Zbigniew Barański
Poznańska rusycystyka literacka w
latach 1967-1975
Studia Rossica Posnaniensia 9, 215-219
1977
Poznań
P O Z N A Ń S K A R U S Y C Y S ÏY K A L IT E R A C K A W LA TA C H 1967 - 1975
D la h istoryk ów literatury rosyjskiej pierwsze la ta istn ien ia ru sy cy sty k i p oznańskiej b y ły nie ty lk o okresem wzm ożonej działalności d yd ak tyczn ej i organizacyjnej. W ty m bow iem czasie kładziono również p od w alin y pod w ła sn y w arsztat badaw czy, przym ierzano skrom ne na razie siły do zadań n a k reślo n y ch przez ogólnopolskie p la n y badaw cze. P oczyn an iom ty m p rzy św ieca ły am bicje w ypracow ania w łasnego oblicza naukow ego odrębnego od profilu p ozostałych ośrodków uniw ersyteckich. W im ię ty c h dążeń zw rócono szczególną uw agę na problem y szeroko pojętej w spółczesności, które z biegiem czasu sta ły się problem am i w iodącym i we w szystk ich poczynaniach n au k o w y ch . T ow arzyszyła im stale troska o unow ocześnienie w arsztatu b adaw czego, o tw órcze w yk orzystan ie dośw iadczeń przedstaw icieli n ow ych ten d en cji m eto d o lo g iczn y ch w polskim i radzieckim literaturoznaw stw ie.
P o czą tk o w o próby te w ią za ły się z badaniam i nad stosunkam i literackim i p o lsk o -ro sy jsk im i1. W ty m w yp ad k u n aw iązyw ano jeszcze w p ew nym stopniu d o trad ycji ośrodka w rocław skiego, z którego rekrutow ał się trzon poznańskiego zesp ołu h istoryk ów literatury. Jed n ak w przeciw ieństw ie do ru sycystów w roc ław sk ich , k tó ry ch zainteresow ania n au k ow e koncentrow ały się przede w sz y st kim n a w ieku X I X , zw rócono szczególną uw agę na stosunki literackie polsko- -radzieckie. D r Z ygm u n t Z byrow ski zajął się recepcją rosyjskiej poezji ra dzieckiej w P o lsce po 1918 rok u , zaś dr Jerzy L itw inow głosam i k ry ty k i p o l skiej o tw órczości A . A ch m atow ej, B . P asternaka oraz M. C w ietajew ej.
Prace te b y ły sw o isty m w stęp em do szeroko zakrojonych badań nad re cep cją na gruncie p olskim rosyjskiej poezji radzieckiej lat dw udziestych. Ich w yn ik i p rzed staw ion o w m onografii R o syjsk a poezja radziecka lat dw udziestych
w p o lsk ie j o p in ii literackiej 1945 - 1965. W brew trad ycyjn ym schem atom autor
1 D o k ła d n y w yk az prac naukow ych podaje bibliografia załączona do niniejszego to m u .
2 1 6 K ro n ik a
n ie zadow olił się klasyfikacją i em pirycznym opisem m ateriału, lecz d ążył do osa d zen ia recepcji p oezji radzieckiej w k on tek ście polskiego ż y cia literackiego. T e dążenia z o sta ły p o zy ty w n ie ocenione przez recenzentów . ,,J e s t to zarazem — pisał A . K rupski — sy n teza i s y s t e m a t y z a c j a w ied zy o stosu n k u p o l skiej opinii literackiej do pierw szego d ziesięciolecia poezji radzieckiej. T en n a j cen n iejszy w alor om aw ianej p racy w yn ik a z fak tu , iż sposób u jęcia całok ształtu zagad n ien ia i m eto d a zap rop on ow an a przez autora w yd ają się n ajodpow ied niejsze w badaniach teg o ty p u . W sp om n ieć o ty m n a leży d latego, że w w ielu d oty ch cza so w y ch pracach p o św ięco n y ch literackim k o n ta k to m polsko-ra dzieckim k w estia ta b yła n ied ostrzegan a i często p om ijan a” 2.
A nalogiczne rozw iązan ia m etod ologiczn e zaprezentow ała rów nież dr H a lina W iatrow a w sw oich p ion iersk ich pracach pośw ięcon ych roli i m iejscu radzieckiej literatu ry dziecięcej i m łodzieżow ej w P o lsce L udow ej. N a bazie ty c h prac w yrosła rozpraw a doktorska, k tóra d oczekała się I I I nagrody T P P R w konkursie n a najlepsze prace doktorskie i m agistersk ie pośw ięcone Z w iązkow i R ad zieckiem u.
