Józef Wiesław Rosłon
"Evangiles de Matthieu et de Marc
traduits en hébreu en 1668 par
Giovanni Battista Iona retouchés en
1805 par Thomas Yeates", introd. par
Jean Carmignac, Turnhout 1982 :
[recenzja]
Collectanea Theologica 54/1, 165-167
n a ln e g o w m y ś le n iu , w y p o w ie d z ia c h i p iś m ie . C a rm ig n a c z e s ta w ia w ie le p rz y k ła d ó w g r y słó w o d k r y ty c h p rz e z G re e n fie ld a . ^
W s u m ie p r z e k ła d z a s łu g u je , z d a n ie m w y d a w c y , n a p o d z iw i u w a g ę e g z e g e tó w d z is ie jsz y c h . B a g s te r o p u b lik o w a ł t e n p r z e k ła d w 1831 r. w P o li g lo cie S a m u e la L e e i w o s o b n y m to m ie w fo r m a c ie 24 i 32, n a s tę p n ie b y ł o n w y d a w a n y z p r z e k ła d e m a n g ie ls k im lu b w in n y m ję z y k u e u ro p e js k im . W 1848 r. o p u b lik o w a ł go w fo r m a c ie 8. N ie s te ty , d r u k n ie z a w sz e b y ł d o s k o n a ły , s tą d i n in ie js z e p o w ię k s z e n ie w y k a z u je w ie le d e f o r m a c ji g r a f ic z n y c h , za co w y d a w c a p rz e p r a s z a . o. J ó z e f W i e s ł a w R o s ł o n O F M C o n v ., W a r s z a w a R E C E N Z J E I g g E v a n g i l e s de M a t t h i e u e t de M a r c t r a d u i t s e n h é b r e u e n 1668 p a r G i o v a n n i B a t t i s t a I o n a r e t o u c h é s e n 1805 p a r T h o m a s Y eates. I n tr o d u c tio n p a r J e a n C a r m i g n a c , T u r n h o u t (B elg iq u e) 1982, B ré p o ls, s. X L I, k a r t te k s tu 184 (T r a d u c t i o n s h é b r a ï q u e s d e s E v a n g il e s , 2). J e s t to d r u g i to m w s e r ii „ H e b r a js k ic h p r z e k ła d ó w E w a n g e lii z e b ra n y c h p rz e z J e a n C a r m ig n a c a ”. W p o p rz e d n im to m ie u k a z a ł się p r z e k ła d c z te re c h e w a n g e lii W illia m a G re e n fie ld a . J e a n C a rm ig n a c p o d ją ł a m b i tn y z a m ia r d o s ta r c z e n ia e g z e g e to m E w a n g e lii ja k o n a r z ę d z ia p r a c y n a u k o w e j n ie z n a n e g o d o ty c h c z a s p o w s z e c h n ie (poza p r z e k ła d e m F r a n z a D e l i t z s c h a i I z a a k a S a l k i n s o n a ) r e t r o w e r s j e h e b r a j s k ie E w a n g e lii (i in n y c h k s ią g N o w eg o T e s ta m e n tu ) .
