"Österreichisches Staatskirchenrecht", Hugo Schwendenwein, Essen 1992 : [recenzja]

Remigiusz Sobański

"Österreichisches

Staatskirchenrecht", Hugo

Schwendenwein, Essen 1992 :

[recenzja]

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 36/3-4, 206-209

206 Recenzje

Hugo S c h w e n d e n w e i n , Österreichisches Staatskirchenrecht, Essen 1992 (Miinsterischer Kommentar Beiheft 6). ss. XVII + 882.

M ogłoby się wydawać, że praw o wyznaniowe zajmuje wśród dyscyplin praw ­ niczych miejsce m arginalne. D o takiego w niosku prowadzi wgląd w program y studiów na wydziałach zarów no praw a ja k i praw a kanonicznego. Tym bardziej zaskakuje objętość podręczników praw a wyznaniowego, jakie w ostatnim ćwierćwieczu ukazały się w krajach Europy zachodniej. W ystarcza wspomnieć dzieło P.A. d ’Avack (tylko część ogólna)1 czy zwłaszcza m onum entalny, powstały przy współpracy wielu autorów , podręcznik praw a wyznaniowego niemieckiego2. O statnio pojawił się kolejny, tym razem austriacki (trzeci w ciągu dwudziestu lat) prawie 900-stronicowy3 podręcznik praw a wyznaniowego4. Już wgląd w spis treści tych podręczników ujaw nia zróżnicowanie metodologiczne i tematyczne tej dyscypliny5. Jasno widać, że na prawie wyznaniowym jeszcze mocniej niż na innych gałęziach praw a wyciskają swoje piętno filozoficzne i polityczne założenia wyjściowe, w szczególności k on­ cepcja państw a i rozumienie źródeł praw a. Praw o wyznaniowe pojawiło się wraz z proklam acją rozdziału Kościoła od państw a we Francji i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. T am też zrodziła się nazwa droit civil ecclesiastique oraz A m erican Ecclesiastical Law. We Francji też ukazał się pierwszy podręcznik praw a wyznaniowego6. W pierwszym tomie zaw arto poglądy państwowe doty­ czące wyznań religijnych oraz konkordaty. W drugim wyłożono zasady rządzące ustawodawstwem państwowym w tej materii, szczególnie szeroko omawiając za­ sadę wolności religijnej. N astępnie przystąpiono do zagadnień szczegółowych: status kleru, dobra kościelne, miejsce kultu. Tom trzeci poświęcono statusowi wyznań protestanckich oraz mojżeszowego. Bazę źródłową francuskiego i północ­ noam erykańskiego praw a wyznaniowego stanowiło wyłącznie praw o państwowe, we Francji ponadto konkordaty. Inaczej miała się sprawa w krajach niemieckich, w których praw o kościelne (K irchenrecht) nie utożsam iało się z praw em k an o ­ nicznym, lecz obejm owało także praw o innych wyznań. Już w r. 1822 F. W alter opublikował podręcznik praw a kościelnego wszystkich wyznań chrześcijańskich7. Za tym otw arciem wykładu praw a kościelnego poza praw o zaw arte w C orpus Iuris C anonici szło uwzględnienie również praw a stanowionego przez władców w spra­

1 Trattato di diritto ecclesiastico italiano. Parte generale, M ilano2 1978, ss. 520.

2 Handbuch des Staatskirchenrechts der Bundesrepublik Deutschland. Hrsg. E. Friesenhahn, U. Scheuner, J. Listi, I — II, Berlin 1974- 1975, ss. X X I + 792 oraz X X X + 898.

3 I. G a m p l , Österreichisches Staatskirchenrecht, W ien - New Y ork 1971; H. P r e e , Österreichisches Staatskirchenrecht, Wien - New Y ork 1984.

4 H. S c h w e n d e n w e i n , Österreichisches Staatskirchenrecht, Essen (M ünst. K om m entar Beiheft 6), ss. X VII + 882.

