BULLETIN ARCHÉOLOGIQUE POLONAIS
WIADOMOŚCI
AR CHE OLO GICZ NE
PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE
w
Warszawie
WARSZAWA 2018 VARSOVIE
TOM (VOL.) LXIX
2018
W
IA
D
OMOŚCI
ARCHEOLOGICZNE LXIX
Indeks 38205/38108
PL ISSN 0043-5082
TOM LXIX
WIADOMOŚCI
AR CHE OLO GICZ NE
Zespół Redakcyjny / Editorial staff:
dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr An drzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska
Rada Naukowa / Scientific Advisory Board:
Przewodniczący / Chairman – prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig),
prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk),
prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego)
Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:
dr hab. Adam Cieśliński, prof. dr hab. Sławomir Kadrow, dr hab. Henryk Machajewski, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski, dr hab. Judyta Rodzińska-Nowak, dr Wojciech Wróblewski
Tłumaczenia / Translations: Kinga Brzezińska, Piotr Godlewski
Jacek Andrzejowski Korekta / Proof-reading Autorzy Katarzyna Watemborska-Rakowska Skład i łamanie / Layout:
JRJ
Rycina na okładce: sprzączka do pasa z Kartal. Rys.: Anna Potoczny i Lidia Kobylińska Cover picture: belt buckle from Kartal. Drawing: Anna Potoczny and Lidia Kobylińska
© Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2018 © Autorzy, 2018
Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/
Ad re s re d a kc j i / E d itor i a l of f i c e:
Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95;
e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków
SPIS TREŚCI
Contents
WIADOMOŚCI ARCHEOLOGICZNE
Tom (Vol.) LXIX
ROZPRAWY
Magdalena Wo i ń s k a, Ślady produkcji żelaza na obszarze osadnictwa kultury wielbarskiej 3
Traces of Iron Production in the Area of the Wielbark Culture Settlement
MISCELLANEA
Igor B r u â k o, Alexandr D z i g o v s k i j, Renata M a d y d a - L e g u t k o, Central European Belt Fittings
from Sarmatian burial at Kartal on the Lower Danube 25
Elementy pasa pochodzenia środkowoeuropejskiego w sarmackim grobie z Kartal nad dolnym Dunajem
Sławomir Wa d y l, Ciekawe grzebienie wczesnośredniowieczne z Pasymia w pow. szczycieńskim 51
Unusual Early Medieval Combs from Pasym, Szczytno County
Beata M i a z g a, Małgorzata G r u p a, Dawid G r u p a, Wyniki nieniszczących badań mikroskopowych
i spektralnych galonów grobowych z Torunia i Gdańska 67
The Results of Non-destructive Microscopic and Spectral Examinations of Grave Galloons from Toruń and Gdańsk
MATERIAŁY
Barbara S a ł a c i ń s k a, Sławomir S a ł a c i ń s k i, Izabela C h o j n o w s k a, Wyniki badań ratowniczych
osady kultury pucharów lejkowatych w Kownacicy, pow. garwoliński 79
The Results of the Rescue Excavation at the Settlement of the Funnel Beaker Culture in Kownacica, Garwolin County
Andrzej S z e l a, Zgliczyn Pobodzy. Niepozorna nekropola z północnego Mazowsza 121
Zgliczyn Pobodzy. An Unassuming Cemetery from Northern Mazovia
Hanna O l c z a k, Dariusz K r a s n o d ę b s k i, Tomasz S a m o j l i k, Bogumiła J ę d r z e j e w s k a, Osada kultury
ceramiki kreskowanej z produkcją żelaza na Polanie Berezowo w Puszczy Białowieskiej 149
An Iron Producing Settlement of the Stroked Pottery Culture at the Berezowo Clearing in the Białowieża Forest
ODKRYCIA
Barbara S a ł a c i ń s k a, Sławomir S a ł a c i ń s k i, Topór kamienny z Warszawy-Ursynowa 177
Stone Axe from Warszawa-Ursynów
Wojciech B o r k o w s k i, Osada kultury trzcinieckiej ze stanowiska 52 w Obierwi na terenie Puszczy Kurpiowskiej 180
A Settlement of the Trzciniec Culture at site 52 at Obierwia in the Area of the Kurpiowska Forest
Agata K a r w e c k a, Prowincjonalnorzymska emaliowana zapinka tarczowata z miejscowości Wierzonka,
pow. poznański 187
Katarzyna C z a r n e c k a, Krzysztof G o r c z y c a, Katarzyna S c h e l l n e r, Spatha z Konina-Kurowa 190
The Spatha from Konin-Kurów
Elżbieta K o w a l c z y k - H e y m a n, Gród Osielsk – rozwiązanie ostatniej zagadki części dziewięcinnej