W P ozn an iu dokonano też pierwszej ogólnej p rób y sy n te z y p ięćdziesięciu la t stosu n k ów literackich p olsko-radzieckich oraz zainicjow ano badania n ad te m a ty k ą p olsk ą w rosyjskiej literaturze radzieckiej. Ich w stęp n e u stalen ia św iadczą o konieczności i celow ości dokładniejszego opracow ania tego pro blem u. P rzem aw iają za ty m określone p o trzeb y społeczne.
N a rów ni z pracam i p ośw ięco n y m i p ow iązaniom g en ety czn y m m ięd zy d w iem a p okrew nym i literaturam i p ojaw iły się próby ujęć ty p o lo g iczn y ch . R ep rezen tu je je rozpraw a doc. dr. hab. B oh d an a G alstera o p oczątk ach ro m a n ty zm u w P o lsce i w R osji oraz stu d iu m porów naw cze dr H a lin y Chała- ciń sk iej-W iertelak o Żerom skim i L. A ndrejew ie. J ed n ak badania tego ty p u nie o trz y m a ły n a leży tej rangi w działalności badaw czej ośrodka poznańskiego. P o ja w iły się one raczej n a m arginesie zainteresow ania w y b ra n y m i problem am i h teratu ry rosyjskiej. W śród n ich na czoło w y su n ęły się zagad n ien ia rom an ty zm u rosyjsk iego, literatu ry k oń ca X I X i p oczątk u X X w iek u oraz okresu radzieckiego.
B a d a n ia nad rom an tyzm em zaczęły in ten sy w n ie rozw ijać się po 1971 r. z chw ilą przejścia do P ozn an ia doc. dr. hab. B oh d an a G alstera, jednego z n aj w y b itn iejszy ch polsk ich zn aw ców tej ep ok i literackiej. M iał on już w sw oim dorobku n au k ow ym rozpraw y i a rty k u ły o literaturze dekabrystow skiej oraz m onografię o działalności literackiej K . R ylejew a. W okresie poznańskim jego zain teresow an ia badaw cze u le g ły dalszem u poszerzeniu. O bjęły one tw ór czość P u szk in a, zw łaszcza p o em a ty południow e, i przede w szy stk im G ogola. W w y k a zie prac n au k ow ych d oc. G alstera jed n ą z czołow ych p ozycji zajął
2 A . K r u p s k i , J. L i t w i n o w , R o syjsk a p o ezja radziecka lat dw udziestych w p o lsk iej o p in ii literackiej (1945 -1 9 6 5 ) , P o zn a ń 1973, „S lavia O rientalis” 1975, nr 2, s. 207.
w ybór opow ieści Gogola zaopatrzony solidnym w stęp em i kom entarzam i, k tóry ukazał się w serii I I B ib liotek i N arodow ej. P o zy cja ta sp otk ała się z po zy ty w n y m przyjęciem w środow isku r u sy cy sty czn y m . W stęp do w yboru op o w ieści — podkreślał jeden z recenzen tów — „stanow i gruntow ne i ze zn ajo m ością przedm iotu napisane studium na tem a t rozwoju gatu n k u now eli w prozie rosyjskiej pierwszej p ołow y X I X w iek u ” 3.
W okół doc. G alstera skupiła się grupa m łodszych pracow ników nauki z uczelni poznańskiej oraz z W yższej Szkoły P edagogicznej w Szczecinie, która podjęła te m a ty rozpraw doktorskich z epoki rom an tyzm u . F ragm en ty ty c h rozpraw uk azały się już w druku. W ym ień m y tu chociażby artyk u ł mgr. Jerzego Sw idzińskiego Sonety krym skie czyli sposób artystycznego ,,łudzenia
desp o ty” oraz Jerzego W róblew skiego o strukturze przestrzeni a rtystyczn ej
w Bohaterze naszych czasów L erm ontow a.
K o lejn y blok tem a ty c zn y obejm uje problem y literatury rosyjskiej drugiej p o ło w y X I X i p oczątk u X X w ieku. B adania nad n im i zainicjow ano jeszcze w 1968 r. O tw iera go okolicznościow y cykl artyk u łów o T urgieniew ie. Zna lazły się w nim prace prof. dr. hab. A ntoniego Sem czuka o pow ieści T urgieniew a
W przededn iu na tle sporów epoki, doc. dr. A leksego K arpienki, sp ecjalisty
radzieckiego zatrudnionego okresowo w Poznaniu, o zasadach charaktero- logii w e stety c e Turgieniew a, dr H a lin y C hałacińskiej-W iertelak o autorze
Z a p ise k m yśliwego jako pejzażyście, dr. Jerzego L itw inow a o roli i m iejscu
T urgieniew a w literaturze P olsk i Ludow ej. Z chw ilą odejścia prof. Sem czuka z P ozn an ia badania nad prozą Turgieniew a nie b y ły k ontynuow ane.