5 O czym świadczy też nieprzebrana i wciąż rosnąca literatura dotycząca praw a wyznaniowego.

6 M.

[23] Recenzje

wach kościelnych8. Ta m etoda, stosow ana przez takich autorów ja k F .H . Vering9, Aem. R ichter10, P. H inschius11, Aem. Friedberg12, wywarła wpływ na praw o wyznaniowe wykładane we Włoszech. F. Ruffini przetłum aczył na włoski dzieło Friedberga13. W przedmowie Ruffini wyjaśnia, że praw o wyznaniowe składa się z dwu części: praw a stanowionego przez państw o i praw a kanonicznego. T o pierwsze - stwierdza Ruffini - rozwinęło się we Włoszech głównie dzięki m agistralnem u, dw utomowem u dziełu F. S caduto14. Praw u kanonicznem u we Włoszech natom iast Ruffini zarzucał stagnację i dlatego usiłował pobudzić je przez przeszczepienie na rynek włoski dorobku kanonistów niemieckich, w śród których najwyżej oceniał Friedberga. To „dow artościow anie” praw a kanonicznego m iało znaczenie w kontekś­ cie samej koncepcji praw a wyznaniowego, w szczególności dla problem u jego źródeł. W edług F. Scaduto jego źródła to wyłącznie akty praw ne państw a, zaś kanoniczne wchodziłoby w jego orbitę jedynie w mierze, w jakiej zostało wyraźnie uznane przez państw o15. Ówczesną dyskusję o prawie wyznaniowym trzeba widzieć na tle dokonanego w r. 1870 zjednoczenia Italii. Prawo to traktow ano jak o narzędzie rewindykacji praw państw a wobec Kościoła. K lim at antykościelny ówczesnych lat i napięcia na linii państw o-K ościół nie pozostawały tu bez wpływu, zaznaczającego się n a płaszczyźnie naukow ej ignorowaniem źródeł kanonicznych. Tę pozytywistyczną orientację miało złagodzić uwrażliwienie na rolę m etodologii historycznej, rozwiniętej w niemieckiej nauce praw a kościelnego. Z perspektywy historycznej tru d n o było uznać państw o za jedyne źródło praw a i zaprzeczać prawnego charakteru praw a kościelnego. Stąd teoria tzw. podstawow ego porządku praw nego w ypracow ana przez S. R om a­ n o 16. Pojm ując praw o jak o pewien system organizacyjny wykazał istnienie trzech podstawowych porządków praw nych (państwowy, kościelny i międzynarodowy), suwerennych i wiążących na mocy własnego au to ry tetu 17. U znanie tych trzech porządków za podstawow e pociągało za sobą wniosek, iż każdy z nich stanowi przedm iot odrębnej nauki prawnej. W ten sposób - z jednej strony - znaleziono drogę do oparcia kanonistyki na ogólnej teorii praw a oraz - z drugiej - strony zabezpieczono autonom ię naukow ą praw a wyznaniowego. Nie znaczy to wcale, że tym samym skończyły się dyskusje odnośnie do m etody, założeń i przedm iotu praw a

8 Co wyraża też tytuł dzieła L. G i t z l e r a , Handbuch des gemeinen und preussischen Kirchenrechts der Katholiken und Evangelischen, Breslau 1840-1841.

9 Lehrbuch des katholischen und protestantischen Kirchenrechts, Freiburg 18741876.

10 Lehrbuch des katholischen und evangelischen Kirchenrechts, Leipzig 1842. 11 Das Kirchenrecht der Katholiken und Protestanten in Deutschland. System des ketholischen Kirchenrechts, Berlin 1869-1897.

12 Lehrbuch des katholischen und evangelischen Kirchenrechts, Leipzig 1879, wyd. 6: Leipzig 1909.

Diritto ecclesiastico cattolico e d evangelico, Torino 1893. 14 Diritto ecclesiastico vigente in Italia, N apoli 1889-1890.

15 Szerzej o tym: L. D e L u c a , II concetto del diritto ecclesiastico nel suo sviluppo storico, Padova 1946, szczeg. 123-129.

