihanych - VONS). W latach 19 7 9 -1 9 8 4 , kiedy jej mąż Petr Uhl był w więzieniu, w ydawała cza­ sopismo podziem ne „Inform ace o Charte 77”. O d 7 I 1986 r. do 6 I 1987 r. była rzeczniczką Kar­ ty 77. O becnie jest zastępcą rzecznika praw obywatelskich.

36 Vaclav Maly (ur. 1950) został wyświęcony na księdza w 1976 r. W 1977 r. podpisał Kartę 77, a rok później był współzałożycielem VONS. W styczniu 1979 r. pozbaw iono go państwowego ze­ zwolenia na wykonywanie funkcji duchownego; do 1989 r. pracow ał jako palacz i lampiarz. O d 13 I 1981 r. do 7 I 1982 r. był rzecznikiem Karty 77. W 1988 r. jeden ze współzałożycieli Czechosłowac­ kiego Komitetu Helsińskiego, a w 1989 r. Forum Obywatelskiego. O d 1997 r. biskup pomocniczy Pragi. W latach 1981-1989 był rozpracowywany przez Zarząd X SNB w akcji „C len” (Członek).

plikacji (w Brnie funkcjonariusze StB otw arcie śledzili G leichgew ichta, któ ry na dw orcu w dał się naw et z nim i w przepychanki), ale rezultat był n ad w yraz p ozy­ tyw ny - po kilku m iesiącach starań naw iązana została osobista w sp ó łp raca37. W archiw um odnaleziono dotychczas jedynie zdaw kow e inform acje o pobycie A leksandra G leichgew ichta w C zechosłow acji. W zachow anej teczce pracy agen- turalnej nie m a o tej pod ró ży żadnej w zm ianki, a jedynym źró dłem jest zwięzła inform acja w m ateriałach Z arząd u X SNB przygotow anych n a posiedzenie szta­ bu akcji „Sever” : „W dniach 1 7 -2 4 IX 1981 r. G leichgew icht odbył razem z n a­ szym źródłem [Stanislavem DvoM kiem ] p o d ró ż do CSRS z polecenia o środka w arszaw skiego w celu om ów ienia koordynacji p lan ó w warszaw skiej centrali KOR z przedstaw icielam i opozycji czechosło w ackiej]. W ym ieniony odbył ro z ­ m ow y z eksponentam i K[arty 77] i VON S A nną Sabatovą, Jan em i Jaroslavem Sabatą i Vaclavem M alym , którzy przyjęli propozycję polskiej opozycji i u zg od ­ nili k o n k retn y system tra n sp o rtu m ateriałó w z PRL do CSRS na okres do za­ m knięcia granic państw a. Akcja jest dalej rozpraco w yw ana w e w spółdziałaniu D e p artam en tó w 1 i 3 Z arząd u X SNB”38.

W d o kum entach archiw alnych z akcji „Sever” nie znajdujem y żadnych in fo r­ macji o osobie, k tó ra m iała odbierać w iadom ości z Polski - sygnatariusze Karty 77 A nna Sabatova i Vaclav M aly p o prosili o to byłego w ięźnia Jiriego M atzne- ra. Inform acja o tym zdarzeniu zachow ała się tylko w teczce „M ichal”. M atzner, któ ry w kilku d o kum entach archiw alnych określany jest jako przedstaw iciel „So­ lidarności P olsko-C zechosłow ackiej” w CSRS, był już jednak w tym okresie - p o ­ dobnie jak Stanislav D vorak - w spó łpracow n ik iem StB. O d czerw ca 1981 r. był pro w adzony przez D e p artam en t 1 Z arząd u X SNB jako agent o pseudonim ie „S tepan”39. Z d o k u m en tó w w ynika, że D v o rak i M atzner p raw d o p o d o b n ie nie mieli pojęcia, iż obaj w spółpracują z tajną policją. W edług doniesienia „S tepana”

18 XII 1981 r. w raz z kilkoma innymi osobami został wymieniony na liście osób, których areszto­ wanie kierownictw o D epartam entu 5 Zarządu X SNB zaplanowało na pierwsze półrocze 1982 r.: „akcja »Clen« - teczka personalna 20910 - obiekt Vaclav M aly, duchowny rzym. kat. bez zezwole­ nia państwowego, rzecznik K[arty] 77 i członek VONS, który mimo wszystkich środków prowadzi działalność przestępczą według § 98 kk [próba obalenia republiki]” (AMV Informace naćelnika 5. odb. X. S-SNB pplk. Josefa Samka o predpokladané „realizaci akci” v 1. pololeti roku 1982). 37 Rozmowa z Aleksandrem Gleichgewichtem, Wrocław, 5 XI 2004 r.