tzw. falsyfikatu mogileńskiego 197
The Gord of Osielsk – Solving the Last Riddle of the So-called Mogilno Falsification
Bartosz K o n t n y, Gliniana pisanka-grzechotka z wyspy na Jeziorze Golenicko-Dobropolskim 204
Clay Resurrection-Egg-Shaped Rattle (pisanka) from the Island on the Lake Golenicko-Dobropolskie
Andrzej K o k o w s k i, Von Malchin bis Gródek nad Bugiem 208
Od Malchina do Gródka nad Bugiem
Marzenna Z i e l e n i e w s k a - K a s p r z y c k a, Piotr Wr o n i e c k i, Nieinwazyjne badania krajobrazu
archeologicznego wokół miasta Ryczywół w powiecie kozienickim 211
Non-invasive Study of Archaeological Landscape Around the Town of Ryczywół, Kozienice County
190
D e m e l o n, P., Tu f f r e a u - L i b r e, M., Va d e t, A. 1979 Le site gallo-romain des “Terres Noires” à Lewarde (Nord),
„Revue du Nord” LXI (243), s. 873–922.
E x n e r, K.
1941 Die provinzialrömischen Emailfibeln der Rheinlande, BRGK 29 (1940), s. 31–121.
M á r t o n, L.
1904 Uj leletek az abonyi régibb középkori sírmezőből, „Ar-chaeologiai Értesítő” XXIV, s. 303–318.
M ą c z y ń s k a, M., Ur b a n i a k, A.
2006 Prowincjonalnorzymska zapinka tarczowata z
cmenta-rzyska kultury wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. kartuski, WA LVIII, s. 145–158.
P h i l i p p e, J.
1999 Les fibules de Seine-et-Marne du 1er siècle av. J.-C. au 5e
siècle ap. J.-C., „Memoires archéologiques de
Seine-et--Marne” 1/1999, s. 3–234. R i h a, E.
1979 Die römischen Fibeln aus Augst und Kaiseraugst, For-schungen in Augst 3, Augst.
1994 Die römischen Fibeln aus Augst und Kaiseraugst. Die
Neufunde seit 1975, Forschungen in Augst 18, Augst.
S e l l y é, I.
1939 Les Bronzes Émaillés de la Pannonie Romaine, Disser-tationes Pannonicae II/8, Budapest.
T h o m a s, S.
1966 Die provinzialrömischen Scheibenfibeln der römischen
Kaiserzeit im freien Germanien, „Berliner Jahrbuch für
Vor- und Frühgeschichte” 6, s. 119–178. Va d a y, A.
2003 Cloisonné brooches in the Sarmatian Barbaricum in
the Carpatian Basin, „Acta Archaeologica Academiae
Scientarum Hungaricae” LIV, s. 315–421.
PROVINCIAL ROMAN ENAMELLED DISC BROOCH FROM WIERZONKA, POZNAŃ COUNTY
SUMMARY
In 2018, a bronze brooch dating to the Roman Period was handed over to the County Monuments Preservation Department of the Poznań County Office. The artefact was discovered accidentally in a forest area within the grounds of the village of Wierzonka, in the commune of Swarzędz, Poznań County (Fig. 1). The brooch comes from as of yet unknown, unidentified archaeological site.
The characteristic feature of the brooch (Fig. 2:a–c) is a circular disc with two smaller, round, bowl-shaped protrusions at its perimeter; a third such protrusion could have originally been located on the upper part of the disc. A raised circular knob (tutulus) cast together with the fibula body is located at the center of the disc. The flat tip of the knob
is decorated with two round, enameled fields – a yellow field on the inside, and a blue and navy one on the outside. Both protrusions could have also been originally enameled. What constitutes a special element of the Wie rzonka brooch is an openwork triangle with circular, bowl-shaped protrusions at each corner, probably also initially enameled. The brooch has a hinged construction, typical of provincial Roman fibulae. Preserved length of the brooch is 3.9 cm, full height approx. 1.6 cm, disc diameter 2.0 cm. The brooch corresponds to type I 52 after K. Exner (1941) or 7.13 after E. Riha (1994) and also to types IV/2/1/1 and IV/2/1/3 in the classification of enameled fibulae from Panonia (A. Vaday 2003). Close analogies to the brooch from Wierzonka can be found in the Rhine and Danube provinces of the Roman Empire
(Fig. 3). They are dated to the 2nd and 3rd century AD, which does not
allow for an unequivocal identification of the Wierzonka brooch with either the Przeworsk or Wielbark Cultures, more so since this fibula is a unique specimen in the territory of Poland.
