Jerzy Wyszyński
Studencka Sesja Naukowa na
Wydziale Filozofii ATK na temat:
Język a filozofia
Studia Philosophiae Christianae 14/1, 203-220
S tu d ia P h ilo s o p h ia e C h r is tia n a e A T K
14(1078)1
SPRAWOZDANIA
Studencka Sesja Naukowa na Wydziale Filozofii ATK na temat: Język a filozofia
W A k a d e m ii T eo lo g ii K a to lic k ie j, w d n ia c h 26—28 m a r c a 1976 r., o d b y ła się s z ó s ta ju ż z k o lei, c o ro c z n a , o g ó ln o p o lsk a , s tu d e n c k a se s ja n a u k o w a , p o ś w ię c o n a ro z w a ż a n iu p ro b le m u ję z y k a i filo zo fii.
Z e b ra n y c h p o w ita ł i z a p ro s ił do u d z ia łu w o b r a d a c h p rz e w o d n ic z ą c y N a u k o w e g o K o ła S tu d e n tó w F ilo z o fii A T K — A d a m C y m er.
W im ie n iu K s ię d z a R e k to r a d W y d z ia łu F ilo z o fii C h rz e ś c ija ń s k ie j o tw o rz y ł sy m p o z ju m k s. p ro d z ie k a n doc. d r E. M o ra w ie c .
K s. p r o d z ie k a n w y g ło sił p r e le k c ję , w k tó r e j o k re ś lił s y tu a c ję m e to d o lo g ic z n ą p ro b le m u r e l a c ji ję z y k a i filo zo fii. A b y o p is a ć t e re la c je , n a le ż y w s k a z a ć n a to, co ją w y z n a c z a , a w ię c n a je j k re s y . R o z u m ie n ie z a te m n a tu r y ję z y k a i n a tu r y filo z o fii p o zw o li u s ta lić ic h w z a je m n e o d n ie s ie n ia .
Z o s ta ły w y p ra c o w a n e d w ie te o r ie ję z y k a : te o r ia k o re s p o n d e n c y jn a i te o r ia im m a n e n ty s ty c z n a . W te o r ii k o re s p o n d e n c y jn e j ję z y k je s t r o z u m ia n y ja k o n a rz ę d z ie o p is u , ja k o r e z u l ta t p o tr z e b y k o m u n ik o w a n ia o p o z n a w c z y m z e tk n ię c iu się z rz e c z y w is to śc ią . T re ść , z a w a rto ś ć a k tó w p o z n a w c z y c h , d z ię k i sp e c y fic e lu d z k ie g o poznania·, d o m a g a się u ja w n ie n ia w ję z y k u . J ę z y k m o ż n a te ż o p is y w a ć ja k o s y s te m z n a k ó w . T e o ria k o r e s p o n d e n c y jn a je s t w ię c p o d ję ta w d w u a k c e n ta c h : b ą d ź p o d k r e ś la ją c y m p r a g m a ty c z n ą f u n k c ję ję z y k a (ję z y k ja k o fo r m a d y n a m ic z n a — n a rz ę d z ie ), b ą d ź f u n k c j ę s e m a n ty c z n ą (ję z y k ja k o s y s te m z n ak ó w ). T e o rię im m a n e n ty s ty c z n ą in t e r e s u j e n a to m ia s t r a c z e j z a g a d n ie n ie s e m a n ty c z n e — o p is tego, co n a z w a lib y ś m y ję z y k ie m id e a ln y m (te o rię tę p r z y j m u j e C a rn a p , A jd u k ie w ic z , n u r t n e o p o z y ty w is ty c z n y ). T e o ria im m a n e n ty s ty c z n a p o s tu lu je , a b y o p is u ją c ję z y k n ie p o d c h o d z ić do n ieg o tr a n s c e n d e n tn ie , a n i w sp o só b p rz e d m io to w y , a n i p o d m io to w y . J ę z y k je s t s y s te m e m , k tó r y n a le ż y o p is a ć i w y ja ś n ić w nim sa m y m . R o z w a ż a ją c r e la c ję ję z y k a do filo z o fii m u s im y w ie d z ie ć , j a k r o z u m ie m y filo z o fię : ozy re a lis ty c z n ie , id e a lis ty c z n ie , czy n p . w te o r ii lin g
w isty c z n e j. J e s t o c z y w iste , że r e la c ja u k o n s ty tu u je się z a le ż n ie o d p r z y ję c ia ró ż n y c h k o n c e p c ji filo zo fii. N a le ż y t t ż p a m ię ta ć o w a ż n e j m e to d o lo g ic z n ie tezie, ż e u p o d s ta w te o r ii ję z y k a leży m n ie j lu b b a rd z ie j w y r a ź n a te o r ia rz e c z y w is to śc i. O k a z u je się w ięc, że p r o b le m a ty k a r e la c ji ję z y k a d o filo z o fii ju ż d z ię k i ty m p ro s ty m a k c e n to m m e to d o lo g ic z n y m ja w i s ię ja k o z a g a d n ie n ie szczeg ó ło w e i n ie ła tw e .Z a p o d ję c ie te j c ie k a w e j te m a ty k i k s. D z ie k a n p o d z ię k o w a ł s tu d e n to m i życzył u c z e s tn ik o m s e s ji o w o c n e j p ra c y .
N a s tę p n ie z a b ra ł głos k u r a t o r N a u k o w e g o K o ła S tu d e n tó w F ilo zo fii, k ie r o w n ik k a te d r y H is to rii F ilo zo fii, p ro f, d r M ie c z y sła w G ogacz. W p ro w a d z e n ie P ro f e s o ra b y ło z je d n e j s tro n y in f o rm a c ją h is to r y k a filo zo fii o p ro b le m a ty c e te o r ii ję z y k a , a w ię c p o k a z a n ie m , ja k ie te o r ie ję z y k a s ą o b e c n ie z n a n e i p o d e jm o w a n e , a z d ru g ie j s tro n y — p y ta n ie m filo zo fa 0 o d n ie s ie n ie ję z y k a do rze c z y w isto śc i.
P o śre d n io w ie c z u w d z ie ła c h B a c o n a , L o c k e ’a, H o b b e s’a, V ica, L e ib n iz a , B e rk e le y ’a H u m e ’a p o ja w ia ją s ię c ie k a w e , b o g a te w in tu ic je z z a k r e s u s e m a n ty k i, ro z w a ż a n ia o ję z y k u . K a n t n ie p o d e jm u je te j p r o b le m a ty k i, co p o w o d u je w y k re ś le n ie ty c h ro z w a ż a ń z filo z o fii n a o k re s p o n a d s t u la t, do p o c z ą tk u X X w . P o s ta w ę K a n ta o c e n ia ju ż jeg o p rz y
ja c ie l H a m a n n w sw e j M e ta k r y ty c e , o d p o w ie d z i n a K ry ty k ę c zy steg o
ro z u m u . H am anin z a rz u c a K a n to w i n ie k o n s e k w e n c ję : m ó w ią c o czy sty m
ro z u m ie i n ie p o d e jm u ją c św ia d o m e g o s to s u n k u d o ję z y k a , K a n t u ż y w a ję z y k a p e łn e g o e le m e n tó w e m o c jo n a ln y c h , „ fa n ta s ty c z n y c h ” , co m oże p ro w a d z ić do n ie p o jm o w a n ia p rz e z ro z u m w ła s n y c h tw ie rd z e ń . S a m o p o ję c ie „ ro z u m u ” u z y s k u je u K a n ta n ie w ła ś c iw ą o d rę b n o ś ć b y to w ą .
P o k a n ty ś c i ró w n ie ż n ie z a jm u ją się r e la c ją ję z y k a d o m y śli. J ę z y k o z n a w s tw o Więc, b ę d ą c p o z a te o r ią p o z n a n ia , s t a je się b a d a n ie m h is to ry c z n o -p o ró w n a w c z y m ró ż n y c h ję z y k ó w .
X IX - w ie c z n i h is to rio g ra fo w ie filo zo fii ta k ż e n ie z w ra c a li u w a g i n a p r o b le m a ty k ę ję z y k a , o m a w ia ją c n a w e t te k s ty p r z e d k a n to w sk ic h p rz e d s ta w ic ie li filo z o fii n o w o ż y tn e j. X V II i X V III-w ie c z n e d y s p u ty o ję z y k u k o n ty n u o w a n o ty lk o w m a te m a ty c e . Z a te m w ła ś n ie do m a te m a ty k i s ię g n ą ł W ittg e n s te in o d n a w ia ją c z a in te re s o w a n ie p r o b le m a ty k ą ję z y k a . W ittg e n s te in z n a la z ł w lo g ice ty lk o ta u to lo g ie , c ie k a w sz y c h p ro b le m ó w ję z y k a n ie ro z w ią z u je , p r a c u je d łu g o w o sa m o tn ie n iu . J ę z y k o z n a w c y u m ie li o p isa ć ję z y k ty lk o w f a k ta c h fo n e ty c z n y c h 1 m o rfo lo g ic z n y c h . D e S a u s s u re p o d ją ł p ró b ę c ie k a w y c h a n a liz ję z y k a . Z m ia n y w ję z y k u , czyli u ję c ie d ia c h r o n ic z n e je s t m o ż liw e w y łą c z n ie p rz y p rz y ję c iu e le m e n tu s ta łe g o — s y n c h ro n ii, k tó r a p o z w a la ro zp o zn ać z m ie n n o ść i g w a r a n tu je to ż sa m o ść b a d a n e g o z ja w is k a . S en s ję z y k o z n a w c z y c h b a d a ń D e S a u s s u r e ’a p o le g a n a ty m , że u s ta la o n, iż ję z y k n ie je s t d ia c h ro n ic z n y . h is to ry c z n y , lecz że je s t s y s te m e m , s y n c h ro n ią . J ę z y k ro z u m ie się i b a d a ja k o s t r u k t u r ę (te rm in z a p ro p o n o w a n y p rz e z
W ittg e n s te in a ). C zas n ie je s t c z y n n ik ie m e w o lu c ji ję z y k a , w y z n a c z a ty lk o je j ra m y . M e to d a t a p o z w a la b a d a ć z n a c z e n ie słów , n ie p o d e j m u j e p y ta n ia : czym je s t z n a c z e n ie ? R o z u m ie to D e S a u s s u re i tw ie rd z i, że „w ję z y k u n ie m a rz e c z y ” , r e l a c ja do rz e c z y je s t u s ta lo n a ty lk o n o r m a ty w n ie . D e S a u s s u r e n ie w y sz e d ł je d n a k p o za ję z y k w p ro b le m a ty k ę te o r io - p o z n a w c z ą . S k o ro w s tr u k tu r a liź m i e je d e n e le m e n t s t r u k t u r y je s t z ro z u m ia ły d z ię k i r e la c jo m do in n y c h e le m e n tó w , ję z y k ja k o cało ść p o w i n ie n by ć z ro z u m ia ły w o d n ie s ie n iu do czegoś p o z a so b ą. T e z a ta k a je s t o c z y w is ta n a w e t w ś w ie tle z a ło ż e ń sa m e g o s tr u k tu r a liz m u . N ie je s t je d n a k p o d ję ta w ję z y k o z n a w stw ie . W y ja ś n ie n ie z n a c z e n ia słó w w o b rę b ie sam e g o ję z y k a je s t n ie p o ro z u m ie n ie m . P o d s ta w tego, co n a z y w a m y se n s e m , s z u k a m y p o za ję z y k ie m . C zy w y s ta r c z a t u o d n ie s ie n ie do św ia d o m o śc i, czy św ia d o m o ść k o n s ty tu u je s e n s y słó w ? Nie, g d y ż św ia d o m o ść f u k c jo n u je w ję z y k u i p rz y p o m o cy ję z y k a , m y ś lim y p o p r o s tu sło w a m i. S a m a rz e c z y w is to ść je s t p rz y c z y n ą s e n s u i p o d s ta w ą ję z y k a . W n io s e k te n , do k tó re g o d o ch o d z ą w sp ó łc z e ś n ie te o r e ty c y ję z y k a , g ło sił ju ż A ry s to te le s . R z e c z y w i sto ść r o p o z n a je i o p is u je filo z o fia . J ę z y k m e ta fiz y k i je s t w ię c p o d s ta w o w y .
