W W arszawie: ro c zn ie rs. 8 k w a r ta ln ie „ 2 Z przesyłką pocztow ą: ro c z n ie „ 10

M 9 ^. Warszawa, d. 28 Lutego 1892 r. T o m X I .

TY G O D N IK P O P U L A R N Y , POŚW IĘCONY NAUKOM P R ZY R O D N IC ZY M .

PRENUMERATA „WSZECHŚWIATA".

W W arszawie: ro c zn ie rs. 8 k w a r ta ln ie „ 2 Z przesyłką pocztow ą: ro c z n ie „ 10

p ó łro c z n ie „ 6

P re n u m e ro w a ć m o ż n a w R e d a k c y i W sz e c h św ia ta i w e w s z y s tk ic h k s ię g a rn ia c h w k r a ju i z a g ra n ic ą .

Komitet Redakcyjny W szechświata stanowią panowie:

A leksandrow icz J ., D eike K., D ickstein 8., H oyer H., Jurk iew ica K ., K w ietniew ski W t., K ram sztyk S.,

N atanaon J ., P ra u ss St. i W róblew ski W .

„ W s z e c h ś w ia t11 p rz y jm u je o g ło sz en ia, k tó r y c h tre ś ć m a ja k ik o lw ie k z w ią z e k z n a u k ą , n a n a s tę p u ją c y c h w a ru n k a c h : Z a 1 w ie rsz zw y k łeg o d ru k u w szp alcie a lb o je g o m ie js c e p o b ie ra się za p ie rw szy r a z k o p . 7*/a

za sześć n a s tę p n y c h ra z y k o p . 6, za d alsze k o p . 5.

i ^ - d r e s I S e c ł a l r c y l : K r a k c - w s k i e - P r z e d m i e ś c i e , l > T r © S .

Doświadczenia Hertza.

S tre s z c z e n ie p rz e z p r e le g ie n ta o d czy tu , w ygłoszo­

n e g o w d n iu 25 L is to p a d a 1891 ro k u , n a d o c h ó d K asy pom ocy im ie n ia d r a J . M ianow skiego.

Doświadczenie, które wykonyw ałem w spo­

sób pod an y p rzez pp. F itz g e ra ld a i T rou- to n a na odczycie w dniu 25 L istopada r. z., polegało n a następującem :

D w ie duże blachy cynkow e, po 40 centy­

m etrów w kw adracie umieszczałem w d u ­ żej ram ie drew nianej na odległości, w yno­

szącej około 60 centym etrów . O d blach odchodziły dw a g ru b e d ru ty m iedziane, zakończone niew ielkiem i kulkam i mosięż- nem i, pom iędzy któ rem i odległość wynosiła około 0,3 cm. P o połączeniu blach tych z dwoma b iegunam i cew ki R uhm korfa (tra n sfo rm ato ra ), pom iędzy obu kulkam i otrzym yw ałem szereg isk ier elektrycznych, p rzeskaku jących w spółcześnie z rucham i p rzery w acza w cewce. Każda tak a iskra je s t zjaw iskiem w yładow ania elektrycznego obu blach A i B i bespośrednio po jć j prze-

| skoczeniu ani na A , ani n a B niem a ład u n -

| ków elektrycznych, w sk utek czego m og li­

byśmy przypuszczać, że w chw ili przeska-

| k iw ania isk ry połow a elektryczności ( + ) J z blachy A przechodzi n a B, zaś połowa

elektryczności ( —) przepływ a z B na A i w yw ołuje stan obojętny. A czkolw iek w ostatecznym rezultacie w taki właśnie

sposób przedstaw ia się zjaw isko, niem niej przeto dow iedzioną je s t rzeczą, że je s t ono daleko bardziej złożonem w swym przeb ie­

gu. Jeśli ty lko obie k u lk i są staran nie w y­

polerow ane i zupełnie czyste, wówczas to, co nam w ydaje się pojedyńczą isk rą, jest właściw ie całym ich szeregiem . P o czątk o ­ wo cała ilość elektryczności z blachy A p rzesk aku je na B (a w spółcześnie z B na A ), następnie z B n a A i tak dalej w n ie­

zm iernie szybkiem następstw ie, elek try cz­

130 N r 9.

ność przechodzi z je d n ć j blachy n a drugą, na podobieństw o soczew ki niezm iernie szyb­

ko kołyszącego się w ahadła. L ecz ja k w a­

hadło, kołysząc się, zm m ejsz‘a stopniow o właściw ą mu ilość ru c h u , tak sam o i ilość elektryczności, p rz esk ak u jąc a k olejno z b la ­ chy na blachę zm niejsza się, aż ostatecznie spada do 0 i ta chw ila je s t końcem istnienia isk ry.

Jeżeli na linii poziom ej O X (fig. 2) ode- tniem y czas, a na linijach pionow ych wiel

F ig . 2.

kości p ro p o rcy jo n aln e do ład u n k ó w elek­

tryczności na pojedynczej blasze, to, łącząc w ierzchołki tych prostopadłych, otrzym am y lin iją falistą abcdefgh, w y k azu jącą jasn o , że n a blasze ład u n ek je s t to dodatnim , to od- jem nym , p rzechodząc kolejno przez wszy­

stk ie pośrednie w artości. P rz e c ią g czasu, ja k i ła d u n e k zużyw a do p rz ejścia z jed n aj blachy na d ru g ą i do p o w ro tu na pierw szą, a więc czas, k tó ry na obocznej figurze p rz ed staw iają odcinki O A , A B , B C , aczkol­

wiek je s t bardzo m ały, je d n a k d aje się o b li­

czyć, teo rety czn ie bardzo łatw o , p ra k ty c z ­ nie — dość tru d n o . C zas ten ró w n a się 2 a V lC , w którem to w yrażeniu O je s t po­

jem nością uw ażanego przew odnika, a I sa- m oindukcyją połączenia. W poszczegól­

nym w ypadku dw u blach o przytoczonych w ym iarach czas ten w ynosi w przybliżeniu

V

oooooo część sekundy.

W yładow anie tego ro d zaju zowie się w yładow aniem oscylującem , zostało ono przepow iedzianem przez H en ry ego , dowie- dzionem dośw iadczalnie przez F ed dersena, a teoretyczn ie p oraź pierw szy zbadanem przez S ir W . Thom sona. J e s t ono po dziś dzień jed y n y m znanym nam sposobem w y­

w oływ ania w otaczającym śro dk u zm ian elektryczn ych, w ystępujących w sposób fa­

listy. P o d tym ostatnim w zględem p ragn ę być dobrze zrozum ianym : Niedość je st um ieścić w pokoju k u lę n aelektry zow an ą, aby wywołać w otaczającem pow ietrzu fale elektryczne; tak ja k niedość je s t ścisnąć lub rozrzedzić gaz w ru rze, aby w yw ołać po­

w staw anie fal dźw iękow ych. P ra g n ą c w y­

tw orzyć zjaw isko dźw ięku należy koniecz­

nie p ow ietrze w ru rze (piszczałce) kolejno rozrzedzać i zgęszczać z odpowiednią, czę­

stością; podobnież w celu w yw ołania fal elektrycznych należy przew o dn ik kolejno ładow ać to dodatnio, to odjem nie z o d p o ­ w iednią częstością. Zważywszy to, pojm ie­

my, że dwie opisane blachy w chw ili p rz e­

skakiw ania przez nie iskier stają się podo- bnemi do d rg ający ch nóżek kam erto nu , do drg ających stru n głosow ych w naszej k rta ­ ni, a różnica polega na tem tylko, że d rg a ­ nia dźw iękow e w yw ołują ru ch cząstek po­

w ietrza i zw iązane z nim zm iany ciśnienia, podczas gdy oscylujące w yładow ania e le k ­ tryczności na blachach A i B w yw ołują nie zm iany ciśnień, lecz nieznane nam bliżej zm iany, k tó ry ch w yrazem je s t u jaw n ian ie się w tem pow ietrzu sił elektrycznych, tak ja k zm iany ciśnień u jaw n iają się siłam i me- chanicznem i.

L ecz zachodzi teraz pytanie, czy tylko

siły elektry czn e w ystępują w otaczającej

p rzestrzen i wówczas, gdy pom iędzy k u lk a ­

mi p rzesk ak u je iskra? O tóż możemy o d ­

powiedzieć na zasadzie elem entarnej z n a jo ­

mości faktów , że prócz sił elektrycznych

przy tem p rzesk akiw aniu isk ier pow stają

i siły m agnetyczne, a właściw iej ele k tro ­

m agnetyczne. G d y ład u n ek z blachy ( + )

przechodzi na ( —), wówczas w sam ych

N r 9.

