Przymus pisania
Maria Inlender Dzienniki młodzieńcze.
Lwów – wiedeń. 1901–1907 opracowanie Ewa Maria Guski,
iza Natasza czapska, redakcja tekstu iza Natasza czapska
Wydawnictwo Volumina.pl Daniel Krzanowski, Szczecin b.d.
D
zienniki, pamiętniki, autobiografie, wspomnienia cieszą się niesłabną‑cym powodzeniem wśród czytelników.
Biblioteka autobiograficzna systematycz‑
nie rozrasta się. obok nazwisk znanych i uznanych, których prywatne zapiski zo‑
stały upublicznione w roku bieżącym – mam na myśli (kolejność przypadkowa) np. władysława Broniewskiego, susan sontag, agnieszkę osiecką, Józefa Tisch‑
nera, Virginię woolf, anaïs nin, Hansa christiana andersena, raz po raz poja‑
wiają się autorzy/autorki niebędący pisa‑
rzami, aktorami, myślicielami, twórcami.
Publikowanie osobistych narracji osób w żaden sposób niezwiązanych z szero‑
ko pojętym dyskursem artystycznym czy naukowym nie jest nowością. wystarczy przypomnieć zainicjowane przez Floria‑
na znanieckiego w dwudziestoleciu mię‑
dzywojennym konkursy na pamiętniki/
dzienniki, które miały prymarnie służyć jako materiały do badań socjologicznych;
wtórnie, co po upływie kilkudziesięciu lat, być może, jest ważniejsze, stanowią nie tylko źródła historyczne, ale też inte‑
resujące, potencjalne przedmioty badań
Anna Pekaniec
aNNa PekaNiec
dla literaturoznawców. obok zbiorów pokonkursowych funkcjonują również, wydawane nierzadko sumptem rodziny w stosunkowo niewielkim nakładzie, jak w przypadku Dzienników młodzieńczych marii inlender czy wydanych dziesięć lat temu listów emilii knausówny, krakow‑
skiej malarki1, intymne teksty osób waż‑
nych dla edytorów, uznających, iż przyszła pora, by prywatne zapisy zostały przed‑
stawione szerszej publiczności.
Dzienniki inlender, starannie wyda‑
ne2, poprzedzone krótkim, acz treściwym wstępem, objaśnieniami znacznie uła‑
twiającymi lekturę (rozszyfrowane zosta‑
ły pseudonimy osób opisywanych w po‑
szczególnych zeszytach), inkrustowane fotografiami, są nie tylko niezwykle bar‑
wnym dokumentem socjologiczno‑histo‑
rycznym (choć postrzegane z tej perspek‑
tywy świetnie się bronią), lecz również bardzo ciekawym studium doświadczeń dorastającej dziewczyny mierzącej się nie tylko z codziennymi problemami, lecz także próbującej znaleźć miejsce, któ‑
re będzie jej własnym punktem odbicia, przestrzenią indywidualnych rozliczeń, przede wszystkim z samą sobą.
niebagatelną zaletą diarystycznych notatek jest niekłamana autentyczność, przejawiająca się m.in. w ewidentnych niezręcznościach stylistycznych (tu spo‑
ry plus dla edytorek – tekst, choć oczywi‑
ście musiał być zredagowany, dostosowany do norm współczesnego języka polskiego, nie został pozbawiony autorskiej sygnatury, łatwo uchwytna jest jej specyfika), w po‑
wtarzalności pewnych figur. Powstająca w rytm upływających dni, miesięcy, lat dziennikowa opowieść jest zajmującym świadectwem przemian na poziomie ję‑
zykowym, przede wszystkim jednak to interesujący portret dziewczyny, młodej kobiety pieczołowicie, stopniowo, entu‑
zjastycznie lub z rezygnacją (na szczęś‑
cie szybko przełamywaną) konstruującej samą siebie. co ważne, immanentny dla tego gatunku autobiograficznego intro‑
wertyzm w przywołanym tu tekście zo‑
staje zgrabnie spleciony z relacyjnością, tj.