R o z w a ż a n ie z w ią z k u ję z y k a z filo z o fią je s t je d n o c z e śn ie z w ró c e n ie m u w a g i n a z a n ie d b a n y te r e n ję z y k a filo zo fii, od k tó re g o za le ż y z ro z u m ie n ie ś w ia ta . M oże te ż tr z e b a z a sta n o w ić się, czy ję z y k w k tó r y m u c z y liś m y się w y ra ż a ć p rz e z w ie k i ty lk o s ta n y e m o c jo n a ln e i k o n s tr u k c je m y ś lo w e , z a c h o w a ł te se n s y , k tó r e p o z w a la ją w y ra z ić r e a l n ą rz e c z y w i sto ść. J e ż e li n ie , n ie z n a c z y to , że n ie je s t m o ż liw a m eitafizy k a, lecz że je j ję z y k n a le ż y o d b u d o w a ć .
P r o b le m a ty k a p o d ję ta n a te j s e s ji je s t — ja k p o d k re ś lił p ro f. G o- g acz — a k tu a ln a , o k a z u je się b o w ie m , że z b a d a n ie z w ią z k ó w m ię d z y ję z y k ie m i filo z o fią p o zw o li z ro z u m ie ć n ie k tó r e p rz y c z y n y o b e c n e j p o z y c ji filo z o fii w k u ltu rz e .
W c zasie trz y d n io w e g o S y m p o z ju m s tu d e n c i A T K w y g ło sili sz e re g r e f e r a tó w , k tó r y c h s tre s z c z e n ia są n iż e j p o d a n e . A d a m C y m e r — J ę z y k d z ie ła s z tu k i A. C y m e r p o d e jm u ją c p ro b le m ję z y k a d z ie ła s z tu k i z a p ro p o n o w a ł ro z w a ż e n ie n a jp ie r w d w u p y ta ń : C zy d zieło s z tu k i je s t ję z y k ie m , o ra z c zy dzieło s z tu k i je s t z n a k ie m ? P r e le g e n t za z n a c z y ł, że sw o je ro z w a ż a n ia o g ra n ic z a z a sa d n ic z o do ta k ie j tw ó rc z o śc i, j a k ą je s t m a la r s tw o czy rz e ź b a , choć a n a lo g ic z n ie m o ż n a b y je ro z s z e rz y ć o in n e d z ia ły sz tu k i.
A b y d zieło s z tu k i b y ło ję z y k ie m , m u s i p o sia d a ć sw ó j s ło w n ik i s k ł a d n ię . W y d a w a ło b y się , że s ło w n ik ie m m o g ły b y b y ć t u k s z ta łty , b a rw y . T a k n ie je s t, g d y ż n ie m a ją o n e sa m o d z ie ln e g o z n a c z e n ia . D zieło s z tu k i
n ie z a w ie r a w ię c e le m e n tó w s ło w n ik a i s k ła d n i, n ie je s t w ię c ję z y k ie m . T ę z g o d n ą z re s z tą n a ogół o p in ię p o d z ie la ją M. W a llis i S. L a n g e r.
R o z w a ż e n ie k o le jn e g o p ro b le m u — czy d zieło s z tu k i je s t z n a k ie m , w y m a g a ło p o d a n ia k il k u d e fin ic ji p o ję c ia z n a k u i z w ią z a n y c h z ty m z a g a d n ie n ie m ro z ró ż n ie ń s e m a n ty c z n y c h .
S e n se m o g ó ln e j d e f in ic ji z n a k u (p o d a n e j p rz e z J. K o ta rb iń s k ą ) je s t, to , że je d e n p rz e d m io t je s t z n a k ie m in n y c h p rz e d m io tó w w te d y , gd y d z ię k i p e w n e j k o n w e n c ji słu ż y w y r a ż a n iu m y ś li o ty c h p rz e d m io ta c h , o ile p o s ia d a ją o n e o k re ś lo n ą cech ę w sp ó ln ą .
W d e fin ic ji W a llis a , z n a k jesit p rz e d m io te m z m y s ło w o -p o strz e g a ln y m , k tó r y d z ię k i sw o im w ła sn o ś c io m m o że w y ra ż a ć m y śl, b ę d ą c ą jeg o z n a czen iem .
R e la c ja p o m ię d z y z n a k ie m a p rz e d m io ta m i o z n a c z a n y m i m oże m ie ć c h a r a k t e r czy sto k o n w e n c jo n a ln y , w ó w c z a s z n a k je s t tz w . z n a k ie m u m o w n y m , lu b c h a r a k t e r p o d o b ie ń s tw a — w te d y m ó w im y o z n a k u ikomiczmym. Z n a k i ikomdczne s ą b ą d ź s c h e m a ta m i (u p ro szczo n e, u b o g ie w szczegóły), b ą d ź p le r o m a ta m i (o d w ro tn ie — p e łn e , b o g a te , ja k n p . m a la r s tw o śre d n io w ie c z n e , n id e r la n d z k ie , n a d r e a liz m D a li’ego). O b ra z je s t ta k im z n a k ie m ik o n ic z n y m , k tó r y p o w s ta ł p rz y d u ż y m z a a n g a ż o w a n iu e m o c jo n a ln y m tw ó rc y , w o b ra z ie zac h o d z i te ż z w ią z e k z sy m b o lem .
S y m b o l je s t p rz e d m io te m z m y s ło w o -p o s trz e g a ln y m , k tó re g o re la c ja z p rz e d m io ta m i o z n a c z a n y m i n ie je s t o k re ś lo n a n a z a sa d z ie k o n w e n c ji, czy p o d o b ie ń s tw a , lecz a n a lo g ii. S y m b o l je s t c zy m ś p o m ię d z y z n a k ie m a n ie z n a k ie m . S y m b o l m a f u n k c ję r e p r e z e n ta ty w n ą i k o m u n ik a ty w n ą , z n a k , d o d a tk o w o — f u n k c ję e k s p r e s y w n ą . W s e m a n ty c z n y c h b a d a n ia c h d z ie ł s z tu k i w y ró ż n ia się tz w . e n k la w y s e m a n ty c z n e , tj . m ie js c a w y s tę p o w a n ia z n a k ó w z in n e g o s y s te m u (np. c y ta t o b c o ję z y c z n y w u tw o rz e n a p is a n y m po p o lsk u ) o ra z p o la s e m a n ty c z n e — z n a k m o że m ie ć ró ż n e z n a c z e n ie w z a le ż n o śc i o d p o ło ż e n ia (np. n u ta n a p ięcio lin ii).
K o n ie c z n y m w a r u n k ie m b y c ia z n a k ie m je s t u s ta n o w io n a n a g ru n c ie k o n w e c ji r e la c ja sz e ro k o p o ję te g o o z n a c z a n ia . Z n a k je s t k o n k re tn y m , z lo k a liz o w a n y m w czasie i p r z e s tr z e n i p rz e d m io te m (lu b k la s ą p r z e d m io tó w ró w n o k s z ta łtn y c h ). S p o só b fu n k c jo n o w a n ia z n a k u tłu m a c z y się w d w ó c h te o r ia c h : a s o c ja c y jn e j lu b w o b e c n ie p o w sz e c h n ie p rz y jm o w a n e j te o r ii in te n c ji z n a c z e n io w e j. T a o s ta tn ia p r z y p is u je z n a k o m tz w . „ p rz e z ro c z y sto ś ć s e m a n ty c z n ą ”, to je s t w ła śc iw o ś ć p o le g a ją c ą n a ty m , że z n a k n ie z a tr z y m u je n a so b ie u w a g i, lecz k ie r u je ją do teg o , co o z n a cza.
J a k się o k a z u je w s e m io ty c z n y c h b a d a n ia c h d z ie ł sz tu k i, n ie zaw sze m o ż n a je d n o z n a c z n ie p rz y p o rz ą d k o w a ć o z n a c z o n e p rz e d m io ty z n a k o w i. D zieła s z tu k i n ie m o g ą b y ć w ię c n a z w a n e z n a k a m i.