131 blachach, w łączących je d ru tac h i w prze­

strze n i oddzielającej k u lk i pow staje prąd elektryczny, któ ry , ja k od czasów O ersteda wiadomo, w ytw arza naokoło siebie pole sił m agnetycznych, zw ane w tym razie po­

lem elektrom agnetycznem . P o niew aż ilośó elektryczności n a blachach zm ienia się w sposób oscylujący, przeto i p rąd elek try ­ czny, przep ły w ający w łącznikach oscyluje, zarów no jeg o k ieru n e k , ja k i natężenie u le­

ga ustaw icznym zm ianom wahadłow ym . D olna część (fig. 2) w ykazuje sposobem g ra ­ ficznym zm iany w k ieru n k u i natężeniu te ­ go prąd u , odpow iadające zm ianom rodzaju i ilości elektryczności n a blachach, u w i­

docznionym na górnój części tejże figury.

P orów nyw ając oba rysunki, spostrzegam y fak t ch arak tery sty c zn y dla wszystkich r u ­ chów falistych, że w tym że samym m om en­

cie, w którym na blasze niem a ład u n k u (ła- dunek = 0, p rą d = m a x im u m ), prąd je st n a j­

silniejszy, w tedy zaś, gdy ład u n ek je st n a j­

w iększy p rą d u wcale niem a (ła d u n e k = m a - xim um , p r ą d = 0 ) . P odobnież i w d rg a ją ­ cej sprężynie najw iększą prędkość widzim y w tedy, gdy sprężyna przechodzi przez p o ­ łożenie rów now agi, to je st gdy na nią wcale siła nie działa ( s iła = 0 , p rę d k ó ść = m a x i- mum), a wówczas, gdy działa na nią n a j­

w iększa siła, t. j. na zawrocie, prędkość je st żadna (siła = m axim um , p rę d k o ś ć = 0 ). S to ­ su n k i te uw idocznia fig. 2, na której obie części (d oln a i górna), odpow iadające j e ­ dnym i tym sam ym m omentom, znajd u ją się ponad sobą i w p aru punktach maxi- mów i zer są połączone linijam i k ro p k o ­ wanemu

D ok ład n iejsza je d n a k znajom ość zjaw i-

ska w ym aga jeszcze zdania sobie spraw y z kierun ków , w ja k ic h działają owe siły

elektrostatyczn e i elektrom agnetyczne w cza - sie w yładow ania oscylującego. W tym celu f zważm y p ersp ektyw iczny ry su n e k (fig. 3), na którym k u lk i naszych blach znajd u ją się w pobliżu p u n k tu O. P rzypuśćm y, że w ros- , p atryw anej chw ili blacha A ma ład u n ek : dodatni, a b lacha C odjem ny. W takim stanie rzeczy, k u lk a bzow a naład ow ana do- ! datnio i um ieszczona w pobliżu blach, np.

w punkcie M by łab y popychaną od M ku C po lin ii krzyw ej M C działaniem sił e le k ­ tro staty czn y ch . Z drugiej strony kulek f

w sym etrycznym z M punkcie B k u lk a bzo­

wa, naładow ana dodatnio, poruszałaby się od B ku C po linii BC. T a k więc linije A M C i ABO w raz ze znajdującym i się przy nich strzałk am i w yznaczają k ieru n e k linij sił elektrostatycznych.

G dy blacha A ma ład u n ek ( + ) , a blacha B ład u n ek (—), wówczas p rąd płynie od A ku C, a w tedy działanie tego p rą d u na um ieszczony w pobliżu m agnes je st takie, że biegun północny (biegun + ) przesuw a się ua lewo od p rą d u (obszerniej: na lewo od am perowskiego człow ieczka płynącego w k ieru nk u prąd u z tw arzą zw róconą ku magnesowi). Gdybyśm y więc w punkcie M umieścili sw obodny pojedynczy północny

2>

F ig . 3.

biegun m agnesu, to poruszałby się on pod w pływ em p rą d u od M k u E po łu k u koła M EB D . K oło to więc w raz ze strzałkam i wyznacza k ieru n e k linii siły m agnetycznej.

G dyby to było możliwem i gdybyśm y na małej kulce bzowej zdołali obok dodatnie­

go ład u n k u elektryczności umieścić jeszcze i swobodny ład u n ek m agnetyzm u dodatnie­

go (północnego), to taka k u lk a um ieszczona w punkcie M w chw ili przeskakiw ania isk ry oscylującej byłaby kolejno popycha­

ną przez siły elektrostatyczne od M to ku

C, to ku A, a przez siły elektrom agnetyczne

od M to ku E, to ku D, w m iarę tego ja k

ład u n k i n a blasze przyjm ow ałyby znak to

( + ) to (—). A nadto w tych m om entach,

w któ ry ch natężenie siły elektrostatycznej

(ku O i k u A ) je s t największe, natężenie

siły elektrom agnetycznej je s t najm niejsze.

132 WSZECHŚWIAT. Nr 9.

Lecz nic m am y śro d k a naład o w an ia k u l ­ ki bzowej pojedyńczym m agnetyzm em do­

datnim , a naw et nie m am y p o trzeb y um iesz­

czać jej w pun kcie M, dość je*st zważyć, że w tym punkcie, ró w n ie ja k w całej otacza­

jącej p rz e strz e n i, z n a jd u ją się nie kulki Lzowe w praw dzie, ale i cząstki nieprzew o- d n ik a i cząstki e te ru , owego hipotetycznego w szechw ypelniającego ciała. T e to cząstki u legają p ery jo d y c zn ie zm ieniającym się co do k ie ru n k u i n a tęż en ia siłom e le k tro sta ­ tycznym i elek trom agnetycznym . T akie peryjodycznie zm ieniające się siły m uszą w owych cząstkach czy to p o w ietrz a, czy eteru w yw oływ ać p ery jo d y c zn e zm iany, zm iany, k tó re pod k a te g o ry ją zm ian fa li­

stych podciągnąć m usim y, gdyż w y stęp u ją pod działaniem sił zm ieniających się w sp o ­ sób falisty.

L ecz wróćm y jeszc ze na ch w ilę do fig. 3.

Ilo sp a tru ją c ją , w idzim y, że k ie ru n e k siły elektrostaty cznej je s t p ro sto p ad ły m do k ie ­ ru n k u siły elek tro m ag n ety czn ej, a oba te k ieru n k i są współcześnie pro sto p ad łem i do linii B O M '). P o n iew aż ry su n e k (fig. 3) je s t perspektyw iczny, w ięc lin ija B O M je s t poziom a i, ja k to m ożna zrozum ieć z rysun -

') D la o b e z n a n y c h z g ra fic z n y m s p o s o b e m p r z e d ­ s ta w ia n ia fa l n ie b ę d zie b e sp o ż y te c z n e m ro s p a - tr z e n ie fig. 4, p r z e d s ta ­ w ia ją ce j p r o m ie ń fali e lek - I r o m a g n e ty c z n e j, w y w o ła ­ n ej p rz e z n a jp r o s ts z e ( p r o ­ ste h a r m o n ic z n e ) z m ia n y w p o je d y n c z e j c z y s tc e , z n a jd u ją c e j s ię w O. F i g u ­ r a ta , p o c z e rp n ię ta z M ax- w tlla , w m y ś l je g o t e o ­ r y i p rz e d s ta w ia p ro m ie ń ś w i a t ł a s p o la ry z o w a n e ­ go w p ła s z c z y ź n ie . F a le , p o w s ta ją c e w d o św ia d c z e ­ n ia c h H e r tz a w p ew n y ch w a r u n k a c h ty lk o sw ą d łu ­ g o ścią ab r ó ż n ią się o d s p o la ry z o w a n y c h w p ł a ­ sz c zy ź n ie fa l ś w ia tła . K y- su n e k te n j e s t b a rd z o pou- F ig . 4,

— p ro m ie ń e l e k - czaj ą c y d la te g o , że w y- tr o m s g n e ty c z n y , oy— siły k a z u je w z a je m n ą p ro s to - e le k try c z n e , ox— s iły m a- p a d ło ś ć siły e le k try c z n e j, g n ę ty c z n e , a ^ — d łu g o ś ć m a g n e ty c z n e j i k ie-

fali. P ła sz c z y z n a p a p ie r u , .

d z ie li k ą t p r o s ty yox n a ™ n k u , w k tó r y m p o d ą ża d w ie ró w n e częśc i. fala.

ku, je s t ona kierunkiem , w którym roscho- dzą się w otaczającym środk u w strząśnienia elek trostatyczne i elektrom agnetyczne. L i ­ n ija więc ta je s t ja k g d y b y prom ieniem e le k ­ trom agnetycznym , a siły, ja k im u leg ają cząstki n a tym prom ieniu zn ajdu jące się, są do niego prostopadłe; je śli więc te cząstki d rg a ją istotnym ruchem , to d rg a n ia ich m o­

żemy nazw ać poprzecznem i, gdyż są p ro sto ­ padłe do k ie ru n k u roschodzenia się fal, co, ja k wiadom o, stanow i cechę fal poprzecz­

nych.