portretowaniem siebie za pośrednictwem szkicowania sylwetek innych – członków rodziny, przyjaciółek, znajomych. Dla ma‑
rii bliżsi i dalsi znajomi byli zwierciadłami, w których przeglądała się z przyjemnością, a często ze sporą dezaprobatą. Była dość pewna siebie, nieco egocentryczna, egzal‑
towana, jednocześnie zachowująca sporą dozę (nieraz przesadnego) samokrytycy‑
zmu, umiejętnie rozpoznawała swoje wa‑
dy. lektura jej dzienników z lat 1901–1907 jest spotkaniem z bystrą obserwatorką rze‑
czywistości, zdolną i ambitną uczennicą, oddaną przyjaciółką. u inlender równie istotne są emocjonalne, dosadne notatki, jak i te utrzymane w tonie koncyliacyjnym, momentami wręcz lekko nużące, świad‑
czące o tym, że sama autorka niekoniecz‑
nie dobrze czuła się w roli dorastającej dziewczyny, od której wymaga się kon‑
kretnego postępowania czy nastawienia:
„Pod tymi zapisami, pozornie spokojnymi […] kryje się dramatyczne napięcie, które czasami, ale rzadko, objawia się: w pustych miejscach tekstu, w nagłych chwilach ciszy, gwałtownych wybuchach czy kilku wyrwa‑
nych stronicach…”3. Głównym celem dia‑
rystycznych notatek było samopoznanie, możliwość weryfikacji własnych poglądów, jak również wyrugowanie niepożądanych cech charakteru, które przeszkadzały jej w byciu szczęśliwą.
PrZyMUS PiSANiA Dzienniki marii inlender można ze‑
stawić z diarystycznymi opowieściami innej lwowianki, zofii romanowiczów‑
ny, jak również z niewielkim pamiętni‑
kiem warszawianki kazimiery Pauliny rogowskiej. ciekawym eksperymentem byłoby także zestawienie go z zapiskami dorastającej zofii nałkowskiej. rogow‑
ska zmarła pół wieku przed inicjalną datą dzienników inlender, jednak jej pamięt‑
nik, stylizowany na list do przyjaciółki, ma wiele wspólnego z zapiskami starszej koleżanki po piórze. Łączy je wyjątko‑
wa dbałość o precyzję, wielostronność, szczerość narracji. w porównaniu z pro‑
wadzonym przez ponad siedemdziesiąt lat dziennikiem romanowiczówny (uro‑
dzonej w 1842, piszącej od 1859 do roku 1930) tekst marii okazuje się klasycznym dziennikiem młodej kobiety, której diary‑
styczne notacje odpowiadały na postulaty pedagogiczne epoki, zalecającej prowa‑
dzenie dzienników jako wprawek do za‑
dań szkolnych lub swoistych dokumentów o dyscyplinującym charakterze4. zgodnie z tezami Philippe’a lejeune’a dziewczęta w XiX wieku doprowadzały zapiski do chwili, gdy miały zostać żonami, zamy‑
kając symbolicznie w ten sposób dzieciń‑
stwo; dziennik marii inlender kończy się z chwilą zamążpójścia autorki (podobny gest wykonała zofia nałkowska, przery‑
wając narrację na początku małżeństwa z leonem rygierem; jak wiadomo, do pisania wróciła, niemniej początkowo planowała zarzucenie diariusza). Dodat‑
kowo zofia i maria są reprezentantkami rodzin inteligenckich, zatem ich dzienni‑
ki są także ważnymi materiałami do re‑
konstrukcji historii inteligencji na prze‑
łomie wieków.
Tematyka prywatnych notatek marii inlender jest o tyle dość szeroka, o ile ra‑
czej stereotypowa, jeśli wziąć pod uwagę tę odmianę literatury dokumentu osobi‑
stego. codzienne zajęcia, relacje rodzin‑
ne, rejestr odwiedzin, rewizyty, pensja, lekcje tańca, podróże, wakacje, święta.
stereotypowość w tym przypadku nie jest czymś złym, przeciwnie, może być potraktowana jako ogromna zaleta – co prawda, rejestr tematów jest dość prze‑
widywalny, niemniej spojrzenie na nie przez pryzmat narracji Galicjanki, lwo‑
wianki, przechrzczonej Żydówki, pensjo‑
narki, nadaje im specyficzny charakter, czyniąc ich kreatorkę oraz uczestniczkę reprezentantką szerszej grupy.
Jedną z ważniejszych kwestii dla ma‑
rii była zmiana wyznania, zapytywanie samej sobie, czym jest wiara katolicka, jak powinna być praktykowana, a przede wszystkim w jaki sposób określa jej toż‑
samość. splot katolicyzmu i semickości zaowocował nawoływaniem do równe‑
go traktowania wszystkich, niezależnie od wyznania: „Ja bym właśnie chciała, żebyśmy przestały rozróżniać żydówki i katoliczki, a uznawały we wszystkich koleżanki i ludzi”, co także przełożyło się na późniejsze inklinacje emancypacyjne, szczególnie w odniesieniu do spraw zwią‑
zanych z edukacją (wraz z koleżankami maria założyła kółko samokształcenio‑
we, podczas spotkań przeważnie dysku‑
towano o literaturze). maria początko‑
wo chciała zostać farmaceutką, kiedy już zaczęła studiować, skupiła się na historii literatury, historii w ogóle (jej pasją były również filozofia i psychologia).