P ie r w s z y to m z a w ie r a ł w p ro w a d z e n ie o g ó ln e, w k tó r y m m. in. z o sta ło u z a s a d n io n e p rz e d s ię w z ię c ie i o m ó w io n a d o n io sło ść i p o ż y te k r e tr o w e r s j i h e b r a j s k ic h d la eg z e g e z y n o w o te s ta m e n ta ln e j. W n in ie js z y m to m ie p r z e d s ta w ia się p r z e k ła d E w a n g e lii M a te u s z a i M a r k a , d o k o n a n y p rz e z J a n a C h r z c i c ie la J o n a (1588— 1668) z u z u p e łn ie n ia m i i p o p r a w k a m i d o k o n a n y m i p rz e z T o m a s z a Y e a t e s (1768— 1839) t P r z e k ła d u d o k o n a n o n ie z te k s tu g re c k ie g o , lecz z ła c iń sk ie g o , i T e k s t W u lg a ty u m ie s z c z o n y z o s ta ł o b o k h e b r a js k ie g o n a s tr o n ie le w e j, n a to m ia s t n a p r a w e j s tr o n ie m ie sz c z ą się z a w sz e n ie p u n k to - w a n e i rę c z n y m p is m e m h e b r a j s k im p rz e k a z a n e p o p r a w k i T o m a sz a Y e a te sa . P a g in a c ja o b u s tr o n je s t id e n ty c z n a ta k , że w o g ó ln ej s u m ie lic z o n e są k a r ty , a n ie stro n y . D ru k , z w ła sz c z a t e k s t u Y e a te sa , je s t sła b y , s tą d i n a p r e z e n to w a n y m t u p o w ię k s z e n iu fo to g ra fic z n y m n ie m ó g ł w y p a ś ć id e a ln ie . W tr z e c h p u n k ta c h , j a k w to m ie p ie rw s z y m , C a rm ig n a c p o d a je ż y c io ry s, d z ia ła ln o ś c i (d zieła) i c h a r a k t e r y s t y k ę o p u b lik o w a n e g o t u p r z e k ła d u . A u to r b y ł k o n w e r - t y t ą i to p o n a w r ó c e n iu p r z e ja w ia ją c y m w ie lk ą g o rliw o ś ć w o b ro n ie r e lig ii k a to lic k ie j. N as in te r e s o w a ć m o że, że u ro d z o n y w S a fe d w G a lile i, g d z ie też z d o b y ł ty t u ł r a b i n a , o tr z y m a ł c h rz e s t w W a rs z a w ie w o b e c n o śc i k r ó l a Z y g m u n ta I I I i k ró lo w e j K o n s ta n c ji a u s tr ia c k ie j, k tó r z y b y li jeg o ro d z ic a m i c h rz e s tn y m i. C h r z tu m ia ł m u u d z ie lić (w e d łu g je d n e g o z p rz e k a z ó w ) b p N oli J a n C h rz c ic ie l L a n c e l l o t t o , od k tó r e g o w z ią ł so b ie im ię c h rz e s tn e , b ę d ą c y w te d y n u n c ju s z e m a p o s to ls k im w P o lsce. B yło to w r o k u ju b ile u s z o w y m 1625, g d y m ia ł 37 la t. K r ó l p rz e z n ie g o k u p o w a ł u T u r k ó w k o s z to w n e k a m ie n ie i p e rły . A re s z to w a n y ja k o sz p ie g k o z a c k i, z o s ta ł po p ro c e s ie z w o ln io n y p o d w a r u n k ie m , że n ie w ró c i do P o ls k i. S p ro w a d z ił ro d z in ę do W ło ch
i t a m p ra c o w a ł, z a a p r o b a t ą S to lic y A p o sto lsk ie j, n a d p r z e k ła d a m i n a h e b r a j s k i d la c eló w a p o s to ls k ic h n a w r a c a n ia Ż y d ó w . W y k ła d a ł w P izie, a od 1638 r. w R z y m ie ję z y k h e b r a j s k i w k o le g iu m P ro p a g a n d y . O d 1650 r. do ś m ie rc i p r a c o w a ł w B ib lio te c e W a ty k a ń s k ie j. N a z le c e n ie K o n g r e g a c ji K r z e w ie n ia W ia r y m . in. p rz e ło ż y ł n a h e b r a j s k i k a te c h iz m k a r d . B e l l a r m i n a .