{dok. nast.).

J . J . Boguski.

P E R Ł Y

N A T U R A L N E I S Z T U C Z N E .

p rz e z H e n r y k a T h e e n *).

I. Ogólne wiadomości o pe rłac h.

P om iędzy wielu skarbam i, u k ry tem i w ta ­ jem niczych g łęb iach m órz, p erły zajm ują stanow isko jedn o z najw ybitniejszych. Są to znane niebieskaw o - biaław e, żółtawe, a naw et i czarne kuleczki, k tó re się spo ty ­ k a ją w ew nątrz skorup w ielu m ałżów, czyli bezgłow ych m ięczaków i k tó re od n ajd aw ­ niejszych czasów były bardzo cenione, jak o przedm iot wysoce ozdobny.

P o jedy ncze p erły sp o ty k ają się tu i ow ­ dzie w rozm aitych gatun kach skójki (U nio) i szczeżui (A nodonta), ale są one albo b a r­

dzo małej w artości, albo też żadnej nie p o ­ siadają. C enionem i są p erły , spotykane w m uszlach p erłow ych rzecznych, czyli perło pław ach rzecznych (U nio m arg a riti- fera), k tóre żyją w rzek ach i strum ieniach wielu k rajó w E u ro p y . Jeszcze większą w artość p osiadają m uszle perłow e m orskie, czyli p erło p ław y m orskie (M eleag rin a m ar- g aritifera), k tó re zn a jd u ją się w m orzach

') P ro m e th e u s N r 112 i 113, 1891 r.

N r 9. WSZECHŚWIAT. 133 obudw u półkul, przyczepione zapomocą b i­

sioru do skał.

O statn i ten g atu n ek je st najw ażniejszym , z niego bowiem pochodzą najdroższe p erły w schodnie, k tó re jeszcze w starożytności były znane i wysoko cenione.

W y tw a rz a n ie się pereł w ew nątrz sk o ru ­ py m ięczaka n astęp u je p rzy tych samych zupełnie w arunkach , ja k i pow staw anie sa­

mej muszli.

P e rły wogóle są w ytw orem chorobliw ym i pow stają skutkiem podrażnienia przez ucisk, lub zakłócie m ięczaka przez obce ciało. W budow ie swojej są one podobne do m asy perłow ej, z której utw orzone są w ew nętrzne w arstw y muszli, to znaczy, że { pow stają z licznych, delikatnych w arstw substancyi organicznej, je d n e na drugich n iepraw idłow o ułożonych, mocno w ęgla­

nem w apnia przejętych i należy j e uw ażać za niepraw idłow y utw ór masy perłow ej w danem m iejscu, w k tórem pew ne p o d ra ż­

nienie, lu b ucisk na organizm zostały w y­

w arte.

U cisk ten może być w yw ołany np. obec­

nością m aleńkich kam yczków , k tó re się do otw artćj m uszli dostaną przypadkiem , lub skutkiem obecności w ew nętrznych pa- sorzytów (w nętrzniaków ), m ałych rosto- czów w odnych (A caridae), które się do płaszcza zw ierzęcia mocno przyczepiają. ’ W tym ostatnim p rz y p a d k u pow stają p ię ­ kne, okrągłe p erły , w jed n y m punkcie do m uszli przym ocow ane; przeciw nie zaś, gdy ciało obce leży n a w ew nętrznej pow ierzchni m uszli, n o rm aln ie utw orzona masa p e rło ­ wa zlew a się niepraw idłow o z perłą w ytw o­

rzoną, albo w ytw arza się p erła oddzielnie, k tó ra posiada też mniej lub więcej szeroką podstaw ę.

W ogóle każda praw ie p erła zaw iera w sw ojem w n ętrzu obce ciało (jądro), które było przyczyną w ytw orzenia się jej, niekie­

dy je d n a k ciała tego dostrzedz nie można.

W ielkiego znaczenia d la dobroci perły je st miejsce, gdzie się ona tw orzy, bo od tego zależy ułożenie i n a tu ra w arstw ją składających. Jeżeli ją d ro p erły leży w tych okolicach płaszcza, które w ydzielają n a j­

piękniejsze w arstw y masy perłow ej, w tedy na ją d rz e osiadają piękne pokłady masy i pow staje p erła czystej wody. P e rły , któ­

rych ją d ra zn ajd u ją się w tej części brzegu płaszcza, k tó ra w ytw arza naskórek muszli i części zew nętrzne skorupy, p rzy sw ajają sobie też tę samę budowę i w tedy nie są wcale zbyt cennem i perłam i.

Jeżeli z organ u R ojanusa, czyli nerki mięczaków bezgłow ych, wydziela się w p e ­ w nym okresie życia zw ierząt, b arw nik, k tó ­ ry dostając się do krw i, część m ateryi m u- szlowej zabarw ia, w tedy może się w yda­

rzyć, że oprócz białych p ereł pow stają w pew nych miejscach i zabarw ione n a b ru ­ natno.

Podobnie, ja k w ydzielanie barw nych w arstw skorupy dokonyw a się u zw ierząt przy pew nych zm ianach fizyjologicznych, mogą też w ytw arzać się ciemno zabarw ione perły, z białem i prążkam i perłow ej masy, szczególniej te, które pow stają na brzegu płaszcza i które pow iększają swoję objętość przez osadzanie się n a ich górnej pow ierz­

chni tylko czystej m asy perłow ój w ydzie­

lanej przez płaszcz. S tąd też napotykają się często brunatne, lub czerw onaw e perły z cienkiem i prążkam i biaław ej perłowej masy, niekiedy na po w ierzchni jed n o stajn ie różowawe, lub też tylko na dw u krańcach czyli biegunach białą substancyją pow le­

czone.

D rugorzędnego ju ż znaczenia dla dobroci p ereł rzecznych je st gatu nek wód, w k tó ­ rych zw ierzę mieszka. W czystych s tru ­ m ieniach z przejrzy stą wodą, o dnie żw iro­

wałem , zw ierzęta p ro d u k u ją dobre, bezbar­

wne perły; w strum ieniach zaś nieczystych mieszkające małże perłow e, zwłaszcza z d o ­ pływem kw aśnych wód łąkow ych, lub o d ­ padków fabrycznych, tw orzą p erły n ieła­

dne. Zwierzę raa tutaj zb yt dużo pożyw ie­

nia roślinnego i przez to też wiele b a rw n i­

ka wydziela.

P e rły mają ciężar właściwy 2,6, są nieco tw ardsze od spatu wapiennego, ale nie tak tw ard e ja k kam ienie szlachetne i przez to też mniej od nich trw ałe. P o ły sk ich ginie z czasem, szczególniej pod wpływem zmian tem p eratu ry i potu, a w starych gro bo w ­ cach znajdow ano p erły zam ienione w d eli­

k atn y proszek.

Stosow nie do głów nego zabarw ienia sk o ­

ru p y m ięczaka, są p erły niebieskawe lub

żółtawe, albo jeżeli na czarnym brzegu m u­

134 WSZECHŚWIAT. N r 9.

szli pow stają, są n a w e t czarniaw e. Mniej | lu b więcej je d n o ro d n a budow a p e re ł posia- J da pew ien w pływ na zab arw ien ie.

N ajm niejsze p e rły są w ielkości ziarn k a piasku, a najw iększe znane, są gruszko wa- tego k sz ta łtu , 35 m m d ługie, a 27 m m sze­

rokie. D ro b n y c h p e re ł zn a jd u je się n ie­

kiedy b ard zo w iele w je d n e j m uszli (nie- | kiedy około 80), w iększe zaś zawsze poje- dyńczo się sp o ty k ają. C iężar p e re ł ocenia

się na k araty , a cena dużych p e re ł ocenia I się w ten sposób, że się m noży osiem razy cenę p e rły jed n o k arato w ó j (k tó ra się u w a ­ ża za jed n o stk ę) przez k w a d ra t z ciężaru p erły , k tó rą m am y do ocenienia.