38 AMV fond X. S-SNB, inv. jedn. 1038, por. załącznik, dok. nr 3. W tym samym czasie D eparta­ m ent 4 Zarządu X SNB wysłał do Warszawy w ram ach akcji „Sadra” (Gips) agentkę Lidię (Lydię) Stepanovną Jazykovą (ur. 31 XII 1933 r.), pseudonim „X enie” (nr rej. teczki 22252): „Zgodnie z planowanym i środkam i został zrealizowany wyjazd TW »Xenie«, która nawiązała kontakt z przed­ stawicielami »Solidarności« Czaputowiczem i Lityńskim. Z rozm ów w ynikło, że opozycja PRL nie ma stabilnego kontaktu z CSRS. W tym kontekście interesowali się możliwością stworzenia w CSRS Komitetu ds. Łączności i Informacji o PRL (Vybor pro spojeni a inform aci o PLR). W stworzeniu wym ienionego kom itetu w idzą możliwość trwałego i oficjalnego kontaktu z CSRS, włącznie z pu­ blikowaniem w CSRS swoich poglądów. Te dążenia elem entów kontrrew olucyjnych w PRL w sto­ sunku do CSRS są stwierdzane w różnych zmodyfikowanych postaciach także w akcjach »Cervo­ toc«, »Maro« i TW »Karel«” (AMV, fond X. S-SNB, inv. jedn. 1038, Inform ace nacelnika 4. odb. X. S SNB mjr. Josefa N evecerala o plnûni planu akce „Sever”, Praha, 30 IX 1981 r.).

39 Jiri M atzner (ur 1 VIII 1944 r.) został zarejestrowany 27 I 1981 r. przez Wydział 3 D epartam en­ tu 1 Zarządu X Federalnego MSW jako kandydat na tajnego w spółpracow nika pod pseudonimem „Stepan”, 29 VI 1981 r. został przekwalifikowany do kategorii agentów. W tym okresie był prow a­ dzony przez por. Benesa, pracow nika operacyjnego Wydziału 1 D epartam entu 3 Zarządu X SNB.

poznali się w m ieszkaniu A nny Sabatovej 27 w rześnia 1981 r.40, a w spotkaniu uczestniczył też Vaclav M aly . Po raz drugi spotkali się 26 listo pad a 1981 r. na stacji m etra M alostranska. W ieczorne spotkanie trw ało trzy godziny: „Po k ró t­ kim pow itan iu źró d ła [Jiriego M atznera] jeździli z drug ą stro n ą m etrem , czasem w ysiadali i spacerow ali po stacjach. Dyskusja toczyła się w dw óch częściach - w pierw szej części źró d ło pytało o sytuację w PRL i dalszy rozw ój, w drugiej m ów ił nieznajom y [Stanislav D vorak] o zadaniach opozycji polskiej i cze­ ch o sło w ack iej] w stosunku do CSRS” . D vorak, k tó ry rzekom o przedstaw ił się jako obyw atel polski Stanisław, p o in fo rm o w a ł M atzn era o w rocław skim „K om i­ tecie n a rzecz CSRS” (Vybor p ro CSSR), o k tó rego istnieniu nie w iedziała, w e­ dług niego, większość działaczy „S olidarności”. G ru p a m iała m ieć dw a głów ne cele swojej działalności konspiracyjnej:

„ - zbieranie inform acji o opozycji w CSRS, analizow anie ich i ew entualne k o lp o rto w an ie w PRL; inform acje te otrzym ują drogą, o której nie m ów ił. Są [one] albo pisane, albo w p ro st drukow an e. Stanislav tw ierdził, że część w ykorzy­ stują w audycjach R adia »Solidarność« W rocław;

- tran sp o rto w an ie do CSRS m ateriałó w z PRL. Stanislav także nie om ów ił te ­ go celu w e w szystkich szczegółach, ale tw ierdził, że drogi d o p iero się szuka”41.