K o n f r o n tu ją c a n a liz ę se m io ty c z n ą ze s z tu k ą ś re d n io w ie c z n ą m o ż n a je d n a k s tw ie rd z ić z a W allisern , że s z tu k a ś r e d n io w ie c z n a je s t ję z y k ie m . S ło w n ik ie m t e j s z tu k i są z n a k i ik o n ic z n e , u m o w n e i sy m b o lic z n e (np. w y s tę p u ją c a w o b ra z ie k o b ie ta i w ie ż a — k o ja r z y się z a w sz e ze św . B a rb a rą ) . S k ła d n ią ję z y k a s z tu k i ś r e d n io w ie c z n e j s ą p r a w id ł a ro z m ie s z c z e n ia z n a k ó w w p o la c h s e m a n ty c z n y c h (w z a le ż n o śc i o d m ie js c a w y s tę p o w a n ia , z n a k i co in n e g o o z n a c z a ją , n p . m ie js c a po p r a w e j rę c e C h r y s tu s a w „ S ą d z ie o s ta te c z n y m ” M ic h a ła A n io ła z K a p lic y S y k s y ń - s k ie j je s t p rz e z n a c z o n e d la lu d z i z b a w io n y c h , p o le w e j — d la p o tę p io n y c h ). W d z ie ła c h s z tu k i śre d n io w ie c z n e j w y s tę p u ją ró w n ie ż e n k la w y s e m a n ty c z n e — m ie js c a w y s tę p o w a n ia n a p is ó w i h e rb ó w . In a c z e j w y g lą d a k o n f r o n ta c ja a n a liz y s e m io ty c z n e j ze s z tu k ą w s p ó ł cz e sn ą . M o żliw o ści u ż y c ia m a te r ia łó w są a k tu a l n ie n ie o g ra n ic z o n e . T r u d n o je s t w ię c z n a le ź ć s ło w n ik d z ie ł s z tu k i w sp ó łc z e s n e j. N ie m a te ż r e g u ł s k ła d n i, g d y ż n ie p r z y jm u je s ię o b e c n ie n a w e t s ta ły c h r e g u ł k o m p o z y c ji w m a la rs tw ie . N a z a k o ń c z e n ie w y s tą p ie n ia A. C y m e r p o d ją ł o c e n ę b a d a ń se m io - ty c z n y c h w e s te ty c e i ic h p rz y d a tn o ś ć . A n a liz y d z ie ł s z tu k i m a j ą c h a r a k t e r a n a lo g ic z n y , n ie f u n k c jo n u je w ię c w n ic h p o ję c ie k a te g o r ii s e m a n ty c z n y c h . K o n o ta c ja d z ie ł s z tu k i je s t je d n o s tk o w a , p ó ź n ie j d o p ie ro je s t u o g ó ln ia n a . W s e m a n ty c e je s t n a o d w ró t, a p rz e c ie ż w sz tu c e n ie m a k o n w e n c ji. P o z a ty m n ie k tó r e d z i d a s z tu k i n i e m a j ą w y r a ź n e j k o n o ta c ji. K o le jn y m z a r z u te m w o b e c p o d e jm o w a n ia a n a liz s e m io ty c z n y c h je s t to , ż e s z t u k a s łu ż y w y r a ż a n iu czeg o ś, n a to m ia s t n ie je s t ś r o d k ie m p o r o z u m ie w a n ia się. D zieło s z tu k i je s t b a r d z ie j sy m b o lic z n e n iż sło w o , tr e ś ć sy m b o lic z n a je s t w n im b e z p o ś re d n ia .
B a d a n ia s e m io ty c z n e d o s ta r c z a ją co n a jw y ż e j s ą d ó w o r a n d z e k a t e - g o ria ln e j. A b y m o g ły o n e w e jś ć do e s te ty k i, ja k o filo z o fic z n e j r e f le k s ji n a d s t r u k t u r ą d z ie ła s z tu k i, m u s ia ły b y m ie ć r a n g ę p o w sz e c h n ą . A n a liz y se m io ty c z n e n ie p o d e jm u ją ró w n ie ż t a k w a ż n y c h z a g a d n ie ń , j a k p r o b le m w a r to ś c i e s te ty c z n y c h , s ą o n e z re s z tą w b a d a n ia c h e s te ty c z n y c h częścią n u r t u p o z y ty w iz u ją c e g o , o b o k p sy c h o lo g ii c z y so c jo lo g ii sz tu k i. C zy s e m io ty k a s z tu k i o k a z u je s ię z a te m z u p e łn ie n ie u ż y te c z n a ? N ie, g d y ż n a m ia r ę z a s ię g u i c h a r a k te r u s ą d ó w w n ie j w y p o w ia d a n y c h o ra z d z ię k i p r z y d a tn o ś c i do o p is ó w i ty p o lo g ii d z ie ł s z tu k i j e s t z n a k o m ity m , p re c y z y jn y m n a rz ę d z ie m b a d a ń d la ta k i c h n a u k p o z y ty w n y c h , j a k h i s to r ia s z tu k i, a rc h e o lo g ia czy e tn o lo g ia . T a k p o ję t a s e m io ty k a s z tu k i p ro w a d z i do c ie k a w y c h w y n ik ó w w w y m ie n io n y c h n a u k a c h szczeg ó ło w y ch ( ja k to p o k a z u je n p . E r v in P a n o f - sk y ), n ie p o w o d u ją c m e to d o lo g ic z n e g o z a m ie s z a n ia w e s te ty c e filo z o fic z n e j, a p o r z ą d k u ją c i w z b o g a c a ją c m a t e r i a ł je j a n a liz .
L e s z e k K u c z y ń s k i — J ę z y k a te k s t filo z o fic z n y w e d łu g P a u la R ic o e u ra .
R ic o e u r b a d a m o w ę ze w z g lę d u n a z a w a r te w n ie j sy m b o le . P r z y j m u je p o s ta w ę H e id e g g e ra , s z u k a m o w y p e łn e j, m o w y w y ra ż a ją c e j lu d z k ą e g z y ste n c ję , s y tu a c ję c z ło w ie k a w rz e c z y w is to śc i. S y m b o l p o s ia d a n a jw ię k s z ą w ła d z ę in te r p e la c ji, g d y ż jeg o s e n s je s t w p e w n y m z a k re s ie n ie u s ta n o w io n y p rz e z czło w ie k a. S y m b o l w y ra ż a z a te m w p r o s t b y t. R ic e o u r s y tu u je m y ś le n ie w o b rę b ie m o w y . F u n k c ją m o w y je s t te ż z ro z u m ie n ie sa m e g o sie b ie , d z ię k i w n ie s ie n iu s e n s u p rz e z in t e r p r e ta c ję , h e rm e n e u ty k ę . R ic o e u ro w i ch o d zi o p e w n ą m y ś l te o lo g ic z n ą , o p rz y w ró c e n ie s e n s u s y m b o lu z d z ie d z in y s a c r u m . W ła ś n ie h e r m e n e u ty k a , p o w o d o w a n a w ia rą , p o z w o li n a m z n ó w o b c o w a ć z s a c ru m . D z ie je się to o b e c n ie w r e f le k s ji k r y ty c z n e j, n ie ja k d a w n ie j n a tu r a ln ie , n a iw n ie . M oże w ła ś n ie h e r m e n e u ty k a p o zw o li p rz y w ró c ić tę d a w n ą w ię ź z s a c ru m . S y m b o l je s t t a k ą s t r u k tu r ą z n a c z e n io w ą , w k tó r e j se n s d o sło w n y , p ie rw o tn y , często fiz y c z n y w y z n a c z a se n s w tó r n y , p rz e n o ś n y , d u c h o w y , o n to lo g ic z n y , c z ę sto e g z y s te n c ja ln y , n a d b u d o w u ją c y się w s e n s ie p o d s ta w o w y m . S e n s w tó r n y n ie m o że b y ć u ję t y in a c z e j n iż p rz e z p ie rw s z y sen s. N p. p la m a , b łę d n a d ro g a , b rz e m ię — w s k a z u je n a s y tu a c ję z b r u - k a n ia , g rzeszn o ści, z a w in ie n ia . R ie o e u ro w s k a f o r m u ła „ sy m b o l d a je d o m y ś le n ia ” z n a c z y w p ro s t, że s y m b o l je s t p o d s ta w ą m y ś le n ia , w s k a z u je n a jeg o b o g actw o , n a tę s p e c y fic z n ą z a w a rto ś ć s y m b o lu , k tó r a p rz e d e w s z y s tk im je s t r e la c ją z b y te m . W ła ś n ie w s y m b o lu b y t z w ra c a s ię do n a s. J ę z y k sy m b o lic z n y je s t n a s z ą c o d z ie n n ą rz e c z y w is to śc ią , je s t te ż tw o rz y w e m k u lt u r y , w y c z e rp u je w ię c n a sz e in te n c jo n a ln e r e la c je z ty m , co re a ln e . J ę z y k n ie je s t ty lk o n a rz ę d z ie m r e f le k s ji, je s t a ż p rz e d m io te m filo z o fic z n e j m e d y ta c ji, je s t w y jś c ie m p o z a d y c h o to m ię „ p rz e d m io tu ” i „ p o d m io tu ” . F ilo z o f w r e f le k s ji R ic o e u ra o d z y s k u je „ p a m ię ć ” ro z p o z n a ją c n a g le se n s sy m b o li, k tó r e f u n k c jo n o w a ły od d a w n a , u k o n s ty tu o w a n e jesz c z e p rz e d ja k ą k o lw ie k filo z o fic z n ą re f le k s ją .