16 L'ordinamento giuridico. Studi sul concetto, le fo n ti e i caratteri del diritto, Pisa 1917.

17 Spośród wielu prac dotyczących doktryny S. R o m a n o szczególnie godna uwagi jest praca zbiorowa: Le do m in e giuridiche di oggi e 1’insegnamento di Santi Romano, M ilano 1977.

wyznaniow ego18, prow adzone zresztą w kontekście wydarzeń politycznych odnoś­ nego państw a i z odniesieniem do aktualnych wydarzeń na linii K ościół-państw o. Toczy się je do dziś, o czym świadczy zarów no nader obfita literatura, ja k i niektóre podręczniki, ja k np. pierwszy tom Trattato... P. A. d ’Avacka.

Podręcznik H. Schwendenweina nie podejm uje zagadnień metodologicznych i koncepcyjnych praw a wyznaniowego. Zajmuje się praw em wyznaniowym, a nie nauką o prawie wyznaniowym. Dzieli się na dwie części, ogólną i szczegółową. Osnową pierwszej jest wolność religijna, co zaznacza się ju ż w jej tytule. Zagadnienia ujęto w sześciu odcinkach. N ajpierw wyjaśnia pojęcie praw a wyznaniowego i jego zakres. Obejmuje on norm y praw a państwowego dotyczące w prost religii i kościołów, a pon ad to inne norm y praw a państwowego, jeśli wywierają jakiś wpływ na sprawy wyznaniowe. A utor nie podejm uje pytania o granice między tym i norm am i. D o praw a wyznaniowego należą wg au to ra także norm y dotyczące jednostek - np. wolności religijnej, wolności światopoglądowej. N a siedmiu stronach charakteryzuje dia- chronicznie i synchronicznie modele układów K ościół-państw o. Szerzej przedstawia historię austriackiego praw a wyznaniowego, dając bogaty m ateriał faktograficzny w naświetleniu praw nym . Przegląd ten kończy się wyliczeniem zasad przewodnich współczesnego austriackiego praw a wyznaniowego: (1) gwarancje dla jednostek i w spólnot wyznaniowych, (2) wolność religijna, sumienia i św iatopoglądu jednostki, (3) w olność w spólnot wyznaniowych, (4) rów ność jednostek i wspólnot wyznanio­ wych, (5) uznanie praw ne w spólnot religijnych, ( 6 - 7 ) nienaruszalność tożsamości i zachowanie istoty w spólnot wyznaniowych, (8) uwzględnienie publicznego znaczenia w spólnot religijnych, (9) odrębność Kościoła i państw a, (10) religijna i św iatopo­ glądowa neutralność państw a. A utor ustosunkow uje się do dyskusji na tem at świeckości państw a (G am pl z jednej, Schnitzer, Potz z drugiej strony). Z asada ta nie została w yrażona w źródłach praw a. Jako pozytywny element świeckości au to r dostrzega wycofanie się państw a ze sfery religijnej. Nie w olno jednak tego rozumieć w ten sposób, by argum entacja religijno-światopoglądowa była niedopuszczalna w sferze państwowej. Wysuwać m ożna ją oczywiście w ram ach demokratycznego porządku prawnego. Przy zachow aniu dem okratycznych reguł gry w spólnoty religijne m ogą oddziaływać na opinię publiczną w spraw ach dotyczących państwa.

Pierwsza część podręcznika zajmuje się praktycznym oddźwiękiem wspomnianych zasad w praw ie i orzecznictwie austriackim . Analizuje konstytucyjne gwarancje wolności: sumienia, wiary, religii, kultu, wyznania, przynależności religijnej - łącznie z analizą wzajemnych odniesień tych wolności, dostrzegając w nich różne aspekty wolności religijnej. W olność ta jest praw nie zagw arantow ana, co znaczy, że realizuje się o n a w ram ach porządku praw nego, co z kolei znaczy, że znajduje ona też prawne granice, które m ogą wynikać czy to z samej natury praw podstawowych czy to z dyspozycji praw a. G w arancje ustawowe nie obejm ują wolności wewnątrz własnej w spólnoty religijnej. Z p u n k tu widzenia praw a państwowego wolność jest tu zagw arantow ana przez dopuszczenie możliwości wystąpienia ze w spólnoty religijnej, państw o nie interesuje się wewnętrzną jej organizacją. G ranice wolności religijnej są wyznaczane przez praw a innych, porządek publiczny, dobre obyczaje, obowiązki

18 Referuje je m.in. S. F e r r a r i , Ideologia e dogmatica nel diritto ecclesiastico italiano. M anuali e reviste (1929-1979), M ilano 1979.

obywatelskie. K ażde z tych pojęć jest szeroko dyskutowane. A utor stosuje - ja k w całej pracy - metodę indukcyjną, tzn. wyświetla znaczenie terminów opierając się na ustaw ach i judyktaturze.