Służba Bezpieczeństwa CSRS w ykorzystała spotkanie „M ichala” i „łŚtepana” do ich kontroli. N a polecenie zastępcy naczelnika Z arządu X SNB płk. Jiriego D vo râka obaj agenci zostali szczegółowo „odp y tan i”, a ich spotkania z oficeram i prow adzącym i były naw et nagryw ane na taśm ę m agnetofonow ą. Po ich p o ró w ­ naniu stw ierdzono „pow ażne rozbieżności w opisie ich rozm ow y zarów no od strony form alnej, jak i o d strony treści”. We w nioskach npor. M alinâka czytamy, że jeden z tajnych w spółpracow nikó w nie zachow yw ał się „pow ażnie”. Dlatego oficer StB p ro p o n o w a ł „grę w yw iadow czą” - organizację spotkania obu agentów w takim miejscu, w którym bez ich wiedzy m ożna skorzystać z aparatury p o d słu ­ chow ej42. Z oceny w spółpracy agenta „M ichala” za ro k 1981, k tó rą npor. M a- linâk napisał m iesiąc później, już na pierwszy rzut oka w idać, kogo z dwójki agen­ tó w uw ażał on za spolegliwego: „TW »Michal« został pozyskany do w spółpracy dn[ia] 31 VII 1981 r. do problem atyki szkolnictw a i do ujaw niania negatyw nego oddziaływ ania sił antysocjalistycznych w CSRS i PRL na w ym ienione środow isko. Z ad an ia wynikające z planu akcji »Cervotoc« realizow ał b ardzo energicznie

i przekazał 34 doniesienia - wszystkie w ykorzystano w obiegu inform acji”43. 1 2 9

Jego teczkę (nr rej. 20862) przekazano później Wydziałowi 3 D epartam entu 10 Zarządu II Federal­ nego MSW. Pod koniec lat osiemdziesiątych M atzner działał jako sekretarz opozycyjnej Inicjatywy Demokratycznej (Demokraticka iniciativa - DI). Jego w spółpraca z StB została ujaw niona dopiero w 1990 r. przez posła Forum Obywatelskiego i współzałożyciela DI Emanuela M andlera, który nie­ oficjalne informacje na ten tem at otrzymał od Jana Rumla, ówczesnego wiceministra spraw w e­ wnętrznych. Por. E. M andler, Skodolibé ùsm evy svobody z let 1955 ać 1992, Praha 2005, s. 164-166. 40 Dzień później, 28 IX 1981 r., D vorak spotkał się ze swoim oficerem prowadzącym. Do spotkania doszło po raz pierwszy w mieszkaniu konspiracyjnym o kryptonim ie „O ko” (AMV, O sobni svazek, arch. c. 749807, Zaznam npor. M alinâka o zavedeni TS „M ichal” - ć. sv. 21 358 do KB „O ko”). 41 Ibidem, Zaznam ze schfizky por. Benese s TS „ikëpân” ć. 29/81, Praha, 30 XI 1981 r.; ibidem, Vytûzeni m agnetofonového zaznamu ze schüzky s TS „Stëpân” .

42 Ibidem, Ü redni zaznam npor. M alinâka, Praha, 4 XII 1981 r.

O głoszenie stanu w ojennego w Polsce i późniejsze represje spow odow ały cza­ sowe zerw anie k o n tak tó w m iędzy dysydentam i z obu krajów 44. W śró d tysięcy in­ terno w anych osób był tez A leksander G leichgew icht. W edług m ateriałó w Z arzą­ du X SNB przygotow anych n a posiedzenie sztabu akcji „Sever” 18 lutego 1982 r. po kilku tygodniach u dało m u się jednak naw iązać k o n tak ty z przyjaciółm i: „Z a po średnictw em narzeczonej H aliny Puczko45 utrzym uje łączność z osobam i w podziem iu i opracow uje koncepcje dalszej w spółpracy i w spółdziałania m ię­ dzy opozycją czech o sło w ack ą] i polską. T W »M ichal« rów nież utrzym uje k o n ­ tak t z A leksandrem G leichgew ichtem za p ośredn ictw em jego narzeczonej. Jego pozycja w PRL jest dalej b ardzo dobra. Podczas planow anej w izyty w CSRS T W »Michal« zrealizow ał zgodnie z A O R [agenturne o p erativn i ro zp raco van i - ro z ­ pracow anie agenturalno-operacyjne] k o n tak t z sygnatariuszką K[arty 77] A nną Sabatow ą-U hlovą. Stw ierdzono, że »opozycja czecho słow acka]« jest nadal w y­ raźnie zainteresow ana w spółpracą z polską opozycją. N p . A nna Sabatova d o m a­ ga się analizy rozw oju sytuacji w PRL i działalności sił antysocjalistycznych i PZ PR za okres od sierpnia 1980 do 13 X II 1981. Dalej przesyła do PRL m ate­ riały »opozycji czechosłow ackiej]« (»Inform ace o C h [arte 77]« itp.). Ta działal­ ność jest p o d naszą k o n tro lą agenturalno-operacyjną. Z go dn ie z planem została d o k o n an a k o n tro la kanału łączności za p o śred nictw em p ołączenia kolejow ego m iędzy PRL i CSRS, k tó ra w pełni potw ierdziła uzyskane doniesienia agentural- ne. Łączność, tra n sp o rt m ateriałó w i »pomoc« z PRL do CSRS m a iść w edług p o ­ stu latów A[nny] Sabatovej tą d ro g ą”46.

