R E C E N Z JE
5 9 7 Term inologia pochodzenia słow iańskiego dotycząca w ęgierskiej organizacji pań stw ow ej пае pochodzi и jednego źródła. T ak nip. term in császár — cesarz spoty k a m y w kilku język ach słow iańskich. Słow o kiraly — -kroił -przejęli m adziarzy & chorwackiego, z pew nością od B u łgarów pochodrf. asztalnok — stolnik, vajda —
wojewodia czy też ispán luitwoanzony old term inu zsupan.
Bónáis :po przestudiow aniu zagadnienia sądzi, iż M adziarzy n ie przejęli od S ło w ian komipiletnycih elem entów fo rm orgainiizacyjinydh, а сю иа tym lidzie i -.pełnej term inologii -datyczącej o rgan izacji p a ń stw ow ej, le c z 'zasadniczą c-zęść w ytw orzyli ze stairowęgierskich elem entów p r zy pom ocy w p ły w ó w społeczeństw sąsiednich.
D oceniając dużą rolę etnicznego elem entu słow iańskiego pozostającego w ciąg łe j styczności z M adziaram i autoir 'przestrzega przed jego przecenianiem . Zaikłada ■bowiem, że osłabiona p o «podbogiu i później w cziasie przeszło -półwiekowych w y p ra w w ojen nych i t-airć w ew nętrznych ujarzm iona ludność słow iańska n ie b y ła zdolna do odegrania decydującej ro li w e w s z y s t k i c h d z i e d z i n a c h życia węgierskiego społeczeństw a. Podkreśla. przy ty m fakt, że w m om encie za jm o wania przez W ę g ró w P-anonii organizacja słowiańsika znajdow ała się w stanie rozkładu, który w ęgiersk i podbój m ógł przecież tylk o pogłębić. C zy więc istniała m ożliw ość pełnego -wykorzystania w zorów słow iańskich?
U w aża autor, że n ależy w strzym ać się od przesadnego podkreślania teorii słow iańskiej w ęgierskiego państw a — opartej w głów nych zarysach n a dowodzie język ozn aw czym . Bóniis p y ta — czy m im o (poważnych dow odów język ozn a w czych m ożliw e jest przerzucenie m ostu przez stuletnią pustkę cld śm ierci Kocela. (871— 874) lufo rcizibicia M o raw (906) do organizacji 'państwowej Stefana?
Z d an iem autora om aw ianej pracy, u zn a jąc w p ły w y słow iańskie, -niie m ożna >z<a!przeciz,yć roli, jaką -cdeigrały limsty,tuicje ziacboidinliiaj organizacji p ań stw ow ej -wobec kształtującego się feudalnego państw a węgierskiego.
W dalszym Ciągu B ónis om aw ia -zagadnienia strukturalne m łodego t-wo-ru państw ow ego, uw ażając system adm inistracyjny w postaci królew skich k o m ita tów — királyi vá r m e g y e , za refleks słow iańskiego system u grodow ego oraz form organizacyjnych marchiili wschodin-iej, co nabiera .spedjallneigo znaczenia, gdy b ędziem y pam iętali o próbach kolon izacji i w p ły w a ch 'politycznych zachodnich są-siadów.
Sumnuijąc uważa autor, że kw estia w p ły w ó w czy w sp ółu działu Słow iańszczyzny w kształtow aniu się w ęgierskiego p aństw a i społeczeństw a m im o w yraźnego po stępu jest do dziś jeszcze spraw ą dyskusyjną, w y m ag ającą w ielu starannych ba d a ń na polu archeologii, językozn aw stw a czy historii.
Praca Bónis-a nie rozw iązu jąc -wszystkich spornych pro blem ów dokonu je ich selekcji, sygnalizuje kw estie -wymagające dalszych studiów . Jest cenną pozycją -węgierskiej mediewistyiki -lat -ostatnich.
K a rol M o ra w sk i
Stella Mania S z a c h e r s k a , O pa ctw o cystersk ie w Szpetalu a m isja pruska, Instytut Histo;rii>i P A N , Państw ow e W yd a w n ictw o N au kow e, W arszaw a I960, s. 132.
Recenzowania praca należy d o tydh studiów -medieiwiistyczinyah, które posu w a ją -naszą w iedzę naprzód nie tyle rozległością now ej poruszonej w nich p ro b lem a ty k i historycznej, ile pow ażn ym pogłębieniem w ytyczonych już jej kolein.