J e ż e li c h o d z i o p u b lik o w a n y t u » p rz e k ła d E w a n g e lii, d o k o n a ł go. n a ję z y k h e b r a j s k i M iszn y . ] C a rm ig n a c p r z y p o m in a c z y te ln ik o m te k s t u c h a r a k t e r y s ty c z n e c e c h y te g o ję z y k a o d b ie g a ją c e od k la s y c z n e g o . P o n a d to w s k a z u je n a
s z e re g w ła ś c iw o ś c i o s o b is ty c h te g o p r z e k ła d u , k tó r e tr z e b a p ołożyć n a k a r b te n d e n c ji a u to r a , b y w ie r n ie o d d a ć t e k s t ła c iń s k i, s tą d n a w e t 'o d c h o d z i od p o p r a w n e j s k ła d n i h e b r a js k ie j, u ż y w a k a le k ła c iń s k ic h i p o p e łn ia w ie le la ty n iz m ó w tłu m a c z ą c d o sło w n ie id io m a ty c z n e w yrażenia./- C a rm ig n a c się z a s trz e g a , że p rz y ty m w s z y s tk im n ie tr z e b a są d z ić , że t e n p r z e k ła d je s t ś r e d n ie j ja k o ś c i, b o w ie m w d z ie le lic z ą c y m 395 s t r o n 90% je s t u tr z y m a n e w d o b re j h e b r a ic e b ib lijn e j. D o b rz y z n a w c y ję z y k a h e b ra js k ie g o , ja k F r a n z D e litz s c h cz y li P in c h a s L a p id e , w s k a z y w a li n a b łę d y i u s t e r k i p r z e k ła d u J o n y , a le ic h s ą d y o k a z u ją się w d u ż e j m ie rz e sp rz e c z n e . D la w ła ś c iw e j o c e n y p r a c y tr z e b a w z ią ć p o d u w a g ę , że a u to r n ie p r z e k ła d a ł z m y ś lą o eg ze- g e ta c h p o s z u k u ją c y c h h e b r a js k ie g o p o d k ł a d u . e w a n g e lii, lecz d la Ż y d ó w so b ie w sp ó łc z e s n y c h w ję z y k u , ja k i m o n i się n a co d z ie ń p o s łu g iw a li.
i Z re s z tą , z a u w a ż a C a rm ig n a c , do c z a su o d k ry ć z Q u m r a n n ik t n ie m ó g ł d o k ła d n ie o k re ś lić , w ja k ie j m ie rz e ję z y k h e b r a j s k i u ż y w a n y za c z a só w J e z u s a b y ł b liż sz y h e b r a js k ie g o b ib lijn e g o czy te ż ję z y k a M iszn y .| N ie m o ż n a te ż m ie ć ż a lu do J o n y , że d o k o n y w a ł p r z e k ła d u z ła c in y , bo cóż in n e g o m ó g ł z ro b ić w e W ło szech w X V II w . D o p ią ł w ie le , że u d a ło m u się o p u b li k o w a ć o fic ja ln ie p r z e k ła d za p o z w o le n ie m i z b ło g o s ła w ie ń s tw e m S to lic y A p o s to ls k ie j. D o łączo n o do p r z e k ła d u te k s t W u lg a ty b ą d ź to d la z a p o z n a n ia ż y d o w s k ic h c z y te ln ik ó w z o f ic ja ln y m te k s te m K o śc io ła R z y m sk ie g o , b ą d ź te ż d la d o s ta rc z e n ia w y d a tn e j p o m o c y c z y te ln ik o m c h r z e ś c ija ń s k im .
P r z e k ła d e m J o n y z a ją ł się T o m a sz Y e a te s, k tó r y p o r ó w n a ł go z te k s te m g r e c k im (t e x t u s r e c e p t u s o b e c n ie p o p r a w io n y p rz e z k r y t y k ę n a u k o w ą ) i u s i ło w a ł p o u s u w a ć w s w y m p r z e k ła d z ie p o w a ż n ie js z e w p ły w y ję z y k a M isz n y n a p r z e k ła d J o n y . i D la te g o te ż u m ie sz c z o n y z o s ta ł te k s t Y e a te s a ob o k w n in ie js z e j p u b lik a c ji, b y m ó c o c e n ić p rz y c z y ta n iu o w e „ k o r e k t y ” m a ją c e z b liż y ć n a s do ję z y k a h e b r a js k ie g o b ib lijn e g o . O p u b lik o w a n o je tu z r ę k o p is u p rz e c h o w y w a n e g o w lo n d y ń s k ie j B r itis h L ib r a r y p o d s y m b o le m H e b r. A d d . U , 659.
