Marek Strzelecki
Wyższa Szkoła Ubezpieczeń
Metody pomiaru życia ludności
1. Wstęp
W sferze publicznej oraz środowisku naukowym toczy się dyskusja na temat szcze- gółowych rozwiązań, jak mierzyć poziom życia ludności. Znaczenie informacji statystycznych służących do podejmowania decyzji w sferze życia gospodarczego i społecznego stale rośnie. Wiąże się to w dużej mierze z powszechnie przyjmo- waną koncepcją rozwoju społeczno-ekonomicznego. Jej nadrzędnym celem jest poprawa poziomu cywilizacyjnego mieszkańców kraju, a także zmniejszanie nierówności w sferze materialnej i społecznej pomiędzy nimi.
Zmiany ustrojowe po wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku spowodowały, że wzrosło zainteresowanie problematyką poziomu i jakości życia. Prowadzone są w tym zakresie badania (np. przez CBOS czy GUS) oraz realizowane liczne projekty badawcze. W raportach z tych badań zwraca się uwagę na społeczne i terytorialne zróżnicowanie warunków życia w Polsce oraz dokonuje się porównań z innymi krajami (Allardt 1976).
Pomiaru poziomu życia ludności można dokonać za pomocą:
• wskaźnika PKB – GDP w przeliczeniu na jednego mieszkańca kraju,
• współczynnika Giniego oraz relacji decylowych i kwintalowych,
• indeksu rozwoju społecznego (HDI – Human Development Index),
• indeksu rozwoju technologicznego (NRI – Networked Readiness Index),
• wskaźnika demokratyzacji (Freedom House),
• wskaźnika wolności gospodarczej (Heritage Foundation),
• indeksu szczęścia krajowego brutto (GNH – Gross National Happiness),
• wskaźnika jakości życia w miejscu pracy (QWL – Quality of Work Life),
• światowego indeksu szczęścia (HPI – Happy Planet Index),
• miernika trwałego dobrobytu ekonomicznego (ISEW – Index of Sustainable Economic Welfare).
Celem artykułu jest określenie i uszeregowanie najważniejszych czynników wpływających na poprawę standardu życia mieszkańców województwa mało- polskiego oraz dokonanie oceny poziomu życia społeczeństwa tego regionu. Do tego posłużono się metodą analitycznego procesu hierarchicznego. Do obliczeń wykorzystano dane wtórne pochodzące z ogólnodostępnych statystyk Głównego Urzędu Statystycznego. Zakres czasowy badań obejmował pięć lat (lata 2010–2015).
2. Defi nicja i rozumienie pojęć poziom życia vs. jakość życia
Często spotykamy się z pojęciami, takimi jak: poziom życia, jakość życia, warunki i standard życia, zamożność, rozwój społeczny oraz dobrobyt. Są to kategorie pokrewne, dlatego często w mowie potocznej używane są zamiennie. Jednak w ekonomii istnieją wyraźne różnice w ich rozumieniu. Ponadto, jak podkreśla Maria Dąbrowa (2011), badacze napotykali i nadal napotykają na wiele trudności związanych z tymi kategoriami. Są to problemy zarówno natury merytorycznej (co badać?), jak i natury metodologicznej (w jaki sposób badać?).
Termin poziomu życia został określony w 1954 roku przez komisję ekspertów Organizacji Narodów Zjednoczonych. Według Erika Allardta (1976) na dobrobyt społeczny składają się trzy sfery potrzeb ludzkich: posiadanie (to have), uczucie (to love) oraz istnienie (to be). Autor ten rozróżnił pojęcia: poziom życia i jakość życia. Przyjął, że poziom życia wiąże się z potrzebami materialnymi i określany jest przez pierwszy czynnik potrzeb ludzkich (to have), natomiast jakość życia to potrzeby pozamaterialne i jako takie charakteryzowane są przez pozostałe dwie sfery potrzeb ludzkich (to love oraz to be).
W literaturze przedmiotu można zaobserwować, że najwięcej problemów spra- wiało jednoznaczne zdefi niowanie pojęć poziom życia i jakość życia. Większość autorów rozróżnia te dwie kategorie. W prosty sposób defi nicje tych pojęć zostały przedstawione przez Teresę Słaby (1999a, s. 8). Autorka ta poziom życia uznaje za stopień zaspokojenia potrzeb materialnych, podstawowych w hierarchii potrzeb życia człowieka, natomiast jakość życia prezentuje jako wszystkie elementy życia człowieka, które są związane z faktem jego istnienia, bycia kimś i odczuwania różnych stanów emocjonalnych, wypływających na przykład z faktu posiadania rodziny, kolegów i przyjaciół.
Jak już wspomniano, istnieje wiele defi nicji poziomu życia. Rozróżnienie pojęć na ilościowe i jakościowe wymaga stosowania różnych dla obu grup metod badawczych. Poziom życia jest pojęciem ilościowym. W tym przypadku można wykorzystać metody numeryczne, które dają możliwość modelowania
i prognozowania badanych zjawisk oraz określenia go za pomocą liczb. Z kolei jakość życia stanowi pojęcie jakościowe i w tej sytuacji zastosowanie będą miały metody pozwalające określić je w sposób opisowy.