Zagadnienia szczegółowe om aw iane w odcinku o wolności wiary, sumienia i św iatopoglądu to: religijne wychowanie dzieci, przynależność do w spólnot religijnych i wystąpienie z nich, rubryka wyznaniowa w księgach stanu cywilnego i w dokum en­ tach urzędowych, przysięga w sądzie, święta kościelne, nauczanie religii w szkołach, nauczyciele w szkołach prow adzonych przez wspólnoty religijne, duszpasterstwo więzienne i wojskowe, pogrzeby i cmentarze.

W kolejnych odcinkach zajmuje się wyznaniami prawnie uznanymi, w szczególno­ ści gw arancjam i ich autonom ii, ich sprawam i majątkowymi i finansowymi, pozycją praw ną (także miejscem w publicznych środkach przekazu), ochroną danych, pozycją praw ną duchownych (służba wojskowa, praw o do stroju duchownego).

K rótszy odcinek poświęca kościołom i w spólnotom nie cieszącym się uznaniem ustawowym. Ich działalność publiczna opiera się na prawie o stowarzyszeniach.

Sto stron zajmuje w podręczniku odcinek „K ościół i szkoła” , zaś kończy część pierwszą odcinek o prawie dotyczącym stosunków międzywyznaniowych, w tym także stosunków między wspólnotami a osobam i nie należącymi do nich.

D ruga część podręcznika to praw o wyznaniowe szczegółowe, a więc dotyczące K ościoła katolickiego, ewangelickiego, starokatolickiego, prawosławnego, wyznania mojżeszowego, islamu i szeregu mniejszych w spólnot (metodyści, m orm oni. Kościół arm eńsko-apostolski, Kościół now oapostolski, Kościół syryjsko-prawosławny, wspó­ lnota buddyjska). Najwięcej miejsca zajmuje Kościół katolicki. A utor opiera swoje wywody na konkordacie zaw artym w r. 1933, a ratyfikow anym 1.5.1934, oraz na powojennych umowach.

Podstaw ow ą zaletą podręcznika jest bogata baza-źródłowa. A utor nie postuluje, ja k m a być, lecz referuje, jak jest. Nie znajdujemy w tym dziele wywodów doktrynalnych. Byłyby one chyba zbędne, gdyż przedstaw iony stan praw ny dowodzi konsekwentnej troski praw odawstw a i orzecznictwa austriackiego o przestrzeganie w spomnianych na początku zasad, w szczególności wolności religijnej w jej wymiarze zarów no w spólno­ towym ja k i jednostkow ym . W szczegółach nie brak oczywiście kwestii spornych i dyskutow anych w literaturze, a wtedy au to r wiernie referuje stanowiska i ich racje, nie bojąc się uznać kwestii za otw arte. Jest to po prostu dobry podręcznik austriackiego praw a wyznaniowego, przeznaczony nie tyle dla studentów , ile raczej dla praktyków . Jego lektura prowadzi do wniosku, że przy zachow aniu tożsamości demokratycz- no-liberalnego państw a i Kościoła ich wzajemne stosunki m ogą być uregulowane z pożytkiem dla obydw u stron, a przede wszystkim z poszanow aniem osoby ludzkiej.

Ks. Remigiusz Sobański

Luigi G a r o f a l o . Appunti sul diritto criminale neila Romana monarchica e republicana. Padova 1990 ss. 126

W spółczesna rom anistyka wiele uwagi poświęca rzymskiemu praw u pryw atnem u szukając w nim korzeni i pewnego p unktu odniesienia dla twjpjzenia nowoczesnych konstrukcji prawnych. N atom iast rzymskie praw o karne pozostaje na marginesie