In ten syw n iej n a to m ia st rozw ijały się badania nad tw órczością D o sto jew skiego. W centrum uw agi zn a la zły się przede w szy stk im w alory a rty sty czn e jego dzieł. D r H alin a C hałacińska-W iertelak zaproponow ała now ą koncepcję o d czy ta n ia zaw artości ideow ej Id io ty , jednej z najbardziej spornych i k on tro w ersyjn ych pow ieści w dorobku D ostojew skiego, oraz przeanalizow ała pew ne ch arak terystyczn e elem en ty struktury utw oru. Mgr Barbara S tem p czyń sk a sięgnęła po now atorski problem pow iązań D ostojew sk iego z m alarstw em ro syjsk im i europejskim . W kręgu ty c h prac poczesne m iejsce za jęły publikacje dr H a lin y B rzo zy pośw ięcone w ybranym problem om estety k i D ostojew sk iego, m ięd zy in n y m i sty listy c e susp en se’u, kategorii „treści n ad d an ych ” w Idiocie, w zorcu strukturalnem u Z brodn i i kary.
P ró b y zastosow an ia n ow ych zasad m etodologicznych, zw łaszcza próby rozpatrzenia tw órczości D ostojew sk iego na tle prądów k u ltu raln ych , m u zyk i i m alarstw a przyn iosły szereg ciekaw ych, chociaż czasam i k on trow ersyjn ych w niosków . D o ożyw ienia badań nad D ostojew sk im w określonym stop n iu przyczyn iła się działalność naukow a doc. dr R ity Poddubnej z U n iw ersy tetu
3 J . O r ł o w s k i , M . Gogol, O powieści. Przełożyli J . W yszom irski, J . T uw im , J . B rzęczkow ski. Opracował B . Galster, W rocław 1972, „S lavia O rientalis” 1973, nr 3, s.383.
2 1 8 K ro n ik a
C harkow skiego, przebyw ającej w U n iw ersytecie im. A d am a M ickiew icza w ra m ach u m ow y o w sp ółp racy m ięd zy dw iem a uczelniam i. N a łam ach polskich czasopism sp ecja listy czn y ch p ublikow ała ona rozpraw y o tw órczości D o sto jew skiego, zw łaszcza o stru k tu rze a rty sty czn ej Zbrodni i kary.
W środow isku pozn ań sk im p od jęto p rób y now ego o d czytan ia n ow elistyk i W siew ołoda G arszyna jako prekursorskiego zjaw iska w prozie rosyjskiej o sta t nich dziesięcioleci X I X w ieku. Mgr Teresa K aczk ow sk a przeanalizow ała k o m p ozycję utw orów autora Czerwonego kw iatu, zaś m gr E leonora N ow ak -L itw i- now prześledziła pow iązania pisarza z m alarstw em . J e s t ona rów nież autorką now atorskiego stu d iu m o w p ły w ie im presjonizm u na pejzaż G arszyna oraz rozpraw y o k szta łto w a n iu się rosyjskiej prozy lirycznej w latach 80-tych X I X w ieku.
N ie zapom niano o n ow atorsk ich cechach realizm u rosyjskiego na przełom ie dw óch w ieków . D r H alin a B rzoza ogłosiła drukiem szereg a rtyk u łów o sp e c y fice w idzenia a rty sty czn eg o B u n in a, organizacji przestrzeni w Ż y c iu A rsien iew a, m uzykalnej kom p ozycji M iło ści M iti, w alorach e stety c zn y ch P orażen ia sło
necznego. Dr H a lin a C hałacińska-W iertelak u w y d a tn iła now atorskie propo
zycje L eonida A ndrejew a jako dram aturga n a p od staw ie an alizy stru k tu ry artystyczn ej Ż yc ia człowieka, Cara-Ołodu, Oceanu i Czarnych m asek. Jej p o czyn an ia na ty m p olu koresp on d ow ały z ożyw ieniem badań nad tw órczością A ndrejew a w Z w iązku R ad zieck im . Środow isko poznańskie przedstaw iło w łasną koncepcję drogi tw órczej autora Czerwonego śmiechu, podkreślając zw łaszcza jego zn aczen ie jako prekursora ekspresjonizm u.