Według Janusza Piasnego (1993) w ramach danego kraju lub regionu na poziom życia można spojrzeć z punktu widzenia różnych zbiorowości, tj. ca- łej społeczności, oddzielnych grup ludności (np. rolników indywidualnych, robotników, pracowników umysłowych) oraz w odniesieniu do gospodarstw domowych różniących się poziomem dochodów. Jednak w podejściu tym istotne jest łączne rozważanie wszystkich aspektów owych płaszczyzn, gdyż tylko wtedy można stworzyć prawdziwą charakterystykę poziomu życia ludności danego kraju lub regionu.
Prowadząc owe rozważania, niezbędne jest wyznaczenie indeksów, takich jak:
• wskaźnik zmian, który daje możliwość porównania obecnego poziomu życia ze stanem z poprzednich okresów;
• wskaźnik poziomu regionalnego pokazujący różnice i podobieństwa mię- dzy poziomem życia grup ludności w różnych regionach gospodarczych;
• wskaźnik stopnia zaspokajania potrzeb, który odzwierciedla badany po- ziom życia na tle standardów i wzorców.
Mówiąc o poziomie życia, każdorazowo zwraca się uwagę na zaspokajanie potrzeb (Encyklopedia PWN).
3. Poziom życia ludności w Polsce – wybrane źródła informacji
Głównym źródłem informacji na temat poziomu życia ludności w Polsce są sta- tystyczne badania budżetów gospodarstw domowych, a także badania dochodów i warunków życia ludności prowadzone w ramach badań europejskich EU-SILC oraz uzupełniające je dane pochodzące ze spisu powszechnego. Dodatkowo co dwa lata przy współpracy z Głównym Urzędem Statystycznym prowadzone są badania sondażowe na potrzeby Diagnozy społecznej.
Statystyka społeczna korzysta w głównej mierze z następujących źródeł danych (Panek 2007, s. 41):
• sprawozdawczość statystyczna,
• reprezentacyjne badania gospodarstw domowych,
• rejestry cywilne,
• systemy ewidencyjne,
• spisy i mikrospisy ludności i mieszkań,
• rządowe i pozarządowe dane administracyjne,
• międzynarodowe bazy danych ONZS i Eurostatu,
• specjalne badania naukowe.
Głównym celem badań budżetów rodzinnych jest pozyskanie informacji o zróżnicowaniu oraz poziomie przychodów i wydatków na różne potrzeby życio- we. Dodatkowo dają one wiedzę na temat wyposażenia gospodarstw domowych w dobra użytku trwałego, źródeł utrzymania, warunków mieszkaniowych czy składzie demografi cznym i zawodowym rodziny (Andrycz 1995). Przedmiotem badania jest w głównej mierze budżet gospodarstwa domowego, czyli wielkość rozchodów i przychodów (zarówno pieniężnych, jak i niepieniężnych) członków badanego gospodarstwa, a także spożycie ilościowe wybranych artykułów i usług (Metodologia badań budżetów… 2011, s. 9).
Podstawą prawną regulującą prowadzenie badania budżetów gospodarstw domowych jest Ustawa z dnia 29 czerwca 1995 roku o statystyce publicznej (Dz.U.
z 1995 r. Nr 88, poz. 439 z późniejszymi zmianami), a także rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie programu badań statystycznych statystyki publicznej, które ustalają szczegółowy program analiz na dany rok (Podolec 2013, s. 138).
W 2005 roku w celu zharmonizowania polskiej statystyki ze standardami sprawozdawczości statystycznej obowiązującej w Unii Europejskiej wdrożo- no system badań gospodarstw domowych pod nazwą Europejskie Badanie Dochodów i Warunków Życia (European Union Statistics on Income and Living Conditions – EU-SILC). Badanie to ma za zadanie dostarczać bieżących oraz porównywalnych na poziomie krajów członkowskich UE danych mówiących o dochodach, warunkach życia, ubóstwie i wykluczeniu społecznym. Sposób organizacji i metodologię badania EU-SILC reguluje rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1177/2003 z 16 czerwca 2003 roku wraz ze zmianami zawartymi w rozporządzeniu nr 1553/2005. Badanie EU-SILC zostało wdrożone przez GUS w 2005 roku (Eurostat).
Europejskie Badanie Dochodów i Warunków Życia obejmuje bezpośredni wywiad z respondentem oraz badanie budżetów gospodarstw domowych.
Kolejnym źródłem informacji na temat poziomu życia w Polsce jest publika- cja Diagnoza społeczna. Warunki i jakość życia Polaków z lat 2000, 2003, 2005, 2007, 2009, 2011 i 2013. Stanowi ona próbę dopełnienia badań opierających się na instytucjonalnych wskaźnikach o dane kompleksowe dotyczące gospodarstw domowych i zachowań osób tworzących te gospodarstwa.