Translation: Kinga Brzezińska
Katarzyna Czarnecka, Krzysztof Gorczyca, Katarzyna Schellner
SPATHA Z KONINA-KUROWA Słowa kluczowe: okres wpływów rzymskich, kultura przeworska, uzbrojenie
Key words: Roman Period, Przeworsk Culture, weapons
Miecz został znaleziony w połowie lat 60. XX wieku w trak-cie pogłębiania koryta rzeki Warty na wysokości dawnej wsi Kurów, obecnie już dzielnicy Konina (Ryc. 1). Zabytek za-bezpieczył nauczyciel Ryszard Michalski, a zadokumentował miejsce odkrycia geodeta, znany koniński regionalista, Anto-ni Studziński1. Miejsce to zarejestrowane jest jako stanowisko
Konin-Kurów, stan. 30 (AZP 57-40/51). Zabytek został prze-kazany do społecznego muzeum prowadzonego w Koninie przez PTTK, którego zbiory w roku 1967 przejęło nowe Mu-zeum Zagłębia Konińskiego, w 1975 roku przemianowane na Muzeum Okręgowe w Koninie. Obecnie przechowywany jest tam pod nr inw. MOK/A/112.
Miecz był wzmiankowany w 1970 roku w pracy A. i Ł. No-waków (1970, s. 50–51, ryc. 14), jednak podano wówczas błęd-nie, że znaleziono go na terenie osady. Na podstawie zamiesz-czonego w tej publikacji niedokładnego rysunku M. Biborski (1978, s. 153) zaliczył go do typu VIII w swojej typologii mie-czy kultury przeworskiej. Stan zachowania zabytku jest dobry (nadal zachowuje on sprężystość), choć widoczne są na nim ślady korozji. Na głowni są liczne ubytki, a w czterech miej-scach drobne otwory na wylot. Odłamany w trakcie konser-wacji fragment trzpienia długości 2,7 cm zaginął. Obiekt został w latach 1960. w nieznanych okolicznościach wyczyszczony, a praktycznie wytrawiony, prawdopodobnie za pomocą popu-larnego fosolu (mieszanka kwasu fosforowego i
szczawiowe-1 Archiwum Działu Archeologicznego Muzeum Okręgowego w
Koni-nie. Teczka Materiały A. Studzińskiego.
Wiadomości Archeologiczne, t. LXIX, 2018 https://doi.org/10.36154/wa.69.2018.11
191
go), stąd doskonale jest widoczna jego struktura. Badań me-taloznawczych miecza nie prowadzono, dlatego nie wiadomo, które części miecza wykonano z żelaza, a które ze stali.
Głownia miecza jest obosieczna, długa, nieznacznie zwęża-jąca się ku sztychowi, obecnie nieznacznie wygiętemu (Ryc. 2). Przekrój jest heksagonalny (Ryc. 3), przy sztychu prawie płaski, płazy są płaskie, płaski jest też szlif ostrzy. Sztych jest centrycz-ny, krótki, szeroki, ścięty ostrołukowato (Ryc. 6:b). Długość całkowita wynosi 87,3 cm (pierwotnie 90 cm), długość głow-ni 78,6 cm, długość sztychu 5,3 cm, szerokość głowgłow-ni u nasady 5,3 cm, a przy sztychu 4,3 cm, grubość głowni u nasady 0,5 cm, a przy sztychu 0,3 cm. Ciężar miecza (obecnie) to 0,63 kg.