K sz ta łt i k o lo r w ielkie też m ają znacze­

nie przy oznaczaniu ceny je d n eg o k a ra ta w agi, a jeże li sp rz ed ający może w iele ja k - najp odobn iejszych p e re ł na je d e n sznur n a ­ w lec, podnosi się znow u p rzez to cena k a ż ­ dej pojedynczej p erły. W zatokach m o r­

skich K a lifo rn ii złow iono w G ru d n iu 1882 ro k u p e rłę , ważącą 75 k aratów ; n ab y ł ją am ator, k tó ry za nią za p ła cił 14 000 do ­ larów .

W tym sam ym m iesiącu i ro k u zn alezio ­ no p erłę 4 5-karatow ą, k tó ra zn alazła n a ­ bywcę za cenę 5000 dolarów . T rzecią p o ­ dobnej w agi sp rzed an o za 3 000 dolarów . P od o b n e okazy tra fia ją się w szakże bardzo rzadko, d robne zato b y w a ją dosyć obficie i codziennie znajdow ane.

II. P e r ł y r z e c z n e .

P e rło p la w y rzeczne (U nio m a rg a ritife ra ) zw ane tak że skó jk am i perłow em i, docho­

dzą 12 — 15 centym etrów długości, 3 do 3,5 cen tym etrów szerokości, w agi zaś l/3 funta.

Ż y ją p rzedew szystkiem w czystych s tru -

m ieniach g ó rskich i odznaczają się szcze- gólnem rozw inięciem sk o ru p k i, do czego w idać dopom aga szybko zm ieniająca się woda b y stry c h stru m ien i. S potykam y je w Ilz i R egen w niższej B aw ary i, w Oels- n itz pow yżej B ern e ck , w stru m ien iach R o- han, dopływ ających do M enu, w E lsterze i jej dopływ ach, w Q ueis i J u p p e l n a Szląsku, w M ołdaw ie koło F ra u e n b e rg u i w W e łta w ie w C zechach. D alej zn a jd u ją się też one n a zachod nim brzegu rów niny L& neburskićj, w W a lii, C um berland, Szko- J

cyi, Irla n d y i północnej, Szwecyi, .Norwe­

gii, Rossyi północnej i wogóle trafiają się pom iędzy 42 — 70 stopniem szerokości pół­

nocnej '). B lisko z tem i spokrew nione r o ­ dzaje i g atu n k i żyją w strum ieniach d op ły ­ w ających do M issisipi, a hiszpanie p rz y swoich zdobyw czych w ycieczkach znajdo ­ wali m nóstw o p e re ł nagrom adzonych u k r a ­ jowców .

N aw et i w C hinach perły rzeczne są od najdaw niejszych czasów znane i używ ane ja k o am u lety i ja k o ozdoba.

M uszle p erłow e najchętniej przebyw ają w takich strum ieniach, w k tó ry ch zaw ar­

tość w apna jest bardzo um iark ow ana, woda zaś je s t p rzezroczysta, niezbyt ciepła i n ie­

zbyt szybko płynąca, łożysko zaś stanowi czysty biały piasek, pom ięszany z kam yk a­

mi. G ru n tó w szlam ow atych nie lubią, ja k o też wód kw aśnych łąkow ych, dopływ ów wód żelazistych, odpływ ów fabrycznych i t. p. nieczystości.

Z w ykle żyją tow arzysko. Z agrzebują się do połow y w pulchnym piasku i najczęściej spo ty ka się od razu dwie lub trzy w arstw y m uszli jed n e n a d ru g ich ułożone, a pom ię­

dzy niem i w arstw ę piasku na kilka cen ty ­ m etró w g ru b ą . W zim ie zakopują się g łę ­ biej. U rz ą d z a ją one niekiedy form alne w ę­

dró w k i, jeżeli zm iany w położeniu g ru n tu lu b stan tem p eratu ry wody dotychczasow e w arunki ich życia niew ygodnetni czynią.

W ogóle je d n a k nie są wcale zb y t ruchliw e i tak np. zw ierzę, k tó re p rz y w kładaniu do wody naznaczono, znajdow ano w 6 lu b 8 la t w tem samem m iejscu. R u chy ich są przeryw ane i pom iędzy jed n em a drugiem poruszeniem u p ły w ają długie przestan ki;

na przebycie odległości, ró w n ającej się d łu ­ gości ich m uszli, m ięczak po trzeb u je n a j­

mniej pół godziny czasu. W iek ty ch m ię­

czaków, w edług budow y ich sko ru p ek , oce­

niają n a 70 do 80 lat.

(c. d. nast.).

T łu m aczy ła J . S.

') W n a s z y m k r a ju je d n a k p e r ło p ła w a r z e c z n e ­ go (U n io m a r g a r itif e r a ) n ie m a .

(P rz y p . R ed.).

N r 9. 135

W SPÓŁCZESNA

TEORYJĄ ROSTW ORÓW .

(C iąg d a ls z y ).

T eo ry ją rostw orów została stw orzoną przez holenderskiego uczonego van tTIofia i szweda A rrh en iu sa. W dalszym w y k ła­

dzie opierać się będziem y głów nie na p ra ­ cach tych badaczów i na pracach O stw alda;

ostatnio w ym ieniony badacz nietylko posu­

n ą ł sam odzielnie w znacznym stopniu teo­

ry ją poprzednio w spom nianych chemików, lecz oprócz tego w licznych swych publi- kacyjach p o p ularnych i odczytach T) u p rz y ­ stępnił ją szerszem u ogółowi.

W idzieliśm y, że możemy sobie przedsta­

wić każdy gaz ja k o ciało złożone z m nóstwa nieskończenie szybko poruszających się czą­

steczek. Z chw ilą, gdy gaz ulega sk ro p le­

niu szybkość tego ruchu znacznie się zm niej- ( sza, lecz cząsteczki cieczy rów nież w ykony­

w ają ciągłe ruchy. O fakcie tym p rzek o ­ nać się n ietru d n o . W eźm y n aprzykład ciecz niejed n o ro d n ą czyli rostw ór.

Jeż eli w rzucim y kaw ałek cukru lub soli kuchennej do wody, to cukier rospuszczając się roschodzi się m iędzy cząsteczkam i wody.

O czyw iście, że pom iędzy cząsteczkam i w o­

dy i cu k ru istnieje pew ne przyciąganie, skutkiem którego cząsteczki cukru dążą do ro sp rz estrze n ien ia się pom iędzy cząsteczka-

mi wody. O dążności tej można się łatw o przeko nać, należy tylko na pow ierzchnię gęstego ro stw o ru cu k ru nalać ostrożnie nie­

co wody, zobaczym y w tedy, że cząsteczki cu k ru , aczkolw iek wolno, wbrew sile cięż­

kości, p rz ejd ą do wyższych w arstw wody i po pew nym czasie rostw ó r stanie się je ­ dnorodnym . Zjaw isko to, zwane dyfuzyją, udow adnia popierw sze, że cząsteczki wy­

kon y w ają ruchy, a po wtóre, że pomiędzy cząsteczkam i rospuszczonego ciała i w o­

dą istnieje pew nego rodzaju przyciąganie.

') Z je d n y m z n ic h zap o zn ał ju ż c zy teln ik ó w p. S t. P ra u a , W sz e c h św ia t, 1891, N r 10, 11 i 12.

0 istnieniu tój siły przekonyw a nas zresztą jeszcze doświadczenie następujące. Jeżeli umieścimy ro stw ó r cukru, lu b jak iejk o lw iek soli w naczyniu, którego dno sporządzono z m atery jału , przepuszczającego cząsteczki wody, a zatrzym ującego cząsteczki cuk ru 1 zanurzym y owo naczynie dnem w czystej wodzie, to cząsteczki cuk ru przyciągną czą­

steczki wody i odw rotnie; lecz ponieważ cząsteczki cu k ru nie mogą przejść przez ową naw pół przesiąkliw ą ściankę, woda więc zzew nątrz przejdzie do naczynia. W o­

da będzie przechodziła do w zm iankow anego naczynia dopóty, dopóki ciśnienie, w yw ie­

rane przez rostw ór na w ew nętrzne ścianki naczynia, nie zrów now aży się z ciśnieniem , w yw ieranem zzew nątrz przez cząsteczki wody, starające się pod wpływem siły p rzy­

ciągania w targnąć do w nętrza naczynia.

P rze z m ierzenie owego ciśnienia, zwanego osm otycznem , możemy sądzić o rozm iarach siły przyciągania pom iędzy cukrem a wodą.

P om iarów tych dokonać można przez obser- w acyją wysokości w arstw y ro stw oru w na­

czyniu w ew nętrznem , ponad pow ierzchnią wody, znajdującej się w naczyniu zew nętrz- nem. P oniew aż jedn akże wysokość ta je s t bardzo znaczna, dla wygody więc łączym y naczynie w ew nętrzne z m anom etrem rtęc io ­ wym, w skazującym bespośrednio wartość ciśnienia osmotycznego.