R ic o e u r o m a w ia te ż z p e r s p e k ty w y sw o ic h ro z r ó ż n ie ń d w a k ie r u n k i w sp ó łc z e s n e j m y ś li filo z o fic z n e j: ję z y k o z n o w stw o s tr u k tu r a lis ty c z n e i fe n o m e n o lo g ię . P o d s ta w ą b a d a ń ję z y k o z n a w c z y c h je s t w y o d rę b n ie n ie s t r u k tu r a ln e j b u d o w y ję z y k a . Ję z y k o z n a w s tw o w y p re p a ro w a ło z a te m sw ó j p r z e d m io t: ję z y k ja k o sy s te m z n a k ó w , s t r u k tu r ę w y d o b y tą z o b r ę b u m ow y. S tr u k tu r a l iz m n ie z a u w a ż a in te c jo n a ln e g o o d n ie s ie n ia się a k tu s ło w n e go d o ję z y k a . Z n a k i są w ję z y k u o d n o szo n e ty lk o d o in n y c h z n a k ó w , a m o w a je s t p rz e c ie ż b o g atsza, m o w a z a w ie ra te ż s to s u n e k do a k tu
sło w n e g o , ja k o in te n c jo n a ln e g o s k ie r o w a n ia s ię . M o w a je s t p o ś r e d n i k ie m p o m ię d z y ty m s y s te m e m z n a k ó w , k tó r y m je s t ję z y k , a rz e c z y w i sto śc ią , je s t te ż o d n ie s ie n ie m in f o r m u ją c y m o czasow oścd, p o d m io to w o ści z ja w is k a . O w szem , R ic o e u r z g ad za s ię z m e to d o lo g ic z n y m i ro z ró ż n ie n ia m i, s y m b o l p rz e c ie ż s p e łn i s w o ją ro lę ty lk o w s t r u k tu r z e , je d n a k p r z e d m io t b a d a ń , ja k i w y z n a c z a s t r u k tu r a liz m , je s t n ie ido p rz y ję c ia . F e n o m e n o lo g ia p rz y c z y n ia się do ric o e u ro w s k ie j te o r ii m o w y p rz e d e w s z y s tk im r o z w ią z a n ia m i d o ty c z ą c y m i p r o b le m u z n a c z e n ia . Z n a c z e n ie , to w e d łu g R ic o e u ra zd o ln o ść p r z e d s ta w ia n ia rz e c z y w is to ś c i jaiko z n a k ó w o r a z ro z u m ie n ia z n a k ó w ja k o p r z e d s ta w ia ją c y c h r z e c z y w isto ść . P r o b le m z n a c z e n ia je s t o p is a n y p rz e z fe n o m e n o lo g ic z n e p o ję c ie in te n c jo n a ln o ś c i. Z n a k z a k ła d a , że św ia d o m o ś c ią w a k c ie r o z u m ie n ia i w y p o w ia d a n ia je s t in te n c ja s k ie r o w a n a k u czem u ś. S ą d w a m o m e n ty in te n c jo n a ln o ś c i: m ó w ie n ie czegoś (sens) — je s t to tz w . m o m e n t id e a ln y i p o w ie d z e n ie czeg o ś o c zy m ś — n a z y w a n e m o m e n te m r e a ln y m . N a le ż y z a u w a ż y ć , że p o w y ż sz e ro z r ó ż n ie n ie je s t d la R ic o e u ra n a r z ę d z ie m r o z p o z n a w a n ia re a ln o ś c i. S y tu a c ja , w k tó r e j s p o ty k a się ję z y k ja k o s y s te m z n a k ó w z a k tu a l n ą in te n c jo n a ln o ś c ią , je s t w y p o w ie d z ia n e z d a n ie . Z d a n ie je s t p rz e jś c ie m ,z ję z y k a d o a k tu sło w n e g o , je s t k o n k r e t n ą, t ą o to i u lo tn ą k o m p o z y c ją z n a k ó w , z o rg a n iz o w a n y c h o d n ie s ie n ie m in te n c jo n a ln y m . Z d a n ie m a n a t u r ę s e m a n ty c z n ą , n ie ty lk o se m io ty c z n ą , o d n o si s y s te m z n a k ó w d o rz e c z y w is to śc i. F e n o m e n o lo g ia , ow szem , o k r e ś la n a t u r ę in te n c jo n a ln o ś c i, R ic o e u r p o k a z u je p rz e d m io t te j in te n c jo n a l ności. W a k c ie sło w n y m w y r a z n a b ie r a n o w eg o z n a c z e n ia , je s t n ie ty lk o z n a k ie m , z d o b y w a n o w ą f u n k c jo n a ln ą w a rto ś ć b y c ia p o ś r e d n ik ie m p o m i ę d z y s y s te m e m i a k te m s ło w n y m , s t r u k t u r ą i z d a rz e n ie m . W y ra z
d z ie li in iten cjo n aln o ść z d a n ia , a j a k e le m e n t s t r u k t u r y m o ż e b y ć p o n o w n ie w y k o rz y s ta n y . J e g o w ła s n a in te c jo n a ln o ś ć w y z n a c z a w ię k s z ą s a m o d z ie ln o ść . W y ra z n ie je s t t a k u lo tn y j a k sa m o z d a n ie . W zb o g aca s i ę n o sz ą c ś la d y w s z y s tk ic h s w o ic h u ż y ć w z d a n ia c h . W y ra z p o w r a c a
ją c d o s y s te m u n a d a je m u z n a m ię c z a s u : d ziejo w o ść. T a k z o s ta je r o z w ią z a n a tr u d n o ś ć s t r u k tu r a li z m u : p rz e jś c ie z s y s te m u do d z ie jo w o śc i. Z a g a d n ie n ie p o lis e m ii, c z y li w ie lo z n a c z n o śc i, p e łn i w e d łu g R ic e o u ra f u n k c j ę w e k o n o m ii m o w y . J e s t w ła ś n ie c e n n e , ż e w y r a z m o ż e b y ć u ż y t y w n o w y m z n a c z e n iu z a c h o w u ją c d a w n e . S e n s z d a n ia m o ż e b y ć w ie lo z n a c z n y , z d a n ie m o ż e m ó w ią c coś, m ó w ić te ż coś in n e g o — z n aczy ć w ię c s y m b o lic z n ie . T a k ie z n a m ię n o s i m o w a p o e ty c k a . N a le ż y p o d k r e ślić , ż e R ic o e u r ro z w ią z u je t u c e n tr a ln e z a g a d n ie n ie s w e j filo z o fii m o w y — p r o b le m r e l a c j i d w u s to s u n k ó w m o w y : ję z y k a ^ s t r u k t u r y i a k tu sło w n e g o z d a n ia , w y p o w ie d z i. S y m b o l ro d z ą c y s ię w n ie u s ta n n y m p r z e j-
śc iu od ję z y k a ja k o s y s te m u z n a k ó w do a k tu sło w n e g o w y ja ś n ia w ła ś n ie i u z a s a d n ia to p rz e jśc ie . W y łą c z n ie w m o w ie d o k o n u je s ię n a sz k o n ta k t z b y te m . S en s, k tó r y m o w a o d s ła n ia n a m w b o g a c tw ie s y m b o lu , je s t w ła ś n ie tą n a jg łę b sz ą in f o rm a c ją , in f o r m a c ją o z e tk n ię c iu z b y te m , in f o r m a c ją o b y cie. R ic o e u r p o d e jm u ją c ta k i e ro z w a ż a n ia b u d u je sw o is tą o n to lo g ię m o w y id ą c z r e s z tą za s u g e s tia m i H e id e g g e ra . C h o d zi tu o z n a le z ie n ie t a k ieg o w y m ia r u m o w y , k tó r y w y p rz e d z a z a ró w n o ję z y k o w e s t r u k tu r y , ja k i b ie g in tu ic ji. S k o ro w m o w ie d o k o n u je się o d sło n ię c ie n ie ty lk o s e n s u b y tó w , a le sam e g o b y c ia ja k o ta k ie g o , m o w a m u s i b y ć z a k o rz e n io n a w rz e c z y w is to śc i. M o w a je s t w to p io n a w c a ły p ro c e s eg zy sten cji.' P ie r w o tn y m z w ró c e n ie m s ię do m o w y n ie je s t je j u ż y w a n ie , lecz s ł u c h a n ie . S łu c h a n ie teg o , co sa m o p rz e d n a m i s ię o d s ła n ia , o tw a rto ś c i, k tó r ą c z ło w ie k z a m y k a w sło w a c h .
W y ra z je s t w te j o n to lo g ii m o w y m ie js c e m , p o p rz e z k tó r e p rz y c h o d z i d o n a s se n s , je s t m o m e n te m z ro z u m ie n ia , p rz e jś c ie m p o m ię d z y s ło w e m u s ły s z a n y m a s ło w e m z ro z u m ia n y m . W y ra z je s t w ię c p o ś r e d n i k ie m m ię d z y s t r u k t u r ą , a a k te m sło w n y m , lecz te ż m ię d z y d ź w ię k ie m i z ro z u m ie n ie m , o tw a r to ś c ią i z a m k n ię c ie m . J e s t p o ś r e d n ik ie m p o m ię d z y ta k sw o iś c ie ro z u m ia n ą p o te n c ją i a k te m .
R e fle k s ja P . R ic o e u ra m a s e n s te o lo g iczn y . O p is a n a s t r u k t u r a m o w y u z a s a d n ia i p rz y g o to w u je n a s do p rz y ję c ia O b ja w ie n ia . P r z e ja w ia n ie się b y tu w sło w ie i c ią g ła p rz e c ie ż a k c e p ta c ja t e j in f o r m a c ji p rz y g o to w u je p rz y ję c ie S ło w a B ożego. P rz y g o to w u je i u z a s a d n ia w sy m b o lic z n e j s t r u k tu r z e m o w y re a ln o ś ć , a k tu a ln o ś ć s ło w a o b ja w io n e g o .
J e r z y W y s z y ń s k i — Ję z y k o w e w y ra ż e n ie rz e c z y w is to śc i w e d łu g E. G ilso n a.
Z a g a d n ie n ie w y ra ż a n ia się rz e c z y w is to śc i w ję z y k u b y ło te m a te m w y s tą p ie n ia J . W y sz y ń sk ie g o n a p o d s ta w ie B y tu i is to ty E. G ilso n a. C ie k a w e i p o u c z a ją c e w y d a w a ło się p rz e ś le d z e n ie e ty m o lo g ic z n y c h i h i s to ry c z n y c h s e n s ó w p o d s ta w o w y c h te r m in ó w k la s y c z n ie p o ję te j filozofii. O m ó w io n e z o sta ły n a s tę p n ie d o k ła d n ie j te ro z w a ż a n ia G ilso n a , k tó r e d o ty c z ą ję z y k o w e g o w y r a ż a n ia is tn ie n ia , re a ln o śc i, b y tó w . T e te r m in y z re s z tą są d la teg o auitora p u n k te m w y jś c ia m e ta fiz y c z n e j a n a liz y filo z o ficzn ej. „ Ê tr e ” m oże b y ć ro z u m ia n e z a ró w n o ja k o cz a so w n ik , ja k i rz e c z o w n ik . P o ję te ja k o c z a so w n ik z n aczy „ b y ć ”, w s k a z u je n a fa k t, że ja k a ś rz e c z je s t. P o d ję te ja k o rz e c z o w n ik o z n a c z a ja k iś b y t. T a d w u z n a c z n o ść n ie je s t to le r o w a n a w ła c in ie o d c zasu B o e c ju sz a , k tó r y w k o m e n ta rz a c h do P o r f ir iu s z a w p ro w a d z a te r m in „ e n s” n a o z n a c z e n ie b y tu . W ł a cin ie m a m y w ię c i „e sse ” i „ e n s” , p o d o b n ie ja k w g re c e „ e in a i” i „to o n ”, a w a n g ie ls k im „to b e ” i „ b e in g ” .
P o m ie s z a n ie c z a so w n ik o w e g o z n a c z e n ia „ ê tr e ” z s e n s e m rz e c z o w n ik o w y m n a s tą p iło w w y n ik u p e w n e j ese n ic ja liz a c ji ję z y k a i w s k a z u je n a „b y c ie ibytem ” z a k c e n te m n a „ b y t” n ie z aś n a „ b y ć ” ( ê tr e u n ê tre ).
„ L ’e ss e n c e ” (isto ta ) p o c h o d z i o d ła c iń s k ie g o „ e s s e n tia ” , n a w y ra ż e n ie g re c k ie g o „ o u s ia ”. T e rm in te n niie m a k s z ta łtu z a d o w a la ją c e g o , g d y ż n ie p o d k re ś la c h a r a k t e r u rzec z o w n ik o w e g o .