:598
R E C E N Z JE'była tylk o przeglądem eru d y cyjn y m źródeł i (opracowań w y b ra n eg o tem atu. P rze ciw nie, puinlkt (wyrjjśctiia rozp ra w y stan ow i odkrycie p rzez ^u tarkę 'trzech m e znanych dotąd dokum entów X I I I — X V w . odnoszących się do uposażenia opactw a szp etal- skiego, miie talk idaiwimo.pnzeoież sum iennie opracowaineigo w nauce przez 'ks. J. N o - w a c k i e g o (1934). Roawiniięaie Objęło zaś w c a le szerokie p ersp ek tyw y polityczne pogranicza m arew iecko-kuijaw sko-pO m ‘Oirsko-pTuskiego>. A le z inaituiry w ybranego .tematu autorka m iała możlóiwości zakreślone źródłam i i przedm iotem , a w ięc w kierunku polSitycznob-kościelnym i fiuodacyjnio-gospadarczym, oraz w pew nym .stopniu źródłioznawezym. W szystkie w y korzystała w pełni, m oże maiwet w sw oistym tnaldmiiarze dociekliw ości i obfitości in fo rm a cji różnego rzędu, dając znacznie w ięcej, « i ż zapow iada ty tu ł rozpraw y.
Jej geneza w ią że się, jiak autorka to zaznaczyła, ze .w spom nianym odkryciem g ru p y dokum entów szpetaisfciidh, w (tym diwu z X I I I w ., przechow anych w k się gach grodzkich b rzesk o -k u ja w sk ich X V I w . Przeprow adzona analiza d y p lo m a - tyczina, іргкейпасйопа .d/o (drulku w t. V I (1961) ,,S.tuid/ió,w Żródłozinaiwczyoh” wraiz z ed ycją tyah dokum en tów , przekonała a/utankę o (ich autentycsaności, tudzież o a s u - nęła jej m y śl zw eryfik ow an ia w y m ik ó w ro zp ra w y k s. N ow ackiego o Szpetaiu i m isji Ohrystiaina w Prusiech. 'Zaidamiie okazało się nadspodziew anie w dzięczne i do prow adziło do częściowego zakw estionow ania p ogląd ów dotychczasow ych, a co w ażn iejsza ujaw n iło w interesuj ący sposób tło polityczne pierw szej p o ło w y X I I I w . Skłolnii© to autorkę ido zajęcia się d ziejam i zarów no misjii pruskiej Chrystiana, ja k i początkam i krzyżaidkirrii n a pogranicziu P o lsk i i Prus, aby n a tej poszerzonej kan w ie historycznej przedstaw ić fun d ację szpetaiską.
Riosprawa wychioidzi ze spraw y Szpetala, lałby w dw u obszernych, a w łaściw ie przytłaczających resatę rozdziałach om ów ić stosunek fu n d atorów Szpetala, a w ięc biskupa w łocław skiego Micfhaiła 1 k o m esa Bogluiszy, do misjii p ra sk iej oraiz sto sunki maizowdecko-fcrzyżaickle w czw arty m dziesięcioleciu X I I I w . A u tork a «Jorzu- ciła też niem ało do 'dziejów Zakon u D obrzyńskiego, przesu w ając w ażn iejsze elem enty dow odzenia do sw ego artykułu o akcie prep ozyta dobrzyń skiego Ekberta Z r. 1233 („P rzegląd H isto ry czn y ” it. L , 1959, n r 3, s. 448 nn). 'Następnie recenzo
w an a rozp raw a pow raca do d zie jó w opactw a, a w łaściw ie d o spraw y je g o upadku, kończąc rzecz podsum ow aniem .
Lektura rozp raw y przek o ny w a o dużej dojrziałośdi w a rszatow ej, spraw ności źródłoznaw czej i biblio gra ficzn ej, pom ysłow ośdi i w n ik liw o ści b ad aw czej aiutorki. M im o dość zaw ikłan ej budiolwy jej w y w o d ó w , nierzadko zb aczających na w y ja ś - diieinlia utoocizine, całość czy ta siię z aamteresoiwainiiem, ido w dłużej m ierze jest /zasługą także jasnego stylu , u trzym an ego w dobrej trafdyejii prozy naukow ej.
D o b ilan su badań naid fu n d acją Szpetala i m isją pru sk ą zestaw ionego w p o d - sMmoiwamiiu (s. 118— 119) mliiewieie da się 'zauważyć. Aultonka przekona czytelnika do swoich głów n ych tez, a więic dio in icjatyw biskupa Michaiła i k o m esa Boguszy z 1232— 1236 r. w sp ra w ie założenia opactwa cysterskiego, zw iązanego z zada niam i kościeln ym i, k tóre sk o m p lik ow ały siię przez starcie interesów politycznych ,zarów no bifeikiupa C hrystiana, jaik K rzyżak ów . R ów nież korekty wiprowadzone do p o gląd ów w k w estii uposażenia opactw a w y d a ją się słuszne.