N a w arsztacie b ad aw czym zn alazł się rów nież krąg zagadnień zw iązanych z rosyjsk ą literaturą radziecką. I w ty m w yp ad k u skoncentrow ano uwagę przede w szystk im n a problem ach n ieopracow anych d o ty czą cy ch w alorów a r ty sty c zn y ch tej literatu ry. P rześled zon o ew olucję p o ety k i u tw orów p ośw ię con ych L eninow i. Mgr Czesław A ndruszko podjął badania nad strukturą a rty sty cz n ą pow ieści L eonida L eonow a lat d w u d ziestych , zaś mgr J u sty n a K araś nad tw órczością B u łh ak ow a i „film ow ą” prozą C zyngiza A jtm atow a. Z a jęto się rów nież p oezją W ozniesienskiego, prozą A. Grina i K rutilina. W za sadzie są to te m a ty rozpraw doktorskich.
P rzed m iotem stałej trosk i środow iska poznańskiego b yło opracow anie podręczników i sk ry p tó w n iezb ęd n y ch dla odpow iedniej organizacji procesu d y d a k ty czn eg o . W yd an o tr z y tom ow ą an tologię rosyjskich m an ifestów lite rackich, która u d o stęp n iła szereg trudno d o stęp n y ch lub wręcz n ieosiągaln ych w P o lsce te k stó w m an ifestów literackich i p rzyk ład ów ich realizacji w tw ór czości a r ty sty c zn ej. R u sy cy śc i p ozn ań scy u czestn iczy li w p rzygotow aniu dw u tom ow ej literatu ry rosyjskiej pod redakcją prof. dr. hab. M ariana Jak ób ca oraz zarysu h istorii literatu ry rosyjskiej pom yślan ego jako podręcznik u n i w ersyteck i. Obie p o zy cje z o sta ły w yróżnione nagrodą M inistra N au k i, Szkol n ictw a W yższego i T echniki jako w zorow e podręczniki u niw ersyteckie. D o
czek ały się też w ysokiej oceny w krajow ych i zagranicznych kręgach slaw i sty c z n y c h .
N a dorobek ru sy cy sty k i poznańskiej złożyła się też pokaźna liczba re cenzji i przeglądów , które św iadczą o jego żyw ej w ięzi z bieżącym życiem n au k ow ym . D orobek te n b ył prezentow any w poważnej m ierze na łam ach w łasnego w yd aw n ictw a S tu d ia R ossica P osn an ien sia. Już pierw szy rocznik czasopism a spotkał się z ży w y m oddźw iękiem wśród specjalistów radzieckich. W jednej z recenzji podkreślono, że „zwraca on uw agę dzięki p ostaw ien iu złożo n ych , spornych, często nieopracow anych problem ów ” oraz „propozycji in te resu jących dróg ich realizacji” 4. P ierw szy num er czasopism a — akcentow ano w in n y m m iejscu — „św iad czy o ty m , że jego au torzy legitym u ją się wlasn}^m au ton om iczn ym obliczem , które ujaw niło się i w dążeniu do m ożliw ie pełnego zebrania fak tów (artyk u ły o recepcji pisarzy rosyjskich w P olsce), i w sam ej m etod zie analizy, na przykład w łączeniu aspektu historyczn oliterack iego z teo rety czn y m (...) , a tak że w próbach spojrzenia na artyzm utw oru litera c kiego z p u n k tu w id zen ia m ożliw ych analogii w m alarstw ie lub w m u zy ce” 5. S w oistą w izy tó w k ą ośrodka poznańskiego b y ły liczne konferencje i sesje naukow e. W śród nich na szczególną uw agę zasługuje sesja naukow a p ośw ię cona zagadnieniom p o ety k i P u szk in a (1974). Zgrom adziła ona przedstaw icieli ośrodków uniw ersyteckich, które p row adzą badania nad tw órczością p o ety rosyjskiego, p rzyczyniając się do a k ty w iza cji polskiej puszkinologii. M ateriały z sesji zebrano w specjalnym tom ie 0 poetyce A leksandra P u szk in a w yd an ym pod redakcją doc. dr. hab. B ohdana Galstera.
P o w y ż sz y zw ięzły przegląd dokonań poznańskich św iadczy, że m ło d y jeszcze ośrodek r u sy cy sty czn y w U n iw ersytecie im . A dam a M ickiew icza w n ió sł określony w kład w rozwój badań nad historią literatu ry rosyjskiej w P olsce L u d o w ej.
4 В. К о л е с о в , А. М у р а т о в а , Новое издание польских русистов, „Вестник Ленин градского университета” 1972, nr 2, s. 16.
Б А. К а р п е н к о , Новое издание русистики в ПНР, „Вопросы русской литературы” 1973, nr 1 (21), s. 123.