Tab. nr 1. Wyjazdy obywateli C zechosłow acji do PRL (liczba osób w tysiącach, w ydat­ ki w m ilionach Kcs)

Rok za pośrednictw em biur podróży

w yjazdy indyw idualne łącznie

osoby dni p obytu w ydatki osoby dni pobytu w ydatki osoby dni p obytu w ydatki 1980 40 139 18 1649 6275 102 1689 6414 120 1981 3 13 1 380 2698 7 383 2711 8 1982 - - - 104 916 2 104 916 2 1983 3 11 - 178 1197 7 181 1208 7 1984 11 38 4 201 1447 15 212 1485 19

44 N a tem at reakcji i w pływu ogłoszenia stanu w ojennego w Polsce na opozycję w Czechosłowacji zob. P Blazek, Solidarita se Solidaritou..., s. 2 4 5 -2 6 5 . O d grudnia 1981 r. został także wyraźnie ograniczony ruch turystyczny. Liczba turystów w obu kierunkach zmalała w porów naniu z wcze­ śniejszym okresem prawie o 75 proc. (por. tab. nr 1, 2). D opiero od początku 1983 r. sytuacja ule­ gała stopniowej popraw ie. Aż do początku lat dziewięćdziesiątych obowiązywała zasada, że obywa­ tele, którzy chcą indyw idualnie w yjechać do sąsiedniego państw a, m uszą mieć pisem ne potw ierdzenie wyjazdu służbowego albo zaproszenie. Znam ienne jest, że w arunki te zostały zapisa­ ne dopiero w um ow ie międzyrządowej o w spółpracy w zakresie ruchu turystycznego, którą prezy­ dium KC KPCz zatwierdziło 5 II 1986 r. (N arodni archiv, f. 02/1, arch. j. 149, sv. 161, bod 14, Sjed- nani dohody mezi vladou Ceskoslovenské socialistické republiky a vladou Polské lidové republiky o spolupraci v oblasti cestovniho ruchu).

45 W rzeczywistości H alina Paśko. Była żoną Gleichgewichta od 11 II 1982 r. do listopada 1987 r. 46 AMV, f. X. S-SNB, inv. j. ć. 1037, Podklady pro poradu stabu akce „Sever”, 18 II 1982 r.

Tab. nr 2. Przyjazdy z PRL do CSRS (liczba osób w tysiącach, wydatki w m ilionach Kcs)

Rok za pośrednictw em biur podróży

w yjazdy indyw idualne łącznie

osoby dni p obytu w ydatki osoby dni pobytu w ydatki osoby dni p obytu w ydatki 1980 166 781 109 4448 5403 451 4614 6184 560 1981 201 959 128 4216 46 4 7 323 44 1 7 5606 451 1982 35 105 19 1276 1717 228 1311 1822 247 1983 81 4 12 56 2133 2546 260 2214 2958 316 1984 151 775 127 2935 3873 396 3086 4648 496

Większość konkretniejszych inform acji n a tem at w spółpracy D vorâka z tajną policją na początku 1982 r. pochodzi z notatek agenturalnych sporządzonych przez por. Benesa. Powstały na podstaw ie jego spotkań z agentem „Stepanem ”, który w dalszym ciągu, zgodnie z wcześniejszym planem , m iał odbierać inform acje i prze­ syłki z Polski. W notatce z m arca 1982 r. zachow ała się naw et w yjątkow a w zm ian­ ka o w ątpliw ościach przedstawicieli Karty 77: „N astępnie [Vaclav] M aly przeja­ w iał zainteresow anie spolegliwością D vorâka. Pytał źródła [Jiriego M atznera], co on sam myśli o D vom ku. Ź ró d ło poinform ow ało, że dotychczas nie pojaw ił się ża­ den negatyw ny czynnik i dlatego m u ufa. M aly prezentuje podobny pogląd, zw ró ­ cił jednak uwagę na zw iększoną ostrożność podczas rozm ów z D vorakiem ”47.