Jednym z poważniejszych proble‑
mów, z którymi zmagała się maria, były
niełatwe relacje z matką, Henryką inlen‑
der, utrudnione brakiem porozumienia oraz nieumiejętnością nawiązania ser‑
deczniejszych kontaktów. wraz z upły‑
wem lat zmieniło się to, obie panie zna‑
lazły wspólny język. Podobną ewolucję przeszły relacje z bratem, Henrykiem.
Dorastająca maria ceniła brata i życzy‑
ła mu jak najlepiej. szkoła, nauczyciele, przygotowania do egzaminów to kolejny obszar istotny dla inlenderówny – przy‑
jacielskie potyczki, miłosne fascynacje – szkoły dla dziewcząt na początku XX wie‑
ku były miejscem zdobywania nie tylko wiedzy, ale także umiejętności interper‑
sonalnych, nierzadko oznaczających ko‑
nieczność zmiany przyzwyczajeń wynie‑
sionych z domu.
w dynamicznej, wartko płynącej dziennikowej opowieści przykuwają uwa‑
gę sprawozdania z odbywanych podróży, bliższych lub dalszych wyjazdów. maria odwiedzała rodzinę w Jaśle, krakowie, spędzała lato w wiedniu (nie stroniąc od porównywania lwowa do stolicy cesar‑
stwa) bądź w malowniczej krynicy Gór‑
skiej. co interesujące, nierzadko podró‑
żowała sama, co w pierwszej dekadzie XX wieku nie było zbyt popularne (samodziel‑
na wyprawa świadczy również o zaufaniu wobec córki i postępowych poglądach matki marii). Przełom 1901/1902 inlen‑
derówna spędziła w krakowie, u państwa langlordów, michaliny i Bernarda, miesz‑
kających w kamienicy Bonerowskiej (ry‑
nek 9). zachwycała się witrażami autor‑
stwa stanisława wyspiańskiego w kościele Franciszkanów, z przyjemnością obejrzała obrazy w sukiennicach i muzeum naro‑
dowym. Tak charakteryzowała kraków (zestawiając go z rodzinnym lwowem):
„nowa część miasta, jest sobie takie euro‑
pejskie szablonowe miasto. ale za to stary kraków to coś cudownego. co krok koś‑
ciół, kamienice z ornamentami, gzymsami […], jakie się dziś już tylko na obrazach spotyka. wśród tego wszystkiego najspo‑
kojniej dzwoni sobie tramwaj elektryczny i chodzą ludzie w strojach z wieku 20tego [sic! a.P.]. ma się takie wrażenie, że ani ten tramwaj, ani ci ludzie nie należą się tam, że to nie ich miejsce”.
z założenia dziennik jest tekstem, w którym poziom szczerości powinien i może być najwyższy wśród gatunków au‑
tobiograficznych, m.in. dlatego że dzien‑
nik (przynajmniej w założeniu) jest prze‑
znaczony tylko dla osoby piszącej; to prze‑
strzeń intymności skrępowanej jedynie dość luźnymi wymogami formalnymi.
zapiski inlender (prowadzenie ich wy‑
raźnie wspierała bardzo lubiana ciotka, Henryka inlender rucker5, pieszczotliwie zwana micią lub miciusiem) początkowo stylizowane są na dialog z samą sobą (al‑
bo swoisty list, w którym tożsama jest na‑
dawczyni z adresatką), jednak, z biegiem czasu, rygor prywatności zostaje rozluź‑
niony, dopuszczając możliwość lektury przez kogoś innego niż autorka. Polity‑
ka bezwzględnej szczerości – znaczących przemilczeń – wyznacza trajektorię roz‑
woju diarystycznych notatek (sama maria często tak je nazywała), udostępnianych do czytania osobom szczególnie bliskim lub znaczącym, co nierzadko pozwala‑
ło wyjaśnić nieporozumienia, złagodzić spory. liczne grono przyjaciółek, czytel‑
niczek dzienników, skrzętnie sportreto‑
wane, łącznie ze szczególnie lubianymi przez marię nettą, welą i Janką klecówną (uczennicą wincentego lutosławskiego)
oraz Tylą mieser, pozwala zapoznać się ze środowiskiem lwowskiej inteligencji, dba‑
jącej o edukację córek, ale i nieustająco zmagającej się z kłopotami finansowymi (podobnie jak rodzina marii: matka, by podreperować rodzinny budżet, przyjęła na stancję uczennicę).