Obserwacje makroskopowe i rentgenogram (Ryc. 4) wska-zują, że głownia została wykonana w technice damastu skuwa-nego (dziwerowania). Skonstruowana jest z rdzenia i dokutych ostrzy oraz sztychu. Rdzeń złożony jest z sześciu skręconych wokół własnej osi (tordowanych), a następnie spłaszczonych prętów (dwa razy po trzy), które zostały potem zgrzane. Na płazie A są to dwa pręty prawoskrętne i jeden pręt lewoskrętny (układ SSZ – por. J. Ypey 1980, s. 198), a na płazie B trzy lewo-skrętne (układ ZZZ). W klasyfikacji M. Biborskiego (M. Bibor-ski, J. Ilkjær 2006, ryc. 117) odpowiada to grupie B.II.1 i prze-krojowi typ 11. Dziwerowane są także ostrza i sztych miecza. Skuto je z kilku cienkich warstw metalu o pionowym układzie (układ I wg Ypey). Na głowni nie spostrzeżono żadnych znaków lub zdobień. Szerokość rdzenia wynosi 2,1–2,2 cm, szerokość pręta 0,7 cm, szerokość ostrza 1,4–1,6 cm (Ryc. 3).
Ryc. 1. Lokalizacja miejsca znalezienia miecza (gwiazdka) na tle najbliższego osadnictwa kultury przeworskiej. Krzyżykiem oznaczono cmentarzysko (K o n i n, stan. 23). Topographische Karte 1:25000, 3775 Konin, Nachdruck IX.1944. Oprac.: K. Gorczyca
Fig. 1. Findspot of the sword (star) and the neighbouring sites of the Przeworsk Culture. The cemetery (K o n i n 23) is marked with a cross. Topographische Karte 1:25000, 3775 Konin, Nachdruck, September 1944. Graphic design: K. Gorczyca
Trzpień do rękojeści jest symetryczny, krótki, wyodrębniony pod lekko rozwartym kątem, zwężający się ku końcowi, w prze-kroju prostokątny (Ryc. 5). Trzpień o pionowym układzie pasm metalu jest nakuty na rdzeń głowni i oba ostrza. Obecna dłu-gość trzpienia to 8,7 cm (pierwotna 11,4 cm), jego szerokość u nasady 2,1 cm, na końcu 0,7 cm, grubość 0,7 cm. Stosunek długości głowni do trzpienia wynosił pierwotnie 6,9:1. Środek ciężkości znajduje się na głowni ok. 30 cm od trzpienia, pier-wotnie ciężar rękojeści zmieniał ten układ, przesuwając go ku rękojeści, przypuszczalnie na odległość ok. 20 cm od trzpienia.
Do określenia funkcji omawianego miecza może być po-mocny współczynnik rozmieszczenia masy, który wskazuje do jakich ciosów był przeznaczony (W. Zabłocki 1989, s. 57). Według tego autora obliczamy go z proporcji długości głow-ni do położegłow-nia środka ciężkości wobec osi obrotu, którą jest jelec. Im wyższy jest uzyskany wynik, tym środek ciężkości jest bliżej rękojeści. Wskazuje to na przeznaczenie broni, po-nieważ takie umieszczenie środka ciężkości pozwala na lep-sze operowanie sztychem, czyli zadawanie pchnięć oraz pre-cyzyjnych cięć. Współczynnik dla naszego obiektu wynosi ok. 3,93, co umieszcza go w rzędzie broni przeznaczonych do cięcia (rąbania). Dla porównania: 3,50 – szabla z XVII–XVIII wieku (W. Zabłocki 1989, s. 57), 3,86 – średniowieczny kord krótki, 11,70 – średniowie czny miecz typu XV E. Oakeshotta (K. Gor-czyca 2012), 12,25 – szabla szwajcarska (W. Zabłocki 1989, s. 338). Głownia miecza jest stosunkowo szeroka, a sztych krótki, co także wskazuje, że jego przeznaczeniem było cięcie,
192
a nie kłucie. Na takie jego zastosowanie wskazywano już dawniej (M. Biborski 1978, s. 90). Stosunek długości głowni do rękojeści jest większy nawet niż u szabli (szab-le 6/1). Podsumowując te spostrzeżenia można stwier-dzić, że przeznaczeniem omawianej broni było zada-wanie cięć zamachowych, rąbiących z ramienia. Cięcia łukowe z nadgarstka, operowanie sztychem, szermierka, nie były raczej przewidywane. Nasuwa się tu wniosek, że taki rodzaj miecza był przeznaczony głównie do wal-ki z konia, co już dawniej sugerowano (B. Kontny 2002, s. 105; T. Bochnak 2004, s. 39).