Autorfca u praw dopodobniła, że zapis statutów k apituły generalnej cysterskiej z 1232 r. o biskupie L ea lensis nie odnosi się do estońskiej L eala, lecz d o (ku jaw sk iego W łocła w k a, którego biskup dysponow ać sam ym szpitalem św . Goitarda. D latego przyjąć trzeba Ibez 'zastrzeżeń, że w fuinldacji cysterskiej uczestniczył b iskup M ich ał. A le czy godzi się z p ow od u ponow ienia w niosku o fun dację
R E C E N Z JE
5 9 9 luib w przew ażnej części inicjatyw a ton a, w ynikająca z in n ych przesłanek? P rze cież n iejedn o z op actw cyisiterslkich (powstawało w Polsce i gdzie -indziej — „na raty ” . M-iędizy aglos'zenieim, oceną m ożliw o ści fu n d acji przez k om isarzy k a p itu l n ych, u zyskaniem całości 'Uposażenia fu n d acy jn eg o i przybyciem kon w entu m i ja ły iprzecież n iekiedy lata i w inn ych opactwach polskich i obcych. Interesu ją cy w y w ó d o zw iązkach gospodarczych i polityczn ych biskupa w łocław skiego z Pom orzem , o otoczeniu i o roili polityczn ej biskupa M ichała, o jego działaniach w obec książąt pomorskicih i cystersów mą tle m isji pru skiej, w szystk o to w m a łym stoiprailu upow ażnia d o hipotezy, że toiskiuip w łocła w sk i w y c o fa ł się z im prezy szpetałskiej m ięd zy rokiem 1232 a 1235. To, że pon ow n e izgłoszenie oipiewa na im ię Boguszy, nie jest byn ajm niej argum entem decyd ujący m ; ostatecznie prze cież trzonem now ego cipaatwa pozostał Szpetal.
Studium Szacherskiej w p isało się w k ierow an y p rzez iprof. T. M a n t e u f f l a cyk l badań mad (rolą społeczno-polityczną i gospodarczą now ych zafeomów w pod- s-kim roizdirolbnieraliu feu daln ym . D o klasycznego waoru m onografii uposażenia opactw -cysteirslkiiicih cyikl tein. w n o si mijenraio icermyoh zamiiiain; om aw iana tu praca .godnie reprezentuje ten kierunek.
A lek sa n d er G ieyszto r
Kanl-Eriedrlicih O l e с ihn o w i t z , D er S ch iffbau der H ansischen Spätzeit. Eine U ntersuchung zur Sozia l- und W irtsch aftsgeschich te der H anse, A b han d lu ngen aur H a n d els- lUinid Soziiadgeschüichte herauisgegebein 'ilm A u ftr a g dies H ansischen Gesdhiidhtsvere'ins t. III, W eim a r 1960, s. X I X , 210.
Praiea O l e c ton o w i t a -a omawiaijąc okrętoiwniotwo toanzeatyckie w X V I i X V I I w . stanow i chronologiczne uzupełnienie cennych toadań H e i o s i u s a 1. A u to r w siedm iu rozdziałach o m ó w ił typ y statków p ływ ają cych p o B ałtyk u od X V w . i ich naljwiażniejsze cechy kon strukcyjn e, polityk ę 'budowlaną m iast h an - zeatyckitóh, wieillkość flo t ii w ielkość .produkcja o krętow ej, przedsiębiorstw a stocz n iow e i okrętow e, sytu ację pra co w n ik ów stoczmiiowyoh, lich organizacje (głównie cechy cieśli okrętow ych) i waruinlki p ra cy ; p rzy Okaajli tetgo ostatniego rozdziału zostały om ów ione tak że n azw y statków . K siążk ę 'uzupełniają 44 aneksy, na które składiaiją się w y k a zy części okrętow ych poszczególnych przedsiębiorców , .zesta w ien ie zbudow anych startków przez poszczególne w arsztaty w Lulbece, spisy p r o du k tów ipotrzebmydh d o pra cy stoczni, iprzywiileije itp. Jak <z tego w idać, książka stan o w i w a żn ą p o zy cję luziuipełniającą nasze w iadom ości o rzem iośle hamzeatycikim w sch yłk ow ym okresie działania ‘zw iązku. Zagadnienia zw iązane z techniką b u dow y, fo rm a m i statków , statystytka fliot hanzeatyckich, ipoffliltyka okrętow a m iesz czaństwa — 'jest pobieżniej potraktow an a i oparta g łów nie na znanych m ate riałach, głów nie V o g 1 a, B ś a s c h a czy H a g e d o r n a. N iew ątp liw ą zasługą autora jest tu. 'uwzględnienie także w ipewnej mderze X V II -w ie c z n e j teorii ’b u d o w y statków , dotyczącej tak kon stru kcji, jak i ■ ek onom ii b u dow y. Przede
w szystkim w grę wahioidiai itu głównlie daiełoi van' Y toa2. R ozw ażania idioitycząice fo rm i m etod rzem iosła okrętow ego w n oszą natom iast w ie le archiw alnego i n o
wego m ateriału. Autoir drobiazgow o — sizkoda tylko, że n ie w fo rm ie tab el —
1 P. H e i n s i u s , Das S ch iff der H ansischer F rühzeit, W eim a r 1956. 2 Comeliuis v a n Y k , D e N eederlandsche S c h e e p sb o u -K o n st O p en G estelt, D e lft 1697.