P om iary dokonane nad ciśnieniem sła­

bych rostw orów cu k ru i wielu innycli ciał doprow adziły do bardzo zajm ujących w y­

ników . O kazuje się, że ciśnienie osm oty- czne je s t zupełnie analogiczne z ciśnieniem gazowem, przyczem analogija dotyczy n ie­

tylko jakościow ej, lecz i ilościowej s tro ­ ny zjaw iska. W samej rzeczy, podobnie j a k ciśnienie gazu pow iększa się w p ro ­

stym stosunku do ilości cząsteczek, z n a jd u ­ jących się w jednostce objętości, ciśnienie osmotyczne je st rów nież proporcyjonalne do stężenia rostw orów , t. j. jednoprocento- w y rostw ór cuk ru w yw iera dwa razy m niej­

sze ciśnienie, niż dw uprocentow y.

O prócz tego wiem y, że ciśnienie gazu przy stałej objętości pow iększa się w m iarę w zrostu tem p eratu ry , przyczem pow iększe­

nie to nie zależy od n a tu ry gazu i jest p ra ­

wie dla w szystkich gazów jednakow e. Y an

t ’H off udow odnił, że ciśnienie osmotyczne

* 1 3 6

N r 9.

także je s t posłuszne tem u p ra w u , t. j. że się pow iększa z tem p eratu rą i że pow iększa się o tę sarnę w artość, o ja k ą pow iększa się c i­

śnienie gazu, zn ajdującego się w tych sa ­ m ych w arunkach. Lecz an a lo g ija dochodzi do tego, że w ed łu g obliczeń van t ’Hoffa, ciśnienie osm otyczne, w yw ierane p rzez cu ­ k ier, lub ja k ie k o lw ie k inne ciało, ró w na się d ok ładnie ciśnieniu, ja k ie m ogłyby w yw rzeć cząsteczki cu k ru , g d y b y one w stanie g a z o ­ wym zajm ow ały tę sam ę przestrzeń. A żeby fa k t ten lepićj uw idocznić, przy taczam y po- niżćj ciśnienia osm otyczne, w y rażo n e w czę­

ściach ciśn ienia atm osfery w rozm aitych tem p eratu rach . O p ró cz teg o przytaczam y liczby, w yrażające ciśnienia, k tóreby sp o ­ w odow ały cząsteczki c u k ru na ścianki n a ­ czynia, g d y b y się one zn a jd o w ały w stan ie gazow ym , przyczem liczba cząsteczek cu ­ k ru w je d n o stce p rz e strz e n i w obu razach je s t jed nak ow a:

C iś n ie n ie O b liczo n e c iś n ie n ie T e m p e r a tu r a o s m o ty c z n e c u k r u w s ta n ie g a -

zowym.

6,8 0,664 0,665

13,7 0,691 0,681

14,2 0,671 0,682

15,5 0,684 0,686

L iczby dru g ieg o i trzeciego szeregu są bardzo zbliżone.

T ym sposobem p raw o A v o g a d ra, w ed łu g którego w jed n ak o w y ch objętościach w szy­

stkich gazów , przy jed n a k o w y c h ciśnieniach zew nętrznych i te m p e ra tu ra c h z a w a rte są jed n ak o w e ilości cząsteczek, m a zastosow a­

nie n ietylko dla gazów , lecz i d la bardzo roscieńczonych ro stw o ró w , t. j . możemy u trzy m y w ać, że ro stw o ry roscieńczone, z a ­ w ierające w je d n o stc e objętości jed n ak o w ą ilość cząsteczek, w y w ie ra ją jed n ak o w e ci­

śnienia osm otyczne. W y k azan ie tćj a n a lo ­ gii otw orzyło now e drogi do badania ros­

tw orów i dopro w ad ziło w ciągu k ilk u la t do n adzw yczajnie w ażnych re zu ltató w .

N a zasadzie p ra w term o d y n am ik i van t ’H off udow odnił, że z ciśnieniem osm otycz- nem w bliskim zw iązk u z n a jd u ją się inne zjaw iska, c h a rak tery sty c zn e d la rostw orów .

R o stw ory zw ykle w rą p rz y te m p e ra tu ­ rach w yższych niż rospuszczalniki. P o n ie ­ waż w rzenie n astęp u je tylko w tedy, gdy

prężność p ary rów na się ciśnieniu atmosfe- ry , w ynika stąd, że p rzy jed nak o w y ch tem -

j

p e ra tu ra c h ro stw ory po siadają m niejszą prężność p ary , niż czyste rospuszczalniki.

A by zjaw isko to w idzieć w zw iązku z ci­

śnieniem osm otycznem, w ystaw m y sobie na- j czyńko A , któ reg o dno B je s t ścianką n a- w pół p rzesiąk liw ą, napełnione 1 °/0 rostw o- rem cu k ru i um ieszczone w obszerniejszem naczyniu z wodą C. C ały ten p rzy rząd w y­

staw m y sobie um ieszczonym w próżni. P o J p rzy jściu w szystkiego do stanu rów now agi, będziem y m ieli p rz y a pow ierzchnię czystćj wody, p rzy b zaś pow ierzchnię rostw oru cu kru; cała p rzestrzeń pod dzw onem będzie n a p e łn io n a p a rą wodną. C iśnienia, w y ­ w ieran e przez parę p rz y a i b nie są je d n a -

F ig . 1-

ko we, podobnie j a k nie są jednakow e ci­

śnienia p o w ietrza na w ierzchołku i u p o d ­ nóża góry; przy b ciśnienie pary wodnćj r ó ­ w na się ciśnieniu p rz y a mnićj ciśnienie, odpow iadające wadze słu p a p ary w odnćj ab.

G dy by ro stw ó r przy b m iał tę sam ę p rę ż ­ ność pary, co woda przy a, to przy b tw o ­ rzyłaby się wciąż para, k tó ra n astęp nie o p ad a ła b y do a i tam że się zgęszczała;

z d rug ićj stro n y do n aczyńka pow innyby w ciąż z dołu wchodzić nowe ilości wody, zastępujące wodę w yparow aną. M iałoby zatem m iejsce p erp etu u m mobile, co jeet rzeczą niem ożliw ą.

W ystaw m y sobie teraz, że ciśnienie przy

b je s t znacznie m niejsze niż p rzy a, n aten ­

czas przy b m usi n astąpić sk ra p la n ie p ary

wodnćj. W tym razie ciśnienie w m ano-

WSZECHŚWIAT. 137 m etrze zw iększyłoby się i przez ściankę na-

czyńka w ystępow ałaby woda i w tym w y­

padku m iałoby m iejsce p erp etu u m m obile.

T o o statnie om inie się w tym tylko razie, gdy ciśnienie p rz y b będzie dokładnie o ty ­ le m niejsze od ciśnienia przy a, ile wynosi ciśnienie słupa p a ry wodnej ab. W ten spo­

sób znaleźliśm y m etodę określenia prężności pnry rostw o ru bez bespośredniego m ierze­

nia, m ając jed y n ie prężność pary rospusz- czalnika i skład rostw oru.

N aodw rót, m ożem y z zauw ażonych zmian ciśnienia p ary wnioskować o ciśnieniu os- motycznem i poniew aż obserw acyje nad prężnością p ary w ykonać m ożna daleko ła- | twiój niż obserw acyje nad ciśnieniam i osmo*

tycznem i, to m am y w niej nadzw yczajnie dogodny środek do rozw iązyw ania zaga­

dnień w tym k ieru n k u .

R ozum ow anie powyżej przytoczone po­

zw ala nam zastosow ać p raw a, dotyczące ■ ciśnienia osm otycznego, do zmienności pręż-

ności p ary rostw orów . Zm niejszenie to bę­

dzie zależało w prostym sto su n k u od kon- centracyi, a rostw o ry ekw im olekularne ') okazują jed n ak o w e zm niejszenie prężności pary.

W n io sek ten znalazł całkow ite poparcie ze stro n y ek sperym entatorów . R aoult w y­

p ro w a d ził w spom niane p raw a ju ż p rzed stw orzeniem p rzez van t ’Hoffa teoryi ros­

tw orów , na zasadzie swych doświadczeń.