Jak już w spom niano, k o ntakty m iędzy grup ą w rocław ską i praskim i sygnata­ riuszam i K arty 77 zostały pon o w n ie „naw iązane” w lutym 1982 r., kiedy to D v o rak spotkał się w Pradze z Sabatovą i M aly m . Ustalili rzekom o, że kwestię przerzutu w ydaw nictw podziem nych lub urządzeń pow ielających z Polski uzg od ­ nią później osobiście M atzner z D voM kiem 48. Obaj agenci spotkali się 12 m arca

1982 r. w m ieszkaniu ro dziców D vorâka w M ladej Boleslavi. „M ich al” opisał sw ojem u gościowi sytuację w e W rocław iu, gdzie organizow anie k o n tak tó w z czeskim i dysydentam i przejął dw udziesto dw u letn i stu den t U niw ersytetu W ro­ cław skiego i aktyw ista dolnośląskiej „S olidarności” M iro sław Jasiński: „We W ro­ cław iu tw orzy się archiw um K arty 77. W cześniej było u księdza [Stanisława] O rzechow skiego, teraz zostało przeniesione do biblioteki, k tó ra została przew ie­

ziona kiedyś ze L w ow a [O ssolineum ]. Praktycznie uważają, że nie m a szans, by 1 3 1 ktoś odnalazł te rzeczy. Jeśli chodzi o łączność, to zostało ko n k retn ie uzg o d n io ­

ne, że D vo rak będzie przesyłać z PRL inform acje lub jakieś paczki na now y ad ­ res - Praga 6, B elohorska 63. P onadto została u zg od nion a zm iana system u łącz­ ności. Po d otarciu przesyłki do CSRS spraw d zon a osoba w rzuci do skrzynki list z kw itkiem z przechow alni, by d o tarł on p o d w skazany adres pocztą w ew n ętrz­ ną. R ów nolegle z tym źró d ło rozm aw iało z D voM kiem o kw estiach przyw ozu niek tó rych rzeczy o prócz druków . M niej więcej do 15 kw ietnia [1982 r.] p o w in ­ no dojść do spraw dzenia łączności, jednak p o d w arun kiem że znajdzie się now y k o n ta k t n a Z w iązek Kolejarzy, tak by list albo paczka zn ó w zostały p rzesłane

47 AMV, O sobni svazek, arch. c. 749807, Zaznam ze schfizky por. Benese s TS „Stepan”, Praha, 4 III 1982 r.

pociągiem »Bohemia« przez spolegliw ą osobę. Innej form y n a razie nie szukają i zapew ne też nie jest m ożliw a”49.