Wskaźniki proporcji miecza z Konina-Kurowa, prze-krój jego głowni i kształt sztychu pozwalają na zalicze-nie go do typu Ejsbøl-Sarry, podtypu 2, według nowej typologii mieczy z okresu wpływów rzymskich zapro-ponowanej przez M. Biborskiego (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 259–271).
Miecze tego typu, określane w starszej literaturze jako odpowiedniki rzymskiej „spathy” (M. Biborski 1978, s. 95, 105), wytwarzane na terenie cesarstwa rzymskiego, były dość powszechnie używane na całym obszarze
Barbari-cum. Najliczniejsze znaleziska pochodzą z depozytów
ba-giennych z południowej Skandynawii (Illerup i Ejsbøl). Z kulturą przeworską wiązać można ponad dziesięć eg-zemplarzy znajdowanych na cmentarzyskach (Sadowie, pow. ostrowski, Spicymierz, pow. turecki, Korzeń, pow. gostyniński, Dąbrówka, pow. opoczyński, Mokra, pow. kłobucki) i luźno, bez kontekstu. Nieco mniej liczne oka-zy znane są z kręgu nadłabskiego, z Norwegii, Gotlandii, a także ze stanowisk położonych w pobliżu limesu, na ob-szarze dzisiejszej Słowacji i Węgier (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 161). Miecz typu Ejsbøl-Sarry był też w kurhanie książęcym kultury sudowskiej w Szwajcarii, pow. suwalski (J. Antoniewicz, M. Kaczyński, J. Okulicz 1958, tabl. V:1).
Chronologia mieczy typu Ejsbøl-Sarry jest dość szeroka. Najwcześniejsze egzemplarze, znalezione zresztą na stano-wiskach kultury przeworskiej, datowane są na fazę C22.
Zde-cydowana większość jest jednak późniejsza i pochodzi z fazy D. Zdaniem M. Biborskiego i J. Ilkjæra (2006, s. 259), mie-cze tego typu mogły być prototypem charakterystycznej, ciężkiej, spathy me rowińskiej. Miecz z KoniKurowa na-leży wiązać z kulturą przeworską, a ponieważ jest to znalezi-sko luźne, można go datować jedynie ogólnie na fazy C2–D.
Na uwagę zasługuje fakt, że miecz z Konina-Kurowa został odkryty w rzece. Depozyty ofiarne, złożone z bro-ni, ale też monet, ozdób i innych przedmiotów, są znane z całego obszaru Barbaricum. Najczęściej miejscem skła-dania ofiar były jeziora czy bagna, rzadziej rzeki. Oprócz
2 Pewną metrykę mają miecze z grobu 3 z Sadowia (S. Ja s n o s z
1955, s. 146, ryc. 11:4–6), z grobu 235 z Mokrej (M . B i b o r-s k i 2010, r-s. 144) i z grobu 50 ze Spicymierza (A. K i e t l i ń r-s k a, T. D ą b r o w s k a 1963, s. 152, tabl. VIII:3.5).