O d zjaw isk tyczących się prężności p ary , możemy, używ ając tw ierdzenia o perpetuum mobile, p rzejść do zjaw isk innych. M am y tu n a myśli zjaw isko krzepnięcia ro stw o­

rów . J u ż ' w w ieku przeszłym przek o n ał się B lag d en , że rospuszczone ciała obniżają p u n k t krzepnięcia rospuszczalnika; obniże­

nie przytem je s t w stosunku prostym do ko ncentracy i; to samo praw o o d k ry ł na­

stępnie poraź d ru g i Riidorff. C oppet u z u ­ p e łn ił j e tw ierdzeniem , że ekw iw alentne ilości ciał pow odują jednakow e obniżenie p u n k tu krzepnięcia wody, w końcu R aoult dow iódł, że i ekw im olekularne rostw ory najróżnorodniejszych ciał tem u praw u pod­

legają, rosszerzył je na k ilk a innych ros-

ł) P a tr z n iżej.

puszczalników , uzasadniając w ten sposób ogólne jego znaczenie.

J a k wiadomo woda i lód posiadają przy 0° tę samę prężność pary. W o d a może istnieć i p rzy niższych tem peratu rach, lecz ty lk o w nieobecności lodu; skoro zetknie się z ostatnim — krzepnie. T eo ry ja m echa­

niczna ciepła i nowsze doświadczenia uczą, że woda ochłodzona do tem p eratury niższej od 0° posiada większą prężność pary, a n i­

żeli lód przy tej samej tem p eratu rze. R óż­

nica ta w zrasta w stosunku prostym w m ia­

rę oddalenia od 0°. Jeżeli odłożym y, w ce­

lu graficznego przedstaw ienia powyżej po­

wiedzianego, na osi rzędnych wartości p rę ż ­

ności pary, odpow iadające tem peratu rze od­

łożonej na osi odciętych, natenczas o trzy ­ m am y fig. 2. K rz y w a icw p rzedstaw ia za­

leżność prężności pary wody od tem p era­

tu ry , l — prężność p ary lodu. J a k wiemy, rostw ór posiada m niejszą prężność pary niż czysta woda, istnieje przytem praw o, że stosunek prężności p ary czystej wody do prężności p ary ro stw o ru jest niezależny od tem p eratu ry . K rzyw a zatem r r p rzedsta­

wiająca zależność prężności p ary rostw orów od tem p eratu ry , przebiega poniżaj odpow ie­

dniej krzyw śj dla czystej wody. Możemy

| te ra z udow odnić, że tem p eratu ra, którą znajdziem y opuszczając pro stop adłą z pun-

j

k tu przecięcia się k rzyw ych r i l na oś od-

J

ciętych, je s t właśnie tem p eratu rą krzepnię-

| cia rostw oru. W tym celu przedstaw m y

138 WSZECHŚWIAT. N r 9.

sobie naczyńko A (fig. 3) nap ełnion e czę­

ściowo rostw orem . P o lew śj stronie, p r z y ­ puśćm y, w ydzielił się lód, p o k ry w a jący ca­

łą pow ierzchnię pły n u . P oniew aż p u n k t krzepnięcia ro stw o ru leży w tem p eratu rze , przy którćj tenże może istnieć obok lodu, to należy przypuszczać, że cały u k ła d b ę ­ dzie w stanie rów now agi. G d yby przytem prężność p ary p rzy l i r się różniły, n a te n ­ czas p a ra p rzechodziłaby wciąż ze strony w iększego ciśnienia p ary na stro n ę m niej­

szego, m usiałoby m ieć m iejsce perp etu u m m obile. A zatem je s t rzeczą niezb ęd n ą, aby prężność p ary p rz y l i r były je d n a k o ­ we i punktem k rz ep n ięcia ro stw o ru będzie ten p u n k t, przy którym prężność p ary roa*

tw oru rów na się prężności pary lodu w tćj tem peraturze.

P oniew aż p o d łu g p ra w , k tó re rozw inę­

liśm y powyżćj d la prężności p a ry rostw oru, od dalenia krzyw ych p a ry w odnćj od k rz y ­ wych ro stw o ru są w p ro st prop o rcy jo n aln e do k o n cen tracy i, a dla rostw orów ekw im o- lek u larn y ch jed n ak o w e, to w ynika stąd, że i od dalenia, w k tó ry c h lin ija , p rz e d s ta w ia ­ ją c a prężność p a ry lodu, p rz ecin a liniją prężności p a ry ro stw o ru , a zatem w końcu i tem p eratu ry k rz ep n ięcia rostw orów będą w stosunku prostym do ko ncentracyi, a j e ­ d n ako w e dla ro stw o ró w ekw im olek ular- nych. Do podobnych w niosków d o p ro w a­

dziły dośw iadczenia B lagdena, de C oppeta i R aoulta.

N ad faktem , że ro stw o ry ekw im olekular- ne k rz e p n ą w jed n ak o w y ch tem p eratu rac h , m usim y się nieco zastanow ić. R ost worami ek w im o lek u larn em i nazyw am y rostw ory, k tó re w jednakow ój ilości rospusz'czalnika za w ie ra ją ty le g ra m ó w rospuszczonego cia- i ła wiele w ynosi je g o m asa cząsteczkow a, i

| a więc rostw ory, zaw ierające w 1000 g wo­

dy 342 g cu k ru n ap rzy k ład i 46 g alkoholu są ekw im olekularne, gdyż 342 i 46 są masy cząsteczkow e wym ienionych ciał. R ostw o­

ry te, k tóre, ja k się łatw o przekonać, za­

w ierają jed n ak o w ą ilość cząsteczek alk o ­ holu, lub cuk ru, k rzep n ą mniój więcćj w tem p eratu rze — 1,9°, t. j., że p rz y rospu- szczeniu 342 g cu k ru w 1000 g wody, p u n k t k rzep n ięcia ostatnićj obniża się o 1,9°. P o ­ dobne obniżenie czyli d ep resyją p u n k tu krzep nięcia pow oduje cząsteczka gram o ­ wa ') alkoholu i wogóle w szelkich ciał o r ­ ganicznych, będących złem i przew odnikam i elektryczności.

Jeżeli praw o R aou lta jest praw em ogól-

| nem , to oczywiście pow inno ono mieć z a ­ stosow anie i dla rostw orów ciał n ieo rg a­

nicznych, k tóre są p rzew o d n ik am i elek try- ( czności. D ośw iadczenia tym czasem w yka­

zały, że obniżenie tu taj je s t dw a razy w ięk ­ sze, w ynosi m ianow icie 3,6.

idok. nast.).

L . P. Marchlewski.

r

Z francuskiego, według Julijusza Rocharda.

T y tu ń używ any je s t na całym świecie, palących liczym y na setki m ilijonów , a na pół m ilijona hektarów pow ierzchnię ziemi, użytćj pod u p ra w ę tój rośliny.

P rz y jrz y jm y się bliżój własnościom rośli­

ny tak rospow szechnionćj i skutkom jój używ ania. P rzed m io t to obchodzący m o­

ralistó w i filozofów, ale ich poglądy op ie­

ra ją się na podstaw ach, k tó re d ają n auk i przy ro dn icze. B esstronność, o k tó rą n ie ­ łatw o w tćj kw estyi, je s t niezbędną d la jćj spraw iedliw ego ocenienia. Osoby, k tó re nie p aliły , sądzą o nićj, j a k ślepy o kolo­

rach; ci, k tó rzy palą, są nadzw yczaj pobła-

') T o j e s t lic z b a g ra m ó w w y ra ż o n a p rz e z c ię ża r

czą stec z k i.

N r 9.

żliw i, a ci, k tó rzy m usieli palenia zaprze­

stać, z b y t nam iętnie tę kw estyją rostrzą- sają.

I.

T y tu ń pochodzi z A m eryki i przyw ie­

ziony został do E u ro p y przez hiszpanów w X V I wieku. K rz y szto f K olum b wspom i­

na w swoim dzienniku podróży o indy ja- nach z wyspy K uby, którzy palili tytuń:

oczywiście K olum b nie w iedział wtedy, co to była za roślina. B iskup L as Casas wspo­

m ina też o tym zw yczaju krajow ców w swo­

jem dziele o histo ryi In d y j. K rajow cy ro ­ bili rodzaj cygar, k tóre nazyw ali tabacos.

D ziś jeszcze na wyspie K ubie cygara nazy­

w ają tabaco. W B razylii ty tu ń nazyw ał się petun i dym z niego służył do od u rza­

nia w różących kapłanów . W iem y także, ja k ważne m a znaczenie fajka pokoju w zw y- czajach indyjskich.

P ierw sze okazy ty tu n iu przyw ieziono do L izb o n y w roku 1560. Potem , J a n Nicot, am basador F ran c isz k a Il-g o w P ortug alii, otrzym ał k ilk a liści przyw iezionych z A m e­

ry k i i ofiarow ał j e K a ta rzy n ie de M edicis i F ranciszko w i L otaryńskiem u. Od tego czasu zaczyna się rospow szechnienie ty ­ tu n iu w brew przeszkodom i prześladow a­

niom.