W teczce „M ichal” zachow ało się stosunkow o niew iele inform acji na tem at ówczesnej w spółpracy Stanislava D voM ka z tajną policją. Bardziej szczegółow ą ocenę o d n o to w an o w kilku m ateriałach k ierow n ictw a Z arząd u X SNB p rzezn a­ czonych dla sztabu akcji „S ever”. W edług inform acji z p o czątk u m aja 1982 r. Polacy m ieli zajm ow ać się przede wszystkim poszukiw aniem pew nej drogi p rze­ rzutu. Z astanaw iali się też n ad zapisaniem się do letniej szkoły slawistycznej, k tó ­ ra m iała się odbyć w sierpniu 1982 r. w Brnie lub Pradze50. Z tego sam ego d o ­ ku m entu w ynika, że do przerzu tu chcieli w ykorzystać regularne połączenie kolejow e m iędzy W rocław iem i Pragą: „Przedstaw iciel »S[olidarności] P[olsko-] Czechosłow ackiej]« Jasiński organizuje stw orzenie m artw ej skrzynki w m iędzy­ narodow ym pociągu pospiesznym »Bohemia«, w w agonach, k tó re są dołączane w e W rocław iu. Tym kanałem m ają być przesyłane inform acje i w skazów ki do CSRS. Skrytkę w w agonach, k tó re m ają w Pradze 4-god zin ną p rzerw ę przed dal­ szą jazdą, będzie opróżniać osoba w skazana przez opozycję czech o sło w ack ą]. Pewne daty napełn ian ia i opróżniania, jak też um iejscow ienie skrzynki, nie zo ­ stały dotychczas u stalo n e”51. Kolejna zachow ana inform acja Z arząd u X SNB o akcji „ C erv o to c” pow stała w lipcu 1982 r. i była przeznaczona dla w icem ini­ stra spraw w ew nętrznych genmjr. H ruseckiego. P odobnie jak p o p rzed n io , kie­ row nictw o kontrw yw iadu zaw arło w niej w iele ogólnych stw ierdzeń; jednym z niew ielu w yjątków była inform acja o planie założenia przez „Solidarność Pol­ sko-C zechosłow acką” nowej „organizacji pod ziem n ej” w C zechosłow acji, który rzekom o w m aju 1982 r. zatw ierdzili uczestnicy w arszaw skiego sp otkan ia p o d ­ ziemnej Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej N S Z Z „Solidarność”52.

Latem 1982 r. w życiu osobistym Stanislava D voM ka doszło do istotnej zm ia­ ny. Po czterech latach odszedł z U niw ersytetu W rocław skiego, poniew aż nie p rzed łu żono z nim um ow y o pracę. W sem estrze letnim p racow ał tylko przez 6 godzin w tygodniu i m iał kilku studentów , a w ładze uniw ersy tetu zarzucały m u, że nie angażow ał się w pracę w instytucie slawistyki. Po ustaleniach z p o l­ skim m inisterstw em ośw iaty przeniósł się na U niw ersytet Śląski w K atow icach, gdzie m iał uczyć czeskiego stu d en tó w I, II i IV rok u, a jego tygodniow e pensum

132

49 Ibidem , Zaznam ze schuzky por. Benese s TS „ćtepan” c. 24/82, Praha, 22 III 1982 r. W wyniku nowego porów nania informacji obu tajnych w spółpracow ników pod koniec m arca 1982 r. doszło do ich ponow nej kontroli. Oficer prow adzący agenta „Stepana” stwierdził: „Ze względu na to, że po porów naniu A Z [agenturnt zàznam - doniesienie agenturalne] od TW »Michal« (D epartam ent 3, w miejscu) nie stw ierdzono rozbieżności, a TW w ostatnim czasie przekazuje dokładne inform a­ cje, uważam to A Z za praw dziw e” (ibidem, O sobni svazek, arch. ć. 749807, Zaznam ze schfizky por. Benese s TS „ć tepan” ć. 26/82, Praha, 1 IV 1982 r.).

50 Wedle tej informacji do szkoły letniej mieli się zapisać Błażej Torański i Stanisław Bereś. M iro­ sław Jasiński miał do nich dołączyć tuż przed wyjazdem (AMV, f. X. S-SNB, inv. j. c. 1037, Podkla- dy pro poradu stabu akce Sever, 6 V 1982 r.).

51 Ibidem .

52 Por. załącznik, dok. nr 4.

53 AMV O sobni svazek, arch. ć. 749807, Sifrovka ze ZU Varsava ve veci Stanislava DvoMka, Varsava, 6 II 1984 r. D vorak na Uniwersytecie Śląskim, obejmując stanowisko lektora języka cze­ skiego, zastąpił byłego nauczyciela akademickiego z Wyższej Szkoły Pedagogicznej (Vysoka skola

stycznia 1983 r. nie m a w aktach praw ie żadnych w iadom ości. W edług jedynej, niedatow anej inform acji z miejsca stałego pob ytu , przyjeżdżał z Polski mniej w ię­ cej co 2 -3 tygodnie: „Przyjeżdża sam, zazwyczaj w dni pow szednie. W ostatnim czasie odw iedza go m ężczyzna w w ieku około 35 lat, w ysokiego w zrostu, m ó ­ wiący po czesku. W ym ieniony m ężczyzna przychodzi n a piechotę, jego to żsam o­ ści [zapewne chodzi o Jiriego M atznera] nie u dało się u stalić”54.