Dzienniki marii inlender obejmu‑
ją zaledwie sześć lat. można też powie‑
dzieć, że obejmują aż sześć lat, w których pisanie stało się nieodłącznym elemen‑
tem codziennej aktywności, przestrzenią odważnej ekspresji: „Przez tyle lat mil‑
czałam, kryłam wszystko w sobie, teraz to wszystko wybucha ze mnie, następuje reakcja i dlatego piszę dziennik, dlatego piszę ciągle takie długie i szczere listy […]”.
obowiązkowa, rzetelna diarystka, niejed‑
nokrotnie zaznacza, iż być może chciałaby na chwilę zaprzestać opowiadania o sobie oraz innych, ale impuls narracyjny oka‑
zywał się silniejszy: „nie mogę się już po prostu obejść bez tego pisania, a teraz tak mi trudno. stało się to dla mnie potrzebą i gdy nie mogę przez kilka dni pisać, jest mi okropnie źle”. ów imperatyw diary‑
styczny, swoiste uzależnienie od opowieści, przekładał się także na próby literackie – maria informuje kilkakrotnie o tym, że pisze nowele (m.in. jedną z nich ofiaro‑
wała w prezencie ukochanej ciotce). we‑
wnętrzny nakaz zamieniania życia w nar‑
rację, tworzenie alternatywnej przestrzeni zaowocował pasjonującym tekstem.
anna Pekaniec
Przypisy
1 zob. emilia knausówna, Listy Emilii Knausówny, malarki krakowskiej żyjącej na przełomie XIX/
XX wieku, listy zebrane, odczytane i przepisane przez annę sołtys‑kulinicz, kraków 2004.
2 „Prace nad Dziennikami marii inlender roz‑
poczęłam cztery lata temu, zainspirowana roz‑
mowami z jej wnukiem, a moim kuzynem – Pawłem Goryńskim z warszawy. Do ponad stuletniej przeszłości z Dzienników pisanych przez marysię wiodła mnie tragiczna droga przez dwie wojny światowe, które przyniosły śmierć wielu opisywanym przez nią osobom, a także jej samej…” – ewa maria magdalena Guski, Słowo wstępne, [w:] maria inlender, Dzienniki młodzieńcze. Lwów – Wiedeń 1901–
1907, oprac. e.m.m. Guski, i.n. czapska, szcze‑
cin b.d., s. 8. autorka dziennika urodziła się w połowie lutego 1886 roku we lwowie, po ślubie z edwardem Goldscheiderem przyjęła jego nazwisko, które następnie zmieniono na Goryńska; państwo Goryńscy zamieszkali w wiedniu, a owdowiała maria w 1935 roku z synami przyjechała do warszawy. ii wojnę światową przeżyje tylko jeden z jej synów, Ju‑
liusz, i jego rodzina, oraz żona brata marii, Henryka, wraz z dziećmi. „w listo padzie 1943 r.
maria i jej starszy syn ludwik wraz z żoną ewą rybicką zostali aresztowani za tajne nauczanie uniwersyteckie w domu przy ul. Tynieckiej 26.
ludwik przebywał w więzieniu w al. szucha, maria i synowa na oddziale kobiecym wię‑
zienia Pawiak przy ul. Dzielnej. maria została rozstrzelana 20 listopada 1943 r. w ruinach getta, wcześniej zginęła ewa. ludwik został rozstrzelany 24 listopada 1943 r. w ulicznej egzekucji przy ul. nabielaka”. ewa maria mag‑
dalena Guski, Epilog. Warszawa lata 1939–1943, [w:] maria indender, dz. cyt., s. 253–254. Po‑
nadto stanisława Goryńska (szwagierka ma‑
rii) z córką wiktorią umarły w ravensbrück.
zob. tamże.
3 Philippe lejeune, Dziewczęce „ja”. (O dzien- nikach panien z XIX wieku), przeł. m. i P. ro‑
dakowie, [w:] tegoż, „Drogi zeszycie…”, „drogi ekranie…”. O dziennikach osobistych, przeł.
a. karpowicz, m. i P. rodakowie, wybór, wstęp i oprac. P. rodak, warszawa 2010, s. 212.
4 Por. Philippe lejeune, dz. cyt., s. 206–209.
5 „wolę, żeby ciotuś to przeczytał, bo już mi gębę zamurowało i czuję, że mówić otwarcie nie po‑
trafię, niech więc się ciotuś dowie stąd wszyst‑
kich moich głupich i szalonych myśli, bo jako przyjaciółka, ma przecież prawo do tego”.