Ryc. 2. Miecz z K o n i n a - Ku r o w a. Fot.: A. Żaczek. Rys.: K. Schellner
Fig. 2. Sword from K o n i n - Ku r ó w. Photo: A. Żaczek. Drawing: K. Schellner
193
Ryc. 3. Miecz z K o n i n a - Ku r o w a. Przekrój głowni z jej prawdopodobną strukturą. Rys.: K. Schellner Fig. 3. Sword from K o n i n - Ku r ó w. Cross-section of the blade
showing its possible structure. Drawing: K. Schellner
Ryc. 4. Rentgenogram miecza z K o n i n a - Ku r o w a. Fot.: Pracownia Radiologiczna Przychodni MAX-MED w Koninie
Fig. 4. X-ray photo of the sword from K o n i n - Ku r ó w. Photo: Radiological Laboratory, MAX-MED Clinic in Konin
niezwykle bogatych i bardzo liczebnych stanowisk ofiarnych znanych głównie z południowej Skandynawii (Illerup, Nydam, Ejsbøl, Vimose) czy północnych Niemiec (Thorsberger Moor), znane są też mniejsze depozyty z terenu Niemiec czy Pomo-rza (T. Makiewicz 1992; M. Mączyńska 2000; B. Kontny 2016). W wypadku pojedynczych przedmiotów znalezionych w je-ziorach czy rzekach trudno jest jednoznacznie rozstrzygnąć, czy mamy do czynienia z przypadkową zgubą, np. podczas prze-prawy, utonięciem właściciela, czy też z depozytem ofiarnym. Niemniej świadomość funkcjonowania miejsc ofiarnych „w wo-dzie” (jeziora, brzegi rzek), zarówno w społecznościach kultury lateńskiej (Celtów), jak i Germanów (T. Makiewicz 1992), po-zwala przyjąć również dla tych pojedynczych znalezisk hipotezę o ich intencjonalnym, sakralnym czy magicznym charakterze. W wypadku mieczy, grotów czy okuć tarcz (umba, imacze) po-mocny może być fakt ich rytualnego niszczenia, „uśmiercania”, przed wrzuceniem do wody czy złożeniem do grobu (K. Czar-necka, B. Kontny 2009). Nie jest to jednak zabieg stosowany za-wsze – nawet w ogromnych depozytach broni intencjonalnej de-strukcji podlegała najwyżej ⅓ przedmiotów (B. Kontny 2016, s. 286). Miecz z Konina-Kurowa nie został zgięty ani zatępiony (jedynym uszkodzeniem jest utrata części trzpienia do rękoje-ści, co nastąpiło już w trakcie konserwacji). Nie można jednak wykluczyć, że znalezisko z Warty jest śladem praktyk ofiarnych. Należy tu przypomnieć, że z dopływu Warty, Noteci, znanych jest kilka znalezisk mieczy, z których większość jest datowana na młodszy okres przedrzymski i uznana za depozyty ofiarne (T. Makiewicz 1992, s. 112–113). Jeden egzemplarz, wyłowio-ny w okolicy Czarnkowa, pow. czarnkowsko-trzcianecki, nale-ży, podobnie jak omawiany egzemplarz, do typu Ejsbøl-Sarry, ale podtypu 1 (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 394–395). Znale-zisko z Warty koło Konina-Kurowa nie jest więc odosobnione. Gdyby jednak była to zguba, a nie ofiara, być może miej-sce znalezienia miecza dokumentuje jedną z kilku możliwych przepraw przez Wartę w pobliżu Konina (A. Cofta-Broniew-ska 1979, s. 135–136), funkcjonujących w okresie wpływów rzymskich. Położone jest (Ryc. 1) dokładnie pomiędzy skupi-skiem osad i cmentarzyskupi-skiem (stan. 23) w Koninie-Kurowie na północnym brzegu, a osadami w Koninie-Osadzie i Zale-siu na południowym (K. Gorczyca 2006, s. 41).
Dr Katarzyna Czarnecka
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie ul. Długa 52
PL 00-241 Warszawa kczarneckapma@gmail.com Krzysztof Gorczyca Katarzyna Schellner
Muzeum Okręgowe w Koninie ul. Muzealna 6
PL 62-505 Konin
krzysztof.gorczyca@muzeum.com.pl katarzyna.schellner@muzeum.com.pl
194
Ryc. 5. Miecz z K o n i n a - Ku r o w a. Część górna, strona A i B. Fot.: K. Gorczyca Fig. 5. Sword from K o n i n - Ku r ó w. Upper part, side A and B. Photo: K. Gorczyca
195
Ryc. 6. Miecz z K o n i n a - Ku r o w a. Część środkowa i dolna, strona A. Fot.: K. Gorczyca Fig. 6. Sword from K o n i n - Ku r ó w. Central and lower part, side A. Photo: K. Gorczyca
LITERATURA
A n t o n i e w i c z, J., K a c z y ń s k i, M., O k u l i c z, J. 1958 Wyniki badań przeprowadzonych w 1856 roku na
cmen-tarzysku kurhanowym w miejsc. Szwajcaria, pow. Su-wałki, WA XXV/1–2, s. 22–57.
B i b o r s k i, M.
1978 Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze
kultu-ry przeworskiej, MatArch. XVIII, s. 53–165.
2010 Chronologia cmentarzyska kultury przeworskiej z
młod-szego i późnego okresu rzymskiego oraz z wczesnej fazy wędrówek ludów w Mokrej na Śląsku, WA LXI (2009–
196
M ą c z y ń s k a,M.