W teczce „M ichal” zachow ała się tylko jedn a n o ta tk a o rozm o w ach m iędzy czechosłow acką i polską tajną policją, św iadcząca o koordynacji ich działań p o d ­ czas w ykorzystyw ania Stanislava D voM ka n a tery to riu m Polski. 12 stycznia 1983 r. k pt. Ladislav D olećal spotkał się z zastępcą naczelnika D e p artam en tu IV M SW PRL płk. A dam em Pietruszką. O p ró cz planow anej wizyty papieża w Pol­ sce w rozm ow ie p o ruszono kw estię agenta „M ichala” . P racow nik rezydentury przy p om ocy polskiego oficera, któ ry ro k później został aresztow any i skazany za udział w p orw aniu i zam ordow aniu ks. Jerzego Popiełuszki, w eryfikow ał in ­ form acje i prosił go o obserw ację D voM ka podczas jego wizyty w W arszawie55. Z cytow anego dokum entu wynika, że polska tajna policja m iała stosunkow o szcze­ gółowe inform acje o grupie wrocławskiej, a o działaniach A leksandra Gleich- gew ichta, M irosław a Jasińskiego, Pawła K asprzaka i innych osób ze środow iska w rocław skiej opozycji dow iedziała się najpóźniej w czerw cu 1982 r., kiedy to od kierow nictw a czechosłow ackiego M SW otrzym ała listę kilku tysięcy obyw ateli polskich z k ró tk ą charakterystyką ich „wrogiej działalności”56.

N o ta tk a ze spotkania w W arszawie wskazuje, że ko ntak ty D voM ka z po lski­ mi opozycjonistam i ingerow ały też w interesy polskiej tajnej służby, k tó ra do je­ go obserw acji posłużyła się rzekom o technik ą operacyjną (był to zapew ne p o d ­ słuch telefoniczny). Jednocześnie w idać, że kiero w n ictw o Z arząd u X SNB nie było w tym czasie zbyt zadow olone z rezu ltató w akcji „C erv o to c”. Potw ierdza to szybka w ym iana oficerów prow adzących agenta „M ichala”, k tó rego inform acje

pedagogicka) w H radcu Kralové Petra Posledniego, który uczył tam od 1980 r. Posledni został za­ rejestrowany 23 I 1981 r. przez Wydział 1 D epartam entu 3 Zarządu X SNB (czyli przez ten sam wydział, którego pracownicy prowadzili jako agenta Stanislava DvoMka) jako kandydat na tajnego w spółpracow nika pod pseudonim em „Slavista”. N a spotkaniu 29 XII 1982 r. został - w edług za­ chowanej notatki pracow nika rezydentury w Warszawie kpt. Ladislava Dolezala - pozyskany do taj­ nej współpracy z StB. Agent o pseudonim ie „C apek”, który w 1984 r. po ślubie z obywatelką pol­ ską wyprowadził się do Polski, aż do 1989 r. otrzymywał zadania związane przede wszystkim z polskimi bohemistami (Jacek Baluch, Andrzej Jagodziński). W edług zachowanej oceny w spółpra­ cy za rok 1988, spotykał się w tym okresie ze swoim kolejnym oficerem prow adzącym płk. Vla- dimirem Valkiem w krakow skim mieszkaniu konspiracyjnym , kryptonim „K rakov” (AMV, O sobni svazek, arch. ć. 1001485). W opublikowanych w spom nieniach Petra Posledniego, który dziś uczy na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Karola w Pradze oraz na uniwersytecie w H radcu Kralové, nie ma żadnej wzmianki o jego w spółpracy z tajną policją (P. Posledni, Krok ze stinu. Setkant s pol- skou kulturou, H radec Kralové 2002, s. 161).

54 AMV, O sobni svazek, arch. c. 749807, Inform ace o Stanislavu Smrtkovi a Stanislavu DvoMkovi, b.d. Aleksander Gleichgewicht i M irosław Jasiński w spominali po latach, że w pierwszej połow ie lat osiemdziesiątych funkcjonariusze tajnej policji podczas przesłuchań nigdy nie pytali ich o kon­ takty z Kartą 77. W archiw um IPN nie udało się dotychczas odnaleźć dokum entów dotyczących opisywanych wydarzeń.

55 Por. załącznik, dok. nr 5.

56 AMV, f. X. S-SNB, inv. j. 1038, N avrh na ukonćeni akce „Sever” a uloćeni m ateriald do archivu, 29 VI 1984 r.