T a k ja k ła c iń s k ie „ e n s ” p o w in n o s ię p rz e k s z ta łc ić w ja k ie ś „ é ta n t”, t a k „ e s s e n tia ” w „ é ta n c e ” . B y ło b y o n o w te d y p o c h o d n ą c z a s o w n ik a „ ê tr e ” (być) p o d o b n ie j a k w g re c e . M o żliw o ść u ż y c ia „ e s s e n tia ” n a o z n a c z e n ie g re c k ie g o „ o u s ia ” ro z w a ż a ł S e n e k a . W I I I w . A rn o b iu s z w A d v e r s u s G e n te s u ż y w a „ e s s e n tia ” n a w s k a z a n ie n a tu r y te g o , co je s t. T e r m in te n , ro z p o w sz e c h n io n y p rz e z p ó ź n ie js z y c h p is a rz y c h rz e ś c ija ń s k ic h , zn a c z y ty le , co „ s u b s ta n c ja ” . W ś r e d n io w ie c z u i p ó ź n ie j ro z u m ie s ię „ e s s e n tia ” ja k o „ is to ta ” .
„ E x is te n tia ” p o c h o d z i o d „ e x s ito ” , co w k la s y c z n e j ła c in ie z n aczy „w y c h o d z ić z ” , „ u k a z y w a ć s ię ” itp . C h a lc y d iu s z ( I I I — IV w .) w p ro w a d z a z n a c z e n ie „ is tn ie ć ”, tłu m a c z ą c P la to ń s k ie g o T im a io s a . „ E x is te n tia ” p o ja w ia się u K a n d y d a A r ia n in a (V w .) i z n a c z y „ is tn ie ć ”. W ś r e d n io w ie czu te r m in „ e x is te n tia ” w s k a z y w a ł n a is tn ie n ie z u w y d a tn ie n ie m a k c e n tu g e n e ty c z n e g o ( ja k n p , u R y s z a rd a ze św . W ik to ra ). W z a sa d z ie je d n a k te r m i n „ e ss e ” w y r a ż a ł is tn ie n ie , ro z u m ia n e ja k o a k t (a c tu s e s - se n d i). T o m a sz o w e „e sse ” je s t o d X V I w . w y r a ż a n e s ło w e m „ e x is te n t i a ” . S c h o la s ty c y d łu g o b ro n ili się p r z e d z a s tą p ie n ie m „ e ss e ” p rz e z „ e x i- s t e r e ” z w r a c a ją u w a g ę n a s e n s e ty m o lo g ic z n y i sp o s ó b o z n a c z a n ia teg o o s ta tn ie g o . P rz e s u n ię c ie z n a c z e n ia „ e x is te r e ” w sy n o n im „e sse ” tł u m a czy s ię m o ż e ty m , że w ła ś n ie is tn ie n ie , „ e g z y s to w a n ie ” je s t p o z n a w c z y m o d b io r e m f a k t u „ b y c ia ” .
F u n k c ję w y r a ż a n ia is tn ie n ia , w ła ś c iw ą p o c z ą tk o w o d la „ ê tr e ” , p r z e ję ło w ję z y k u fr a n c u s k im „ e x is te r ” .
W e w s p ó łc z e s n y m ję z y k u filo z o fic z n y m e g z y s te n c ja liz m u w r a c a się d o (p o ro zu m ie n ia „ e x is te r ” i „ e x is te n c e ” w p ie r w o tn y m z n a c z e n iu , ja k o tr w a n i e w o d n ie s ie n iu d o jeg o p o c z ą tk u , co n ie m oże n ie p rz y c z y n ia ć się d o p o w s ta n io n o w y c h n ie p o ro z u m ie ń . N ie je s t p r o s te ś le d z e n ie su g e s tii ję z y k o w y c h w o m a w ia n y c h z a g a d n ie n ia c h . M o g ą o n e zw odzić. F u n k c ja łą c z n ik a s ło w a „ je s t” je s t p ó ź n ie j s z a n iż o z n a c z e n ia is tn ie n ia , le c z o b e c n ie sa m o „ je s t” s tr a c iło n ie k ie d y m o c w s k a z y w a n ia n a is tn ie n ie . D a w n ą f u n k c ję „ je s t” p r z e jm u je o b e c n ie c z a s o w n ik „ is tn ie ć ” . N ie k o n ie c z n ie w ię c o d n a jd y w a n ie rd z e n i e ty m o lo g ic z n y c h m o że n a m s łu ż y ć z a p e łn e w y ja ś n ie n ie . P o p ro w a d z im y r a c z e j s w o b o d n ą re f le k s ję n a d ję z y k ie m . P o z w o li to n a o d c z y ta n ie p ie r w o tn y c h d ą ż n o ś c i m y śli, k tó r e s ą często u k r y t e p o d z m ie n n o śc ią słó w . P ro b le m y filo z o fic z n e n ie
są w z ię te z n ik ą d , z n a jd u je m y je w te j in f o rm a c ji, kitórą n a z y w a m y d o św ia d c z e n ie m lu d z k im i h is to ry c z n y m , w y ra ż o n y m w ję z y k u .
P ro b le m y n a le ż y w y b ra ć z ję z y k a , lecz b łę d e m b y ło b y p o słu ż e n ie s ię t a k ą m e to d ą , j a k ą s ą n p . te o r ie ję z y k a „ p r e p a r u ją c e ” ję z y k p o to c z n y ja k o m a t e r i a ł do d a ls z e j a n a liz y , co z n a c z y — p rz e k s z ta łc a ją c e go w s t r u k tu r ę . C h o d z i r a c z e j o z rę c z n e , o m ija ją c e p u ła p k i, „ u c h w y c e n ie ” p ro b le m u . O d k ry c ie z d a n ia in fo rm u ją c e g o , że n ie m o ż n a czym ś b y ć i z a ra z e m ty m czy m ś n ie być, je s t p ro b le m e m m e ta fiz y c z n y m , o b e c n y m p o śró d w ie lu in n y c h , u tr w a lo n y c h w ję z y k u .
I s tn ie n ia n ie m o ż e m y u ją ć p o jęcio w o , m o ż e m y je je d n a k w y ra z ić w p o s ta c i s ą d u (coś jest), p o z n a n ie z a te m n ie o g ra n ic z a się do p o rz ą d k u p o jęć.
P o ję c ie b y tu je s t, ja k s ię w y d a je , o d p o w ie d n ik ie m z n a c z e n ia , n a k tó r e w s k a z u je c z a so w n ik „ je s t”.
S ą d z i s ię często ( ja k n p . J . S. M ili), że to je s t, is tn ie je , co w y w o łu je w ra ż e n ia . N ie w y ra ż a m y je d n a k w ty m s f o rm u ło w a n iu sam eg o is tn ie n ia , lecz jeg o p rz e ja w , o zn a k ę . N ie w y n ik a z tego, że is tn ie n ie p o le g a n a w y w o ły w a n iu w ra ż e ń .
J e ż e li o k re ś lilib y ś m y is tn ie n ie t a k , że „ is tn ie ć ” to „b y ć w s o b ie ”, czyli „b y ć p o za p rz y c z y n ą ”, o d n o siło b y s ię to d o „ e x is te r e ” — „ s is te r e e x ”. N a w ią z u ją c je d n a k do ta k ie g o ro z u m ie n ia is tn ie n ia , n a r a ż a m y się n a p a r a d o k s p o w ie d z e n ia , że b y t ja k o b y t w y k r a c z a p o z a s w o je is tn i e n ie , s k o r o je g o d o s k o n a ła to ż s a m o ść (b y t je s t ty m , cz y m je s t, i n ie je s t n ie b y te m ) w y k lu c z a w sz e lk ie „ s ta w a n ie s ię ” . W ję z y k u p o to c z n y m je s t o d w ro tn ie : is tn ie n ie je s t ja k b y o s ta te c z n y m , p e łn y m w y ra z e m b y to w o ści. N a le ż y p rz y ją ć p o to c z n e ro z u m ie n ie is tn ie n ia , p o n ie w a ż w p o p rz e d n im s e n s ie s ta w ia o n o b y t p o z a p rz y c z y n ą , p o ję te z aś ta k , j a k w ję z y k u n a tu r a ln y m , s ta w ia b y t p o z a nico ścią. T r u d n o je s t o k re ś lić , czym są f o r m y c z a s o w n ik a „ b y ć ” w sąd ach . Alibo „ je s t” je s t ty lk o łą c z n ik ie m i m a m y w ję z y k u d o c z y n ie n ia w y łą c z n ie z s ą d a m i a tr y b u ty w n y m i, b ą d ź te ż „ je s t” o z n a c z a p o z a ty m a k t is tn ie n ia i w ó w c z a s g łó w n ą f u n k c ją c z a so w n ik ó w je s t o z n a c z a n ie n ie cech, le c z czynności.
C z a so w n ik „ je s t” w s k a z u je n a sz e ro k o p o ję te is tn ie n ie . S ą d e g z y ste n c ja ln y (coś je s t) n ie sp ro w a d z a s ię z a te m do s ą d u o rz e c z n ik o w e g o (coś je s t c zy m ś), (gdyż jeg o e w e n tu a ln e ro z w in ię c ie a tr y b u ty w n e — „coś je s t is tn ie ją c e ”, d z ię k i o z n a c z a n iu p rz e z „ je s t” i „ is tn ie ją c e ” t e j s a m e j s y tu a c j i w rz e c z y w isto śc i, w y r a ż a ty le s a m o , co „coś je s t” :
To, że c z a so w n ik „ je s t” f u n k c jo n u je w ję z y k a c h ja k o łą c z n ik , d z ie je się d la te g o , ż e ję z y k i n ie k s z ta łt u ją s ię ta k , a b y — j a k p isz e Giilson — u ła tw ia ć p is a n ie tr a k ta t ó w lo g iczn y ch , lecz a b y w ie r n ie j o d z w ie rc ie d la ć rz eczy w isto ść.