P rze z trzy w ieki w alczą z tą rośliną: k a­

ra śm ierci, kalectw o, plagi były stosowane w celu p o w strzym anianałogu palenia w P e r- syi i Rossy i. Dziś obyczaje są łag o d n iej­

sze i sam szach p erski pali ze wspaniałój fajki, ozdobionój drogiem i kam ieniam i.

W E u ro p ie nie p rześlad u ją palących, ale ty tu ń został opodatkow any. M onopol ty- tuniow y olbrzym ie daje sumy.

R oślina ta należy do rodziny psiankow a­

tych, a nazw ę rodzajow ą otrzym ała na cześć Nicota. U p ra w ia n ą je s t na całćj ziemi; ró ­ w nie dob rze rośnie w krajach um iarkow a­

nych, j a k i w podzw rotnikow ych. W e F ra n c y i u p ra w ia ją dw a gatunki: N icotiana tabacum i N. rustica. P ierw szy gatunek je s t piękną rośliną, dochodzącą do dw u m e­

tró w wysokości; ma liście naprzem ianległe, niebieskaw o zielone, koronę kw iatow ą, bla- do-różow ą, k ielich trw ały , 5-działkow y.

D ru g i g atu n ek m a 50 do 60 cm wysokości, liście gru b e, m iękkie, ciem no-zielone, po­

k ry te klejkiem i włoskami, koronę blado- żółtą, nieco zielonawą, kielich dzw onko­

w aty, pokryty gruczołkowatem u włoskami 0 pięciu nierów nych działkach. Do rodza­

ju Nicotiana należy około 50 gatunków , po­

chodzących z A m eryki, A u stralii i wysp oceanu Spokojnego. W tćj liczbie 15 do 20 gatunków je3t upraw nych i dają różne ty tu n ie używ ane, kilka zaś gatunków u p ra ­ w iają jak o rośliny ozdobne.

T y tu ń zasiew a się w M arcu, rossadza w M aju, a zbiór następuje w jesieni. Obci­

nają w tedy liście, naw lekają na szpagat 1 suszą w przew iew nych szopach. Suszenie je s t tru d n e i trw a l ' / a do 2 miesięcy.

W składach państw ow ych wysuszony tytuń so rtu ją na g atu nk i i oddają potem do fa­

bry k. Tam naprzód usuw ają wszelkie li­

ście spleśniałe, potem m ięszają ze sobą róż­

ne gatunki w tym stosunku, aby każda m ięszanina zaw ierała jednostajny procent nikotyny. W e F ran c y i zw ykłą norm ą je st 2,3% nikotyny, we W łoszech zaś lubią ty­

tu ń daleko m ocniejszy. P o zmięszaniu g a­

tunków , moczą liście 18-procentow ym ros- tworem soli m orskiźj, w celu pow rócenia im wilgoci, k tórą u traciły przez wysuszenie i bez którój byłyby niezdatne do wyrobu.

T rw a to 48 godzin, potem ty tuń do palenia zostaje posiekanym i suszonym w tem pei-a- turze, k tó ra nie przechodzi 80°, następnie się wystawia na zimne pow ietrze i tak do­

susza, nakoniec uk ład a w stosy, k tó re przez trzy miesiące ferm entują, poczem ty tu ń je s t gotowy.

T y tu ń do zażywania, czyli tabaka, u rzą­

dza się odm iennie. P o zmoczeniu rostw o- rem solnym, liście zostają posiekane, zło­

żone w stosy i wystaw ione na działanie p o ­ w ietrza, naw et na w entylacyją dla p rz y ­ spieszenia ferm entacyi. F erm entacy ja w y ­ tw arza powolne spalenie, od którego po­

chodzi k o lo r i zapach tabaki. P o trzech m iesiącach tabak a robi się czarną i zbitą w duże b ry ły . W sk u tek ferm entacyi po­

wstają: kwas octowy i am onijak, nikotyny zaś pozostaje 3 % zam iast p ierw otnych 6% . Zw ykle więc do wyrobu tabaki używ ają gatunków najbogatszych w nikotynę. N astę­

pnie b ry ły się ro scierają, potem proch ten przesiew ają i składają w piw nicach, gdzie ferm entuje do 12 miesięcy. T em p eratu ra

139

WSZECHŚWIAT.

140 WSZECHŚWIAT. N r 9.

się podnosi w tym okresie do 80°, znikają, ' kw asy ja b łk o w y i cytrynow y, w ystęp uje re ak cy ja alkaliczna, ciągle się w ydziela w ę­

glan am onu i zabiera ze sobą p ary n ik o ty ­ ny. W ted y pakują tab ak ę w beczki i wy- J sy łają do składów .

T y tu ń do żucia je s t skręcony p ra w ie ja k cygara; używ a się w tym celu ty tu n iu n a j­

bogatszego w n ik o ty n ę, a po w yrobieniu m oczy się jeszcze w skoncen tro w an y m soku ty tuniowym .

W e F ra n c y i coraz się zw iększa konsum - cyja ty tu n iu : w tym k ra ju ty tu ń je s t n a j­

droższy i n ajm nićj się go u żyw a. W e F r a n ­ cyi wychodzi rocznie 510 g ram ów ty tu n iu n a głow ę, 2 500 w B elg ii, 2000 w Ilo la n d y i, 1 500 w N iem czech, 1 9 4 0 w A u stry i, 1020 w N orw egii, 1 0 0 0 w D anii, 940 w W ę ­ grzech, 830 w Rossyi.

D ziś najw ięcój ty tu n iu w ychodzi na p a ­ len ie, daw niój głó w n ie zażyw ano ty tu ń i zażyw anie w X V I I I w ieku uchodziło za cechę dobrego to w arzy stw a, tab ak ie rk a we­

szła w obyczaje, g ra ła rolę w dyplom acyi, k ró lo w ie d a ry z niój robili, dziś w idzim y j ą praw ie tylko ju ż w zbiorach m uzealnych.

K o biety n aw et zaży w ały tabakę, ale też i pierw sze w zięły z ty m zw yczajem ro zb rat.

Ż u ją ty tu ń ty lk o w ieśniacy w B re ta n ii i sta­

rzy m ary n arze, ale i ten zwyczaj pow oli się zatraca.

Zato coraz to więcój pałą, ale i palenie się zm ieniło: daw niej palo n o fajki, przed 50 laty cygaro było zbytkiem , ale uw ażano je za cechę złego tow arzystw a. F a jk ę p a­

lono w dom u, ale żaden m ężczyzna dobrze w ychow any nie p o zw alał sobie palić jć j w obec kobiety. R obiono co m ożna, aby nie było czuć tytuniem , dziś n ik t o tem nie m yśli. K o b iety znoszą ten zapach i same palą, zw łaszcza w H isz p a n ii. G łów ną p rz y ­ czyną rospow szechnienia p alen ia jest, że papierosy zastąp iły fa jk ę , k tó ra coraz bar- dziój im m iejsca u stęp u je. J u ż dziś są n a ­ d er ciek aw e zb io ry fajek , j a k k a p ita n a C rab b e w B ruk selli, liczący 5 000 okazów i księcia W a lii.

P a p ie ro s je s t p rzy jem n iejszy w sto su n ­ kach tow arzyskich, lepszy pod w zględem higijeniczny m , czystszy, nie p rz e jm u je tak swym zapachem j a k fa jk a i m nićj en erg i­

cznie działa na organizm , je s t więc o b ja ­ wem postępu w paleniu.

II.

Liście tytuniow e zaw ierają, oprócz zw iąz­

ków wspólnych w szystkim roślinom , alk a­

loid zw any n ik o ty n ą, którem u ty tu ń swoje własności zawdzięcza. N ikotyna jestto p ły n oleisty, przezroczysty, bezbarw ny, k tó ry { ciem nieje i gęstnieje n a p ow ietrzu, sk u t­

kiem pow olnego utlenien ia. Z apach ma ostry, tytun io w y , sm ak palący, a p ara je st j ta k p rz y k ra, że tru d n o oddychać tam , gdzie je s t k ro p la nikotyny. N ikotyna chciw ie łączy się z wodą, łatw o rospuszcza się w wo 1 dzie, alkoholu i eterze. Ł ączy się z kw a-

! sami, przyczem w ydziela się ciepło. W li­

ściach ty tu n io w y ch występuje jak o ja b ł- czan.