2000 Badania bagiennego stanowiska ofiarnego przy
cmenta-rzysku kultury wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. Kartuzy, [w:] R. Madyda-Legutko, T. Bochnak (red.), Svperiores Barbari. Księga pamiątkowa ku czci Pro-fesora Kazimierza Godłowskiego, Kraków, s. 271–286.
N o w a k o w i e, Ł. i A.
1970 Od neolitu do końca okresu wpływów rzymskich, [w:] M. Dembińska (red.), Z dziejów regionu konińskiego, Wrocław, s. 33–56.
Yp e y,J.
1980 A Sword with damascened blade from Dorestad,
Hoog-straat I. [w:] W. A. van Es, W. J. H. Verwers (red.), Ex-cavations at Dorestad 1. The Harbour: Hoogstraat I.,
Nederlandse Oudheden 9, Amersfoort, s. 190–206. Z a b ł o c k i,W.
1989 Cięcia prawdziwą szablą, Warszawa. THE SPATHA FROM KONIN-KURÓW
SUMMARY
An iron sword was found during the deepening of the Warta river bed in the mid-1960s. It was recovered from the river at the level of the former village of Kurów, presently a district of Konin (Fig. 1). The ar-tefact is stored in the District Museum in Konin.
The artefact was preserved in a good condition (Fig. 2). Its total length is 87.3 cm (originally 90 cm). The blade is double edged, taper-ing slightly towards the point. The cross-section is faceted, almost flat near the point. The flats are even. The cut of the edges is flat. The point is short, beveled into a sharp arc. The length of the blade is 78.6 cm; the length of the point is 5.3 cm; the width of the blade at the hilt is 5.3 cm; the width of the blade at the point is 4.3 cm. The blade cor-responds to type B.II.1, cross-section type 11 in the classification of M. Biborski (Fig. 3), and the sword itself represents type Ejsbøl-Sarry, subtype 2 (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, p. 259–271, fig. 117). Macro-scopic observations (Fig. 5, 6) and a X-ray photo (Fig. 4) indicate that the pattern welding technique was used in making the blade. The ra-tio of the length of the blade to the hilt and the locara-tion of the center of gravity indicate that the sword was intended mainly for fighting from horseback.
The most numerous finds of swords of the type Ejsbøl-Sarry come from the bog deposits in southern Scandinavia (Illerup and Ejsbøl), but they are also known from the territory of the Przeworsk Culture. Their chronology is quite wide. The earliest specimens found as it happens at the sites of the Przeworsk Culture are dated to the phase C2. The vast majority, however, comes from a later period – phase D. The stray find of the sword from Konin-Kurów should be associated with the Przeworsk Culture and dated generally to the phase C2–D.
It is noteworthy that the sword from Konin-Kurów was found in a river. In the case of individual objects found in lakes or rivers, it is difficult to establish unequivocally whether we are dealing with an accidental loss, e.g., during a crossing, or with a sacrificial deposit.
Translation: Kinga Brzezińska
B i b o r s k i, M., I l k j æ r, J.
2006 Illerup Ådal 11. Die Schwerter. Textband, Jutland Ar-chaeological Society Publications XXV:11, Århus. B o c h n a k, T.
2004 Zróżnicowanie typologiczne ostróg oraz bojowe
zastoso-wanie konia w kulturze przeworskiej w młodszym okre-sie przedrzymskim, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Rzeszowskiego” 23: Seria Socjologiczno-Historyczna, Archeologia 1, Rzeszów, s. 9–61.
C o f t a - B r o n i e w s k a, A.
1979 Grupa kruszańska kultury przeworskiej. Ze studiów nad
roz wojem regionalizmu społeczeństw Kujaw, Poznań.
C z a r n e c k a, K., K o n t n y, B.
2009 Traces of Combat or Traces of Ritual Destruction? The
Damage of Weapons in the Przeworsk Culture, [w:]
H.-J. Schalles, A. W. Busch (red.), Waffen in Aktion.
Ak-ten des 16. Internationalen Roman Military Equipment Conference (ROMEC), Xanten, 13.–16. Juni 2007,
„Xan-tener Berichte” XVI, 29–40. G o r c z y c a, K.
2006 Pradzieje Konina, „Konińskie Zeszyty Muzealne” 3, s. 22–51.
2012 Kord z ratusza w Kole, [w:] I. Skierska (red.),
Królew-skie miasto Koło. Studia w 650. rocznicę lokacji miasta,
Koło, s. 195–213. Ja s n o s z,S.