A b y z ro z u m ie ć z d a n ie „ x je s t” tr z e b a p rz y ją ć , że to, co rz e c z y w is te , z a w ie ra e le m e n t o d rę b n y , n ie u to ż s a m ia ją c y s ię z is to tą i n a sz e p o z n a n ie in te le k t u a ln e z d o ln e je s t t e n e le m e n t u c h w y c ić . N ie b ę d z ie to id e ą d o b ra .(P laton), je d n ią (P lo ty n ), s y tu u ją c y m w rz e c z y w is to śc i a k te m p o z n a w c z y m — h a e c c e ita s (A w ic e n n a , D u n s Szkot), le c z a k te m is tn ie n ia . A d a m A d u sz k ie w ic z — K o n c e p c ja m o w y w K s ię d z e o p r z y c z y n a c h
C elem te j w y p o w ie d z i b y ło p o k a z a n ie ro li m o w y w m e ta fiz y c e K s ię
g i o p r z y c z y n a c h . P o n ie w a ż m e ta f iz y k a u s t a l a z a w a rto ś ć o n ty c z n ą rz e czy, a w ię c t e m o m e n ty s t r u k tu r a l n e , k tó r e u z a s a d n ia ją re a ln o ś ć b y tó w , w o b e c teg o p o ru s z o n e z a g a d n ie n ie d o ty c z y z a le ż n o śc i p o m ię d z y m ó w ie n ie m o rz e c z a c h , a ic h m e ta fiz y c z n ą k o n s ty tu c ją . W m e ta fiz y c e K s ię g i o p r z y c z y n a c h rz e c z y k o n s ty tu u je ic h o d n ie s ie n ie do p rz y c z y n . P rz y c z y n a s p r a w i a to , czym rz e c z je s t, je j re a ln o ś ć i je j tr w a n ie . P ie r w s z a p rz y c z y n a je s t je d n ią i c z y stą p r a w d ą , je s t p o n a d w sz y s tk im , co s tw o rz o n e , n a w e t p o n a d w ie c z n o śc ią i n ie s k o ń c z o n o ścią. Z je d n e j s tr o n y p r z e k r a c z a w sz y stk o i ró ż n i się o d w sz y stk ie g o , co u p rz y c z y n o w a n e , z d ru g ie j stro n y , je s t w e w s z y s tk ic h rz e c z a c h . P rz y c z y n a p rz e k a z u je s k u tk o w i fo r m ę , k tó r a je s t z a ra z e m w ie d z ą . S k u te k p o z n a je w t e j r e la c ji s w o ją p rz y c z y n ę , a w ła ś c iw ie u jm u je w n ie j ty le , n a Д е p o z w a la m u w ła s n a fo r m a . S k u te k w ię c c z e rp ie z p rz y c z y n y p e łn ą w ie d z ę o so b ie. T y m , co s ta n o w i rz e c z , je s t s a m a ta r e la c ja d o p rz y c z y n y . P rz y c z y n a z k o le i z n a s w o je s k u tk i n a ty le, n a ile je s t ic h p rz y c z y n ą . W h ie r a rc h ic z n e j s t r u k t u r z e p rz y c z y n i s k u tk ó w , fo r m y rz e c z y s ą m n ie j lu b b a r d z ie j p o w sz e c h n e , ic h w ie d z a w ię c je s t m n ie j lu b b a r d z ie j ro z le g ła , m n ie j lu b b a r d z ie j p o d z ie lo n a . H ip o s ta z y m a ją z a te m w ię k sz ą lu b m n ie js z ą m oc. P ie r w s z a in te lig e n c ja s tw o rz o n a p o s ia d a fo r m ę n a jb a r d z ie j p o w sz e c h n ą, z a w ie ra z a te m p e łn ą w ie d z ę o rz e c z a c h . In te lig e n c ja je s t w ie d z ą . P ie r w s z a p rz y c z y n a n ie je s t in te lig e n c ją , n ie je s t z a te m w ie d z ą , a w ię c p rz y c z y n u ją c , p ie o g ra n ic z a s k u tk u 5 d la teg o te ż p ie rw s z a in te lig e n c ja s tw o r z o n a je s t n ie s k o ń c z o n a . P ie r w s z a in te lig e n c ja u jm u je c z y s tą p r a w d ę , ja k ą je s t je d n ia . J e j p o z n a n ie je s t w sz e c h w ie d z ą , k tó r e j s to p n io w y p o d z ia ł n a p r a w d y c z ę śc io w e u m n ie js z o n e je s t je d n o c z e śn ie p r o cesem p o w s ta w a n ia ś w ia ta . W te n sp o só b p ie rw s z a p rz y c z y n a je s t w e w s z y s tk ic h rz e c z a c h n a ic h m ia rę .
Z a u w a ż m y , że m e ta fiz y k a K s ię g i o p r z y c z y n a c h je s t w p r o s t te o r ią m o w y . T eza ta k a je s t o c z y w ista , je ż e li z ro z u m ie m y k o n s e k w e n c ję , ja k ie p o c ią g a z a so b ą s tw ie rd z e n ie , ż e s tw a r z a n ie je s t r e l a c ją p o z n a w c z ą . J e d y n y m w y ja ś n ie n ie m re a ln o ś c i je s t p rz e c ie ż d la in te lig e n c ji b y c ie s k u t k ie m p e w n e j p rz y c z y n y . J e d y n ą w ię c w y k r y tą p rz e z s k u t e k r e la c ją je s t w ie d z a o p rz y c z y n ie . T a r e la c ja p o z n a w c z a m a w m e ta fiz y c e K s ię g i o
:p r z y c z y n a c h f u n k c ję r e la c ji s p r a w c z e j. O k re ś le n ie rz e c z y d o k o n u je się
w m o w ie.
N a z w a d o ty czy rz e c z y stw o rz o n y c h , n ie p e łn y c h , z n a jd u ją c y c h s ię p o n iż e j p ie r w s z e j p rz y c z y n y . T re ś c ią n a z w y je s t z a w a rto ś ć h ip o s ta z , z a w a rto ś ć , k tó r a je s t p r a w d ą , in f o r m a c ją o je d n o ś c i p ie rw s z e j p rz y c z y n y , u ję tą n a m ia r ę rz e c z y stw o rz o n y c h . S k o ro m ó w ie n ie ,w k tó r y m d o k o n u je się o k re ś le n ie , jesit m e d iu m w p ro c e s ie p rz y c z y n o w a n ia , to s t r u k t u r a m o w y w y ra ż a s t r u k t u r ę ś w ia ta . O d c z y tu ją c je d n a k ś w ia t d z ię k i b a d a n iu tr e ś c i n a z w y , p o z n a je m y z a w sz e p r a w d y czę śc io w e . U ję c ie c a łe j p r a w d y , a w ię c p ra w d y o p ie r w s z e j p rz y c z y n ie , p ie je s t m o żliw e. J e s t o n a p o n a d w s z y s tk im i tr e ś c ia m i u p rz y c z y n o w a n y m i, a ty lk o t e tr e ś c i s ą z a w a r te w sło w a c h . A u to r r e f e r a tu s w o je w y w o d y o p ie r a n a p rz e k o n a n iu , ż e k a ż d e p r z e k a z y w a n ie w ie d z y je s t m o w ą. M a r i a A n i ś k o w i c z — Z a w a r to ś ć filo z o fic z n a B o s k ie j K o m e d ii a te o r ie ro z u m ie n ia d z ie ła D an teg o
B o s k ą K o m e d ię n a jc z ę ś c ie j o d c z y ty w a n o ja k o h is to rię u czu ć, a z a
m i a r D anitego ja k o chęć w y s ła w ie n ia B e a try c z e . Ń ie n a le ż y je d n a k z a p o m in a ć , ż e d z ie ło to z a w ie ra te ż w ą tk i h is to ry c z n e , p o lity c z n e , e ty c z n e , r e lig ijn e i filo zo ficzn e.
W s tu d ia c h n a d D a n te m m o ż n a w y ró ż n ić c z te ry n u r t y : filo lo g iczn o - -h is to r y c z n y , k tó r y u s ta la p o p ra w n ą w e r s ję te k s tu , a n a liz u je d o k u m e n ty p o z w a la ją c e z ro z u m ie ć o so b ę D a n te g o i jeg o e p o k ę ; in t e r p r e ta c ję m i s ty c z n o -a le g o ry c z n ą ; te o lo g ic z n ą i e s fe ty c z n o -fo rm a iis ty c z n ą . W ie lu d a n to lo g ó w w id z i z ro z u m ie n ie B o s k ie j K o m e d ii w o d tw o rz e n iu je j ź ró d e ł, M ig u e l A sin P a la c io s z n a jd u je w n ie j z n a le ż n o ść o d ta k z w a n e j M ira g — le g e n d y m u z u łm a ń s k ie j o p o d ró ż y M a h o m e ta w z a św ia ty . P r z e c iw n ik ie m te j te z y je s t B ru n o N a rd i, k tó r y a k c e n tu je b a d a n ie z a in te r e s o w a ń in te le k tu a ln y c h D a n te g o i ro z w a ż a ją c te z y filo z o fic z n e B o s k ie j K o m e d ii o d rz u c a je j p o w ią z a n ia z m y ś lą św . T o m asza .
B e n e d e tto C ro c e , p rz e d s ta w ic ie l k ier-u n k u e s te ty c z n e g o , tw ie r d z i, że w ła ś n ie p o e z ja d z ie ła D a n te g o p o d p o rz ą d k o w u je so b ie m o m e n ty p o lity c z n e, r e lig ijn e i filo zo ficzn e. P ię k n o d e c y d u je o a k tu a ln o ś c i i w a rto ś c i
B o s k ie j K o m e d ii.
Z w o le n n ic y te z y e z o te ry c z n e j u w a ż a ją , że D a n te f o r s u je p o g lą d y h e re ty k ó w , k tó r e ja k o b y w y z n a w a ł.
E tie n n e G ilso n i A u s tin R e n a u d e t p r e z e n tu ją ro z u m ie n ie D a n te g o o p a r te n a a n a liz ie u m y s ło w o śc i i u czu ć e p o k i.
N a jw y b itn ie js z y p rz e d s ta w ic ie l n u r t u filologiozm o-historyciznego, M i c h e le B a rb i p o d k re ś la , ż e B o s k ą K o m e d ię n a le ż y o d c z y ty w a ć ja k o c a łość, w k tó r e j p o łą c z o n e są e le m e n ty r e lig ijn e z p o e ty c k im i. Z ro z u m ie
n ie te k s tu w y z n a c z a ją te ż s t u d ia n a d ję z y k ie m , k u l t u r ą i w y k s z ta łc e n ie m p o e ty . M o ty w e m o ż y w ia ją c y m p o szczeg ó ln e u tw o r y s ą w e d łu g B a rb ie g o u c z u c ia r e lig ijn e D a n te g o i p o s ta w a m o r a ln a d e m a s k u ją c a zło.