N iekażdy g atu n ek ty tu n iu zaw iera je-

| d no stajn ą ilość n ikotyny: zw ykłe ty tu nie, w suchym liściu, zaw ierają 3 % do 7%> ^ cz' ba 1 0 % je s t w yjątkow ą. Ilość n ikotyny pow iększa się z rozw ojem rośliny i je s t za­

leżna od grubości liścia. N ajcieńsze liście zaw ierają najm niój nikotyny.

P rz y ferm entacyi u latn ia się część n ik o ­ ty n y i am o nijak ją zastępuje, tak, że b og at­

szym w nią je s t zawsze liść po pierw szem w ysuszeniu.

N ik o ty n a je s t w takim stosun ku do ty tu ­ niu, ja k atro p in a do belladonny, a morfina do opium. Z n iko ty ną łączą się i inne zw iąz­

ki trujące. M niój lotne sk ra p la ją się przy paleniu i tw orzą ten p ły n ciem ny, w ycieka­

ją c y z fajek, a zatrzy m y w an y przez wodę we w schodnich n arg ila ch . W ra z z dym em u latn ia się, prócz nik o ty n y , cyjano w od ór i tlen ek w ęgla, p rz y w ciąganiu więc dym u palący p o ch łan ia te zw iązki szkodliw e.

D lateg o to szkodliw ym byw a pobyt w m iej­

scach n ap e łn io n y c h dym em tytuniow ym , n aw et je śli się nie pali.

T y tu ń je s t tru cizn ą, ja k większość p sian ­ kow atych, a jego własności zostały n ad er ściśle naukow o zbadane. O d w yw aru ty- tuniow ego zdychają zw ierzęta tem prędzćj, im daw ka b y ła silniejsza. O bjaw y śm ier­

teln e są takież, j a k po za tru ciu innem i a l­

kaloidam i. Różne byw ają przy czyn y z a tru ­

cia: połknięcie żutego ty tu n iu , n iem ąd re za-

N r U.

1-U kład y palaczów o wypicie pły n u w ycieka­

jącego z fajek, liście ty tu n iu przez omyłkę z innem i liśćmi lekarskiem i użyte.

R zadko je d n a k zatrucie ty tu n iem je st śm iertelne. G dy ty tu ń dostaje się do żołąd­

ka przez k an ał pokarm ow y, to, zanim dzia­

łać zacznie, je s t usunięty przez wom ity.

P rzeciw n ie się dzieje, gdy się dostanie przez kiszki: zaduża daw ka, dana w enemie je s t śm iertelna; 15 do 20 gram ów tytu n iu zabija dorosłego. T y tu ń je st tru jący , gdy się do p łu c dostanie: były fakty, że um ie­

ra li ludzie, k tó rzy u sn ę li w izbie pełnój ferm entujących liści tytuniow ych, albo k tó -

rzy się za k ła d ali o w ypalenie ogrom nej ilo­

ści fajek. Z a tru ć się też m ożna, jeśli esen- eyja ty tu n io w a dostanie się przez skórę do organizm u, np. w maści. D zieci um ierały po dobie, w skutek n atarcia głow y maścią tytunio w ą, k o n trab a n d ziści—w skutek prze­

m ycania liści tytuniow ych, k tóre pod odzie­

niem n a gołój skórze chow ali; kom presy | z w yw aru tytunio w ego były przyczyną k il-

kodniowój choroby. O tru c ia ty tuniem są więc zw ykle przypadkow e; sam a zaś n ik o ­ ty n a działa o wiele silniej i prędzej. D w ie krople z a b ija ją dużego psa, 8 kropel zabija i kon ia w 4 m inuty, w śród okropnych mę­

czarni. K lau d y ju sz B ernand tw ierdzi, że n ik o ty n a je st je d n ą z najgw ałtow niejszych

tru ciz n znanych; pod względem skutków ! i czynności zbliża się do kw asu pruskiego.

J e d n a k organizm osw aja się z nią, ja k z m orfiną, co też objaśnia łatw ość przyzw y­

czajenia się do ty tu n iu . I tak, */24 krop li nikotyn y, w strz y k n ię ta zw ierzęciu pod skó­

rę, bardzo silnie działała, nazaju trz, u te­

goż samego zw ierzęcia, ten sam skutek wy­

w oływ ała dopiero cała k ro p la, a po 4-ch dniach trzeb a było 5 kropel. Do d y g italin y i do stry ch n in y organizm nie może się w ten sposób przyzw yczaić.

P rz y za tru ciu nikotyną widzim y u cho- rego naprzód niepokój, przyczem czuje on palenie w żo łądku. O ddech je s t p rz y sp ie­

szony, a puls słabszy, potem następują wo- ; m ity i w ypróżnienia, zaw rót głow y, bladość, po t zim ny, myśli się mącą, chory w pada w osłupienie, p rzery w an e k rzykam i i kon- w ulsyjam i; potem następuje paraliż i z n ie ­ czulenie, nakoniec śm ierć. G dy chory w y­

trzy m uje (i to się najczęściej dzieje) w ycho­

dzi z osłupienia (coma) z silną m igreną, osłabieniem i zaburzeniem gastrycznem .

Opisaliśm y zatrucie nik oty ną dla lepsze­

go zrozum ienia działania ty tu n iu na o rg a ­ nizm , a dośw iadczenia robione na z w ie rz ę ­ tach ułatw iają badanie oddzielne zjaw isk fizycznych i zaburzeń um ysłowych. B ędzie­

my mówili następnie o tych dwu szeregach objaw ów .

(dok. nast.).

S treściła BI. T.

Korespondencja Wszechświata,

(D o k o ń c zen ie).

P r z y s tę p u ją c n a re s z c ie do n a sio n g łó w n ie nas z a jm u ją c y c h , t. j. do n asio n w y k i w ąskoliściow ej i z asto so w u jąc d o n ic h w y n ik i b a d a ń m o ic h n a d k a rp o lo g iją m o ty lk o w a ty ch , z n a jd z ie m y co n a s tę ­ p u je

G łów na c h a r a k te r y s ty k a n a s io n p o w y ższy ch je s t:

k s z ta łt k u lis to -o k rą g ty ; b a rw a ro z m a ita , p o w ie rz ­ c h n ia g ła d k a (m ato w a), a lb o w ło sk a m i je d w a b i- s te m i p o k ry ta (ja k b y a k s a m itn a ); z n ac ze k e lip ty ­ c zn y , k lin o w a to zw ężony, k ró tk i.

N a sio n a te d zielg n a ty p y n a stę p n e :

a) D ziesięć o d m ia n n a sio n d ro b n y c h (śre d n ic a 2 —2 5 m), b a rw y i p o w ie rz c h n i ro z m a ite j, o zn a c z ­ k u c y try n o w o -ż ó łty m sta n o w ią , j a k m i sig zd aje, fo rm ę g łó w n ą, t. j . V icia a n g u stifo lia A li. ( e t A ut.).

N asio n a w m ow ie b ęd ące są ta k p o s p o lite i p o ja ­ w ia ją się w t a k w ielkiej ilo ści, że j e w n a jle p ie j n a w e t oczyszczonem zbożu zn aleść zaw sze m ożna.

b) Dwie o d m ia n y nasion: c z a rn a i m a rm u rk o w an a z b a rd z o p ig k n ą (ja k b y a k sa m itn ą ) p o w ie rz ­ c h n ią , n ieco b u jn ie jsz e od p o p rz e d z a ją c y c h , z d łu ż ­ szym a w ęższy m i b ia ło u b a rw io n y m zn aczk iem , z d a je m i się, że n a le ż ą o n e d o V ar. s e g e ta lis T b a il.

i V ar. B o b a rtii F o rs t. Z n a la z łe m je zaled w o w k il­

k u n a s tu o k azach .

c) N a sio n a m a rm u rk o w a n e , g ła d k ie , d o ść b u jn e (ś re d n ic a 3 —3,2 m), o z n a c z k u b ia ły m ; b y ć m oże, że n a le ż ą do ty p u p o p rz e d n ie g o , j e d n a k o d d z ie ­ lam je ty m czaso w o ja k o sta n o w ią c e fo rm ę p r z e j­

ścio w ą do n a stę p n y c h .

d) T u z a licz am n a s io n a n a jb a rd z ie j in te r e s u ją ­

ce: są one b u jn ie jsz e od w szy stk ich (ś re d n ic a 4 do

4,5 m) i łą c z ą w so b ie c h a ra k te ry podw ójne: w y ­

g lą d ogólny j a k u ty p u p o p rz e d n ie g o , b a rw a i z n a ­

c z e k ja k u w y k i p a s te w n e j. J e s tto alb o b a s ta r d ,

alb o fo rm a, od k tó re j w y k a p a s te w n a p o ch o d zi.