N a k o n ie c o m a w ia n ia s p r a w d o ty c z ą c y c h J o n y p o d a n y z o s ta ł ja k o p u n k t c z w a rty p rz e g lą d b ib lio g r a f ii p o m o c n ic z e j (16 p o zy cji) w u k ła d z ie a lf a b e ty c z n y m w e d łu g a u to r ó w .
N a s tę p n ie p r z e d s ta w io n y je s t T h o m a s Y e a te s w s w y m ży ciu , d z ie ła c h , p rz e k ła d z ie E w a n g e lii, lecz b ez o s o b n e j b ib lio g r a fii. L o n d y ń c z y k , g e n ia ln e d z ie c k o , w w ie k u 13,5 la t b y ł ju ż s e k r e ta r z e m S o c ie ty f o r P ro m o tin g C o n s ti t u t io n a l In f o rm a tio n , z n a ł p a r ę ję z y k ó w w s c h o d n ic h , in te r e s o w a ł się w ie lo m a d z ie d z in a m i w ie d z y , m . in. B ib lią i h is to r ią W sch o d u , p is a ł w ie le k o m e n ta r z y b ib lijn y c h , d o k o n y w a ł tłu m a c z e ń n a h e b r a j s k i d la ce ló w - a p o s to ls tw a w ś r ó d Ż y d ó w , po ś m ie r c i C la u d iu s a B u c h a n a n a z o s ta ł s e k r e ta r z e m R o y a l S o c ie ty of L it e r a tu r e . G d y z m a r ł 7. 10. 1839 „ T im e s ” n ie p o ś w ię c ił m u n a w e t n a jm n ie js z e j w z m ia n k i. P rz e z c a łe życie b y ł n ie w y s ta r c z a ją c o w y n a g ra d z a n y , u m a r ł b e z p o to m n ie , n ie o g lą d a ł p u b li k a c ji lic z n y c h sw y c h dziel, m . in. p r z e k ła d u c z te re c h E w a n g e lii n a h e b r a js k i. J e g o s io s tr a E s th e r G r a v e 11 p r z e k a z a ła je w 1839 do B r itis h L ib r a r y . Z a ż y c ia z 33 w id z ia ł ty lk o
8 sw y c h p r a c o p u b lik o w a n y c h . E w a n g e lie u k a z u ją się po 177 la ta c h . P r z y
n a jm n ie j p ię ć z je g o r ę k o p is ó w , z d a je się, z o sta ło z a g u b io n y c h , in n e c z e k a ją n a o k a z ję , b y k to ś je o p u b lik o w a ł. Co do p r z e k ła d u E w a n g e lii s p r a w a w y g lą d a n ie ła d n ie , b o w ie m in s p ir o w a ł się w y r a ź n ie p r z e k ła d e m Jo n y , k t ó r e go te k s t co n a jw y ż e j p o d d a ł r e w iz ji i p o p ra w ił, je d n a k n ig d y się do te j z a le ż n o ś c i n ie p rz y z n a w a ł, a n a w e t w d y s k u s ji w y s tę p u ją c p rz e c iw k o p r z e k ł a d o w i H u t t e r a p r z y ję te m u p rz e z R o b e r t s o n a i C a d d i c k a , p o d k r e ś la w y ższe w a lo r y sw o je g o , n ie w s p o m in a ją c n a w e t o J o n ie , o w sz e m o k re ś la go ja k o „ z u p e łn ie n o w y ” .