B a d a ją c z a w a rto ś ć filo z o fic z n ą B o s k ie j K o m e d ii m o ż e m y u s ta lić , ja k ie te o r ie ro z u m ie ń ś w ia ta , c z ło w ie k a , B o g a, w p ły n ę ły n a św ia to p o g lą d je j tw ó rc y . M ożem y p ró b o w a ć ro z p o z n a ć t e k ie r u n k i i z b a d a ć ic h fu n k c jo n o w a n ie w d z ie le D an teg o .
K a lik s t M o ra w sk i, M ic h e le B a r b i, G io v a n n i G e tto u w a ż a ją , że s e n s e m B o s k ie j K o m e d ii je s t p o k a z a n ie d ro g i, ja k ą p rz e b y w a d u s z a d ą ż ą c d o z e s p o le n ia z B o g iem , d ro g i r e a liz u ją c e j d o b ro ś w ia ta . D a n te o p ie r a s w o ją k o n c e p c ję m o r a ln ą n a ro z ró ż n ie n iu d w ó c h celó w lu d z k ie g o b y to w a n ia : z ie m sk ie g o — d ą ż e n ie do p e łn e g o p o z n a n ia p ra w d y , n a d z ie m sk ie g o — n a tu r a ln e g o p o w ro tu d o B o g a ( s tą d k o n c e p c ja d w ó c h p rz e w o d n ik ó w — W e rg iliu s z a i B e a try c z e ). P o z n a n ie p r a w d y je s t d ą ż e n ie m d o m ą d ro ś c i. N ie m o ż n a je d n a k d o jść a n i do m ą d ro ś c i, a n i do filo z o fii n ie p o s ia d a ją c m iło śc i. F ilo z o fia je s t n a jw y ż s z y m lu d z k im p o z n a n ie m i je s t o k re ś lo n a ja k o ro z m iło w a n y a k t m ą d ro ś c i.
D a n te p r z e jm u je n a jw ię c e j z filo z o fii św . A u g u s ty n a . T a k a je s t jego k o n c e p c ja B o g a : W iec zn eg o i N ie z m ie n n e g o B y tu , k tó r y je s t w s t o s u n k u d o lu d z i — p o d le g a ją c y c h z m ia n o m , s ta ją c y c h s ię — Ś w ia tło ś c ią i S z c z ę śliw o śc ią . D a n te a k c e p t u je te ż d o m in a c ję d u s z y n a d c ia łe m , co p rz y p o m in a a u g u s ty ń s k ą te o r ię c z ło w ie k a . W B o s k ie j K o m e d ii je s t te ż o b e c n a te o r ia ilu m in a c ji. S zczeg ó ln y m je j p rz y p a d k ie m je s t p o z n a n ie k o n ie c z n y m i n ie z m ie n n y c h p r a w d m o r a ln y c h .
D ro g a d o B o g a je s t je d n o c z e śn ie p rz e jś c ie m o d tego, co p o s trz e g a ln e zm y sło w o , do p o jm o w a n ia in te le k tu a ln e g o .
D a n te p o d e jm u je p ro b le m z b a w ie n ia . P o w ta r z a z a św . B o n a w e n tu r ą , że z b a w ie n ie je s t d z ie łe m m iło ści, a n ie s p r a w ie d liw o ś c i, w y b ó r je s t t a je m n ic ą B oga.
N ie o k re ś lo n o ść , n ie p o jm o w a ln o ś ć B oga, p rz e k r a c z a n ie k a ż d e g o jeg o w y o b ra ż e n ia p rz y p o m in a o k re ś le n ia B o e c ju sz a i P se u d o -D io n iz e g o . P o w r ó t do B oga je s t r u c h e m m iło ści, u m iło w a n ie m tego, co sa m o z s ie b ie je s t je j p rz e d m io te m . M iłość je s t e n e rg ią , k tó r a k ie r u je c z ło w ie k a k u B ogu. I s to tą b y tu z a ś je s t o d b ic ie ś w ia tła , k tó r y m je s t Bóg. P o d o b n ie do P s e u d o -D io n iz e g o o p is u je D a n te tę d ro g ę do B oga: im m n ie j c zło w ie k p o jm u je to, co k o n te m p lu je , ty m b liż e j je s t B oga. P e łn e p o z n a n ie w y k r a c z a ją c p o za s tw o r z e n ia je s t e k s ta z ą , je s t te ż w k o n s e k w e n c ji z a tr z y m a n ie m , (za p rz e sta n ie m ro z u m ie n ia .
M o żn a p rz y p u s z c z a ć , że p o ję c ie s p r a w ie d liw o ś c i D a n te w z ią ł o d św . A n z e lm a , K o n s tr u k c ja d a n te js k ie g o n ie b a o p a r ta je s t n a n a u c e A lb e r ta W ielk ieg o , k o n c e p c ja d ro g i d u sz y w k ie r u n k u B oga — n a d o k tr y n ie J a n a S z k o ta E riu g e n y , czy św . B o n a w e n tu ry . P o d k re ś le n ie k o n ie c z n o śc i
p r z y ję c ia p o s ta w y p o k o ry d la p o z n a n ia c z y ste j p r a w d y je s t ś la d e m m i s ty k i B e r n a r d a z C la irv a u x .
W o j c i e c h L i p k a — Z a g a d n ie n ie ję z y k a u L. W ii/ttgensteina R e f e r a t p o p św ię c o n y z a g a d n ie n iu ję z y k a u L . W ittg e n s te in a b y ł r a czej p r ó b ą z a p re z e n to w a n ia s ty lu m y ś le n ia w p r a c a c h te g o a u to r a , n iż d e f in ity w n y m o k re ś le n ie m jeg o p o g lą d ó w . P r z e d s ta w ił r a c z e j m e to d y k ę p r a c y n iż j e j e fe k ty . L. W ittg e n s te in z a w sz e k o ja r z y się z filo z o fią ję z y k a , o d n o w ił o n p rz e c ie ż tę p ro b le m a ty k ę w filo lo z ii w sp ó łc z e sn e j, w y w a r ł w ie lk i w p ły w n a n e o p o z y ty w is tó w , n a w ią z u ją te ż do jeg o p o g lą d ó w p rz e d s ta w ic ie le tzw . filo z o fii m o w y p o to c z n e j.
W ittg e n s te in f o r m u łu je w z a sa d z ie d w ie te o r ie ję z y k a . W T r a k ta c ie
lo g ic z n o -filo z o fic z n y m p o ja w ia się k o n c e p c ja ję z y k a , k tó r a z a in s p iro
w a ła n e o p o z y ty w is to w w ie d e ń s k ic h . J ę z y k je s t ta m p o jm o w a n y ja k o z b ió r z d a ń o d w z o ro w u ją c y c h ogół m o ż liw y c h s ta n ó w rzeczy . J e s t to w ięc k o r e s p o n d e n c y jn a te o r ia ję z y k a , g d z ie z d a n ia są k o n f ig u r a c ja m i n a z w r e p r e z e n tu ją c y c h p rz e d m io ty tw o rz ą c e s u b s ta n c ję ś w ia ta . Z d a n ia o p is u ją s ta n y rz e c z y b ę d ą c e ic h u k ła d a m i i — co t r z e b a z a a k c e n to w a ć — u j a w n ia j ą d z ię k i s w e j fo r m ie lo g ic z n e j s t r u k t u r ę s ta n ó w rz e c z y iz o m o rfic z n ą z t ą fo r m ą . F ilo z o fia je s t w p ie r w s z y m o k re s ie r e f le k s ji W ittg e n s te in a t r a k to w a n a in s tr u m e n ta ln ie , ja k o u m ie ję tn o ś ć w y ja ś n ia n ia m y śli, ja k o „ ć w ic z e n ie ” , k tó r e n a le ż y p rz e jś ć , a b y o s ią g n ą ć w y ż sz y sto p ie ń i n te le k tu a l n e j re f le k s ji.
W ittg e n s te in w p ro w a d z a p e w n e p r z e s ła n k i o n ty c z n e , w o p a r c iu o k tó r e k o n s t r u u je te o r ię ję z y k a : ś w ia t je s t ty m w sz y stk im , co zach o d zi, je s t o g ó łem fa k tó w , og ó ł f a k tó w d e c y d u je o ty m , co zach o d zi. W itt g e n s te in o d ró ż n ia d w a p o ję c ia , w s k a z u ją c e n a s y tu a c ję b y to w ą : f a k t (T a ts a c h e ) c z y li to , co z a c h o d z i fa k ty c z n ie , o ra z s t a n rzeczy . S ta n rz e c z y je s t e g z y s te n c ja ln ie n e u tr a ln y , je s t co n a jm n ie j f a k te m m o ż liw y m . F a k t n a to m ia s t je s t z a c h o d z ą c y m s ta n e m rzeczy . Z k o le i f o r m ą rz e c z y je s t m o ż liw o ść b y c ia s k ła d n ik ie m s ta n u rzeczy . P rz e d m io ty są b y ta m i k o n ie c z n y m i, s ą w ie c z n e , n ie z m ie n n e , j a k a to m y D e m o k ry ta . J a k o e le m e n ty sitałe s ta n o w ią s u b s ta n c ję ś w ia ta , w p r z e c iw ie ń s tw ie do s ta n u rz e c z y , k tó r y je s t ic h u k ła d e m . O s ta te c z n ie ś w ia t s k ła d a się z fa k tó w , ro z m ie sz c zon у с h w p r z e s tr z e n i lo g iczn ej. Z a k ła d a ją c iz o m o rfiz m m y ś li i rz e c z y w is to ś c i o ra z id e n ty c z n o ś ć m y ś le n ia i ję z y k a , W ittg e n s te in w y p r a c o w u je n a s t ę p u ją c e k o re la c je : n a z w ie o d p o w ia d a p rz e d m io t, z d a n iu s e n s o w n e m u — s y t u a c ja m o ż liw a , z d a n iu e le m e n ta r n e m u — s t a n rz e czy , z d a n iu p ra w d z iw e m u — f a k t, z d a n iu e le m e n ta r n e m u p ra w d z iw e m u — f a k t a to m o w y , z d a n iu b e z s e n s o w n e m u — p u s ty f r a g m e n t p r z e s tr z e n i lo g ic z n e j. T a k w ła ś n ie p r z e d s ta w ia s ię k o re s p o n d e n c y jn a te o r ia ję z y k a w T r a k
ta c ie lo g ic z n o -filo z o fic z n y m , g d z ie ję z y k p o jm o w a n y je s t ja k o r e z u l ta t
p o tr z e b y s f o rm u ło w a n ia i k o m u n ik o w a n ia w y n ik ó w p o zn aw czeg o z e tk n ię c ia się c z ło w ie k a ze św ia te m , k tó r e g o g r a n ic ą je s t p o d m io t.