1955 Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Sadowiu, pow.
Os-trów Wielkopolski, FAP V (1954), s. 141–161.
K i e t l i ń s k a,A., D ą b r o w s k a,T.
1963 Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi
Spi-cymierz, pow. Turek, MS IX, s. 143–254.
K o n t n y,B.
2002 Broń jako wyraz zmian w obrządku pogrzebowym.
Ana-liza zestawów uzbrojenia w kulturze przeworskiej od młodszego okresu wpływów rzymskich do początków okresu wędrówek ludów, „Światowit” IV (XIV), Fasc. B,
s. 101–144.
2016 Miejsce ofiarne w Lubanowie na tle podobnych
stano-wisk z europejskiego Barbaricum, [w:] T. Nowakiewicz
(red.), Starożytne miejsce ofiarne w jeziorze w
Lubano-wie na Pomorzu Zachodnim, Warszawa, s. 285–302.
M a k i e w i c z,T.
1992 Broń jako element rytuałów ofiarnych w okresie
prze-drzymskim i rzymskim na terenie Polski, [w:] M.
Gło-sek et alii (red.), Arma et ollae. Studia dedykowane
Pro-fesorowi Andrzejowi Nadolskiemu w 70 rocznicę urodzin i 45 rocznicę pracy naukowej. Sesja naukowa, Łódź, 7–8 maja 1992, Łódź, s. 109–128.
219
AAC – „Acta Archaeologica Carpathica”, Kraków
AAHung. – „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, Budapest
AFB – „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart)
Amtl. Ber. – „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen
Sammlun-gen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”, (później: „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...” oraz „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundli-chen Sammlungen des Westpreußisvolkskundli-chen Provinzial-Museums für das Jahr...”), Danzig
APolski – „Archeologia Polski”, Warszawa
APS – „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość)
AR – „Archeologické rozhledy”, Praha
B.A.R. Int. Series – British Archaeological Reports, International Series, Oxford
BerRGK – „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-Berlin
BJahr. – „Bonner Jahbücher”, Köln/Bonn
BMJ – „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg.
Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin)
CRFB – Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum
FAP – „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), Poznań
Inf.Arch. – „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, Warszawa
InvArch. – „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-Łódź
JmV – „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”, Halle/Saale
JRGZM – „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz
KHKM – „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa
KSIA – Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии
наук СССР), Moskva
MIA – Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), Moskva
MatArch. – „Materiały Archeologiczne”, Kraków
MS – „Materiały Starożytne”, Warszawa
MSiW – „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa
MSROA – „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Przemyśl/
Tarnobrzeg)
MZP – „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin
PA – „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), Praha
PArch. – „Przegląd Archeologiczny”, Poznań
PMMAE – „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, Łódź
PomAnt – „Pomorania Antiqua”, Gdańsk
Prahistoria ziem polskich – Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981
Prussia – „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg.
PZ – „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New York
RArch. – „Recherches Archéologiques”, Kraków
RB – „Rocznik Białostocki”, Białystok
RGA – Reallexikon der Germanischen Altertumskunde: 1. ed.: J. Hoops (wyd.), tomy 1–4 (K. J. Trübner, Straßburg 1911–1919),
2. ed.: H. Jankuhn, H. Beck et alii (wyd.), tomy 1–35 (de Gruyter, Berlin-New York 1973–2007).
RO – „Rocznik Olsztyński”, Olsztyn
RosArh. – „Rossijskaâ arheologiâ” (Российская археология), Moskva
SJahr. – „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New York
SlA – „Slovenská archeológia”, Bratislava
SovArh. – „Sovetskaâ arheologiâ” (Советская археология), Moskva
SprArch. – „Sprawozdania Archeologiczne”, Kraków
SprPMA – „Sprawozdania P.M.A.”, Warszawa
WA – „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa
ZfE – „Zeitschrift für Ethnologie”, Berlin
ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków
ZOW – „Z otchłani wieków”, Warszawa
WYKAZ SKRÓTÓW TYTUŁÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH
Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2018. Wydanie I. Nakład 350 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa
S p r z e d a ż / R e t a i l : Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa S p r z e d a ż w y s y ł k o w a / M a i l o r d e r :
tel./phone: +48 22 5044 899 e-mail: wy daw nic twap ma@pma.pl