W y d a w c a n a p r z y k ła d a c h szczeg ó ło w o o c e n ia w a rto ś ć i c h a r a k t e r p o p r a w e k w p ro w a d z o n y c h p rz e z Y e a te s a . O g ó ln ie m ó w ią c tr z e b a je p r z y jm o w a ć z p rz y s ło w io w y m „ z ia r n k ie m s o li” czy „ sz c z y p tą s o li”, bo m ia ł o n s w o je s u g e s tie n ie zaw sz e ła tw e do z a a k c e p to w a n ia . N ie k ie d y f a k ty c z n ie p o m a
R E C E N Z J E
167
g a ją o n e do u c z y n ié n ia t e k s t u J o n y b a r d z ie j b ib lijn y m w m ie js c a c h , g d zie b y ł w s t y lu z b y t ra b in is ty c z n y .
K a lig r a f i a Y e a te s a je s t c z y te ln a , lecz n ie k ie d y tr u d n o ro z ró ż n ić u n ieg o b e t od g im e l lu b a j i n od sad e. C h o c ia ż n ie d a je p u n k ta c j i s a m o g ło sk o w e j, c z a se m d la u n ik n ię c ia n ie p o r o z u m ie n ia s ta w ia p e w n e p u n k ty sa m o g ło sk o w e . K o n ty n u a c ję p r z e k ła d u J o n y z p o p r a w k a m i Y e a te s a o d n o śn ie e w a n g e lii Ł u k a s z a i J a n a z a w ie r a tr z e c i to m p u b li k a c ji p t. E v a n g i l e s d e L u c e t de J e a n t r a d u i t s e n h é b r e u e n 1668 p a r G i o v a n n i B a t t i s t a I o n a r e t o u c h é s e n 1805 p ar T h o m a s Y e ate s, T u r n h o u t (B elg iq u e) 1982, B ré p o ls, k a r t y 185— 395 (T r a d u c t i o n s h é b r a ï q u e s d e s E v a n g i l e s r a s s e m b l é e s p a r J e a n C a r m i g n a c , 3). P rz e d te k s te m je d n o s tro n ic o w e w p ro w a d z e n ie d la ty c h , co n ie c z y ta li p o p rz e d n ie g o to m u (M a te u sz a i M a rk a ). o. J ó z e f W i e s ł a w R o s l o n O F M C o n v .t W a r s z a w a B i b l i a H e b r a i c a S tu t t g a r t e n s i a . . . E d itio f u n d i tu s4 r e n o v a t a a d ju v a n t ib u s H. B a r d t k e t , W. B a u m g a r t n e r f, P. A. H. d e B o e r (i in.) c o o p e- r a n t ib u s H . P . R ü g e r et J. Z i e g l e r e d id e r u n t K . E i l i g e r et W. R u d o l p h · T e x tu m M a s o r e tic u m c u r a v it H. P . R ü g e r . M a s o ra m e la b o r a v it G. E. W e i l , S t u t t g a r t 1967— 1977, D e u ts c h e B ib e lg e s e lls c h a ft, P r o l e g o m e n a s. LV, te k s t k s ią g s. 1574, w k ła d k a lu ź n a : T a b u l a a c c e n t u u m i V e r z e i c h n t ; der m a s o r e t i s c h e n T e r m i n i . P o 40 la ta c h n a s t ą p ił a z m ia n a f o r m y w w y d a n iu n a u k o w y m B ib lii H e b r a j s k ie j , o k r e ś la n e j k r ó tk o ja k o K i t t e 1— K a h 1 e. Z n a m ie n n a z m ia n a n a w ie lk ą s k a lę m ia ła m ie js c e ju ż ra z , k ie d y to p o c z ą w sz y od w y d . 3 w r. 1929 za p o d s ta w ę w z ię to te k s t k o d e k s u L e n in g ra d z k ie g o (L) z n a k o w a n y w P u b lic z n e j B ib lio te c e sy m b o le m B19A, p o c h o d z ą c y od B e n A s z e ra , z a m ia s t d o ty c h c z a s p u b lik o w a n e j p ó ź n ie js z e j f o r m y te k s tu z B ib lii R a b iń s k ie j J a k u b a b e n C h a ji- m a (W e n e c ja 1524— 1525). P o z o s ta ła w te d y n a d a l n a z w a B ib l i a H ebraic a. W 1951 r. d o d a n o do k s ią g Iz a ja s z a i H a b a k u k a w a r ia n t y z rę k o p is ó w z n a le z io n y c h n a d M o rz e m M a rtw y m .