W D o c ie k a n ia c h filo z o fic z n y c h n a to m ia s t ję z y k p o ję ty je s t ja k o d y n a m ic z n a fo r m a , ja k o n a rz ę d z ie d z ia ła n ia w św ie c ie . D la te g o też, o ile w p ie r w s z y m u ję c iu a k c e n t p a d a n a s e m a n ty c z n e f u n k c j e ję z y k a , o t y le w d r u g im — n a jeg o f u n k c je p r a g m a ty c z n e . F ilo z o fię ty p o w ą d la d ru g ie j f a z y m y ś li W ittg e n s te in a c e c h u je p o rz u c e n ie tr z e c h f u n d a m e n ta ln y c h z a ło ż e ń T r a k t a tu , że ję z y k je s t u ż y w a n y ty lk o d la je d n e g o ce lu — s tw ie r d z e n ia f a k tó w ; ż e z d a n ia z y s k u ją s w e z n a c z e n ie ty lk o w je d e n sp o s ó b — p rz e z o b ra z o w a n ie f a k tó w ; ż e ję z y k z is to ty p o s ia d a ja s n ą , t r w a ł ą s t r u k t u r ę u k ła d u f o r m u ł r a c h u n k u logicznego.
D o c ie k a n ia filo z o fic z n e c e c h u je p o d e jś c ie e m p iry c z n e , a p o d s ta w o
w y m p ro b le m e m p o ja w ia ją c y m się t u t a j je s t sp o s ó b u ż y c ia ję z y k a w m o w ie p o to c z n e j. W ittg e n s te in u w a ż a , że a b y o sią g n ą ć ja s n y p o g lą d n a cele i fu n k c jo n o w a n ie słó w , n a le ż y p r z y p a tr z e ć się ró ż n o ro d n o ś c i f a k ty c z n y c h c e ló w i sp o s o b ó w u ż y w a n ia w y ra z ó w . W ittg e n s te in zac h o d z i w s w y c h p o g lą d a c h t a k d a le k o , ż e r o z u m ie z n a c z e n ie w y r a z u ja k o s p o só b jeg o u ż y c ia . T w ie rd z i, że n a le ż y w z ią ć p o d u w a g ę m a k s y m a ln ą lic z b ę g ie r ję z y k o w y c h , w k tó r y c h u c z e stn ic z y d a n e słow o, a b y o k re ś lić jeg o z n aczen ie.
J e s t o c z y w iste , że filo z o fia W ittg e n s te in a b u d z i w ie le k o n tr o w e r s y j n y c h o p in ii. W ittg e n s te in , choć z p o z o ru w y d a je się b y ć w o ln y o d d o g - m a ty z m u , c z ę sto w d o g m a ty z m p o p a d a . T a k d z ie je s ię w p r z y p a d k u t e zy o g r a m a ty c z n y m c h a r a k te r z e i g ra m a ty c z n e j g e n e z ie p ro b le m a ty k i filo z o fic z n e j. W s k a z u je n a to A. J . A y e r, k tó r y tw ie r d z i, że b a d a n ie s p o so b ó w fu n k c jo n o w a n ia ję z y k a je s t w w y d a n iu W ittg e n s te in a a n a liz ą p e w n e g o z a k r e s u fa k tó w . W ittg e n s te in p r a g n ie u w o ln ić się od k o n c e p - p c ji, k tó r e z n ie k s z ta łc a ją f a k ty . Z a p o m in a je d n a k , z d a n ie m A y e ra , że ż a d e n o p is n ie m o ż e b y ć w o ln y o d p e w n e j i n t e r p r e ta c ji, g d y ż „ o p is t e go, co fa k ty c z n ie z a c h o d z i, je s t p o g lą d e m n a to , co z ach o d zić m o ż e ” . S p o só b , w j a k i k o n s tr u u je m y d a n y ty p z d a n ia , z a le ż y o d o g ó ln eg o p o g lą d u n a z n a c z e n ie . W ta k im ra z ie W ittg e n s te in tw ie r d z ą c , ż e p ro c e s y w e w n ę trz n e w y m a g a ją z e w n ę trz n y c h k r y t e r ió w o ra z z a p rz e c z a ją c m o ż liw o ś c i ję z y k a p ry w a tn e g o , (gdyż n ie m o że by ć ję z y k a z u p e łn ie p o z b a w io n eg o re g u ł, k tó r y c h r e s p e k to w a n ie m oże b y ć p u b lic z n ie s p r a w d z o ne) — m o d e lu je p e w n ą fo rm ę , k tó r ą n a le ż y w f a k t y w k o m p o n o w a ć . F o rm a t a i je j z a s a d y n ie w y n ik a ją z „ c z y ste g o ” , p o z b a w io n e g o w s tę p n y c h zało ż e ń b a d a n ia sp o so b ó w fu n k c jo n o w a n ia ja k ie g o ś ję z y k a . U s ta la j ą o n e b o w ie m g ra n ic e teg o , co m o ż e b y ć d o k o n a n e d z ię k i p o s łu g iw a n iu s ię p e w n y m ję z y k ie m , u s ta la j ą , ja k ie f a k t y s ą m o żliw e.
D o c ie k a n ia filo z o fic z n e n ie są , ja k w id a ć , c z y s ty m o p is e m sp o so b ó w
w y d a ją się z u p e łn ie w o ln e od p re s u p o z y c ji o n to lo g ic z n y c h . N ie z b y t s ł u s z n ie k r y t y k u je o n tzw . filo z o fię k la s y c z n ą , g d y ż is tn ie je p o k a ź n a g r u p a z a g a d n ie ń filo z o fic z n y c h , j a k n p . p ro b le m p ra w d y , do ro z w ią z a n ia k tó r y c h n ie w y s ta r c z y m e to d y k a i a p a r a t u r a z a p ro p o n o w a n a p rz e z W itt- g e n s te in a .
J a n u s z S i d o r e k — R o m a n a In g a r d e n a te o r ia ję z y k a W y s tą p ie n ie J . S id o r k a b y ło p ró b ą r e k o n s tr u k c ji in g a r d e n o w s k ie j te o r ii ję z y k a w je j „ k la s y c z n e j” p o sta c i, tz n . z o k r e s u D zieła lite r a c k ie
go i S p o r u o is tn ie n ie ś w ia ta . R e f e r a t ch o cia ż o d w o ły w a ł się do te k s tó w
w c z e śn ie jsz y c h (O p r z y c z y n a c h e s e n c ja ln y c h ) o ra z p ó ź n ie jsz y c h (w y k ła d y O j ę z y k u i jeg o r o li w n a u c e ) n i e m ia ł za z a d a n ie p o k a z y w a n ia h i sto ry c z n e g o ro z w o ju p o g lą d ó w In g a r d e n a .
K a ż d y itw ór ję z y k o w y zło żo n y je s t z d w ó c h w a r s tw : ty p o w y c h b rz m ie ń , czy li p o s ta c i g ra f ic z n y c h o ra z w a r s tw y z n a c z e ń , sen só w . R o lą p ie r w s z e j w a r s t w y je s t je d y n ie z a p e w n ie n ie „ f u n d a m e n tu b y to w e g o ” se n so m . Z n a c z e n ia ro z w a ż a n e s ą n a d w ó c h p ła s z c z y z n a c h : ja k o p r z e d m io ty in te n c y jn e o ra z ja k o p rz e d m io ty in te n c jo n a ln e . K a ż d e z n a c z e n ie je s t o k re ś lo n e ja k o z esp ó ł n ie o z n a c z o n y c h d o m n ie m a ń i w sp ó łd o m - n ie m a ń . W b u d o w ie s e n s u m o ż n a w y ró ż n ić : tr e ś ć m a t e r i a ln ą , tr e ś ć f o r m a ln ą , m o m e n t e g z y s te n c ja ln e j c h a r a k te r y z a c ji, m o m e n t e g z y s te n c ja l n e j p o zy cji, in te c jo n a ln y w s k a ź n ik k ie r u n k o w y . I n t e n c ja z a w a r ta w z n a c z e n iu m o ż e b y ć re a liz o w a n a n a tr z y ró ż n e sp o s o b y : n o m in a ln y — w rz e c z o w n ik a c h , w e r b a ln y — w c z a s o w n ik a c h o ra z n o m in a ln o - w e r - b a ln y — w z d a n ia c h . K o r e la ta m i ty c h ty p ó w in te n c y jn o ś c i są p rz y ty m o d p o w ie d n io : p rz e d m io t (ro z u m ia n y ja k o „ p rz e d m io t z a jm u ją c y m ie j sce w c z a sie ” , d z ia n ie się p ro c e s u o ra z s t a n rzeczy . N a le ż y p rz y ty m o d ró ż n ić p rz e d m io t b y to w o -s a m o d z ie ln y w s to s u n k u do d a n e g o z n a c z e n ia , od p rz e d m io tu „ w y tw o rz o n e g o ” p rz e z d a n e z n a c z e n ia , od czy sto in te n c jo n a ln e g o k o r e l a tu z n a c z e n ia . O ile p ie rw s z y n ie m u s i p rz y s łu g iw a ć k a ż d e m u zn a c z e n iu , in n y m i sło w y — n ie k a ż d e z n a c z e n ie coś o p is u je , to d r u g i je s t jeg o k o n ie c z n y m k o re la te m , m o ż n a p>owiedzieć, że k a ż d e z n a c z e n ie coś „ p r o j e k tu je ” .
S a m e z n a c z e n ia są tw o ra m i in te n c y jn y c h o p e r a c ji su b ie k ty w n y c h , is tn ie ją ja k o ic h czy sto in te n c jo n a ln e k o re la ty . Z n a c z y to, że in te n c ja z a w a r ta w z n a c z e n iu je s t z o b ie k ty w iz o w a n ą in te n c ją ja k ie g o ś a k tu ś w ia d om ego. I n t e n c ja z n a c z e n io w a o b ie k ty w iz u je się w ś w ia d o m y m a k c ie n a d a w a n ia se n su , le c z n ie je s t jeg o e fe k ty w n y m s k ła d n ik ie m . T r a n - s c e n d u je te n a k t i łą c z y się — o c z y w iśc ie in te n c jo n a ln ie — z ty p o w y m b rz m ie n ie m z w ią z a n y m z ty m z n a c z e n ie m .
N a le ż y d o k o n a ć ro z ró ż n ie n ia p o m ię d z y w ła ś c iw y m i o p e ra c ja m i s ło w o tw ó rc z y m i, k o n s ty tu u ją c y m i sło w n ik o w o z n a c z e n ie słó w , a o p e r a c j a