O b e c n e w y d a n ie , z re a liz o w a n e w la ta c h 1967— 1977 p rz y z m ie n io n y m w d u ż e j m ie rz e z e sp o le w y d a w c ó w i w s p ó łp r a c o w n ik ó w t a k d a le c e o d b ie g a od p o p rz e d n ie j B ib lii H e b r a js k ie j R. K itt e l — P. K a h le , że z m ie n io n o n a w e t ty tu ł, b y n ie b y ło n ie p o r o z u m ie n ia . W y d a w c y p ro s z ą te ż u ż y tk o w n ik ó w te j B ib lii, b y d o ty c h c z a so w e w y d a n ie o k r e ś la li ja k o B ib l i a H e b r a i c a K i t t e l i a n a , w sk ró c ie B H K , n a to m ia s t to w y d a n ie , c y to w a li ja k o B ib lia H e b r a i c a S t u t t g a r t e n s ia , w s k r ó c ie B H S. P u b lik o w a n y m w n ie j te k s te m m a s o re c k im p o z o s t a ł n a d a l, u w a ż a n y za n a js ta r s z y p e łn y r ę k o p is h e b r a j s k i A ro n a b e n M osze b e n A s z e ra z X w ., w p ro w a d z o n y p rz e z R u d o lfa K itt e la do w y d . 3. B H S p o ja w ia ła się w o s o b n y c h z e sz y ta c h , p o c z ą w sz y o d 1967 r., b y n a s tę p n ie j a k p o p r z e d n ia B H K p r z y b r a ć f o r m ę o p ra w n e g o w p łó tn o w o lu m in u o b e jm u ją c e g o cało ść z b io r u k s ią g S ta r e g o T e s ta m e n tu h e b ra js k ie g o . W d a l sz y m c ią g u u tr z y m a n o w o d r ó ż n ie n iu od r ę k o p is u L w u k ła d z ie K s ię g ę K r o n ik n a k o ń c u z b io ru .
W P r o l e g o m e n a p o d a n y c h w ję z y k u n ie m ie c k im , a n g ie ls k im , fr a n c u s k im , h is z p a ń s k im i ła c iń s k im w s k a z a n e z o s ta ły w y r a ź n ie r ó ż n ic e w s to s u n k u do B H K , d o ty c z ą c e k r o j u c z c io n e k , te k s tu , m a s o ry i a p a r a t u k ry ty c z n e g o .
K ró j c z c io n e k h e b r a js k ic h je s t n ie c o o d m ie n n y od u ż y te g o w B H K , b o w ie m p o p r z e d n i s k ła d z o s ta ł z n is z c z o n y w c zasie w o jn y i tr z e b a b y ło d o b ra ć n o w e c z c io n k i, lic z ą c się ju ż z w y m o g a m i n o w o c z e sn e g o s k ła d u m a sz y n o w e g o , w k tó r y m w y k ra c z a ć n ie m o g ą p o z a k w a d r a t lu b p o ło w ę k w a d r a tu , n ie m o g ą b y ć n iż s z e a n i w y ższe, b y d a ło s ię d o b rz e d o p a s o w a ć do n ic h p u n k ta c j ę m a s o re c k ą . P o w ie d z ia łb y m , że w w y n ik u k r ó j n ie k tó r y c h l i te r je s t n a w e t b a r d z ie j e s te ty c z n y n iż p o p rz e d n io (np. g im e l, m e m , n u n , a jin , s a d e czy szin, to o s ta tn ie m a w re s z c ie z d e c y d o w a n ie k r o p k ę z le w e j lu b z p r a w e j s tro n y ,