Diagnoza społeczna w stosunku do wyżej wymienionych badań w najszerszym zakresie obejmuje warunki życia gospodarstw domowych w Polsce. Uwzględnia wszystkie istotne aspekty życia gospodarstw domowych i ich członków – zarazem ekonomiczne (tj. dochód, oszczędności, zasobność materialną, kredyty), jak i pozaekonomiczne (tj. stres, zachowania patologiczne, sposoby radzenia sobie z kłopotami, leczenie, edukację, styl życia, uczestnictwo w kulturze, użytkowanie nowoczesnych technologii komunikacyjnych) (Czapiński, Panek 2013, s. 17).
Część danych pozyskanych z badań socjologicznych i statystycznych wy- korzystuje się jako wskaźniki społeczne, do których zalicza się między innymi wskaźniki poziomu życia. Warunki, jakie powinny spełniać wyniki badań, aby
mogły zostać zaliczone jako wskaźniki społeczne, zostały szerzej opisane przez Teresę Słaby (1999b) oraz Jana Kordosa (1991). Według defi nicji opracowanej przez ONZS wskaźniki społeczne wykorzystywane są do opisywania i monito- ringu trendów zachodzących w społeczeństwie, a także identyfi kacji problemów, nadawania priorytetów oraz oceny polityki społecznej krajów. Istotne jest, aby wskaźniki poziomu życia przede wszystkim ukazywały problemy określonych grup społecznych (Bennett, Roche 2000, s. 25–27).
4. Metodologia badań – wielokryterialny hierarchiczny proces decyzyjny AHP
W rozwiązywaniu postawionego problemu, jakim jest pomiar poziomu życia ludzi w województwie małopolskim, wykorzystano wielokryterialny hierarchiczny proces decyzyjny AHP. Łączy on pojęcia z matematyki i psychologii. Metoda została stworzona przez Th omasa L. Saaty’ego z Uniwersytetu w Pittsburghu (USA) (Adamus, Gręda 2005). Opiera się na bezpośrednim porównaniu stopnia ważności, a także preferencji poszczególnych elementów decyzyjnych bez ko- rzystania z jednostek fi zycznych. Dlatego też AHP jest używany w odniesieniu do analizy zarówno zmiennych ilościowych, jak i jakościowych.
Znaczenie i preferencje różnych elementów decyzyjnych są połączone para- mi w odniesieniu do elementu znajdującego się bezpośrednio w hierarchii. Na tej podstawie porównuje się priorytety lokalne i globalne. Lokalne priorytety określają względne znaczenie elementów decyzyjnych na każdym poziomie hie- rarchicznej struktury. Stanowią one podstawę obliczania globalnych priorytetów, które reprezentują udział każdego elementu decyzyjnego z różnych poziomów w realizacji głównego celu. Alternatywa o najwyższym priorytecie jest uważana za najlepszą i zalecana do wdrożenia w praktyce. Wszystkie obliczenia zostały wykonane za pomocą oprogramowania Super Decisions©.
5. Poziom życia ludności w województwie małopolskim
Celem badania jest uzyskanie wiedzy na temat czynników mających wpływ na poprawę poziomu życia ludności w województwie małopolskim oraz tego, jaki jest stopień rozwoju poziomu życia mieszkańców tego regionu.
Za pomocą metody AHP opracowano hierarchiczny model decyzyjny (zob.
rysunek 1), w którym uwzględniono cel, siedem kryteriów głównych, 28 sub- kryteriów oraz trzy alternatywy decyzyjne.
Do kryteriów głównych, znajdujących się na II poziomie modelu hierar- chicznego AHP, przyjęto:
Poprawa poziomu życia mieszkańców województwa małopolskiego Warunki życiaOchrona zdrowiaŚrodowisko naturalneEdukacjaInfrastruktura technicznaCzas wolnyZaangażowanie w życie społeczne Warunki mieszkaniowe Dochód Bezrobocie Wydatki na konsumpcję Bezpieczeństwo
Wyposażenie szpitali Lekarze i pracownicy medyczni Umieralność niemowląt Zachorowania na przewlekłe choroby Zgony na choroby zakaźne
Zanieczyszczenie gleb Zanieczyszczenie powietrza Wody powierzchniowe Parki narodowe i inne formy ochrony przyrody
Czas kształcenia Wydatki na edukację publiczną Placówki szkolne Wykształcenie wyższe magisterskie Uniwersytety Trzeciego Wieku
Dostępność komunikacyjna Sieć drogowa i kolejowa Internet i komputery Sieć kanalizacyjna Sieć wodociągowa
Działalność twórcza Nauka Zaspokojenie potrzeb intelektualnych Uprawianie sportu Turystyka
Udział w wyborach Kandydowanie w wyborach samorządowych Stowarzyszenia Wolontariat A: Malejący poziom życia ludnościB: Stabilny poziom życia ludnościC: Rosnący poziom życia ludności
Poziom I: Cel główny Poziom II: Kryteria główne Poziom III: Subkryteria Poziom IV: Alternatywy Rysunek 1. Model AHP „poprawy poziomu życia mieszkańców województwa małopolskiego”
1. Warunki życia – zbiór czynników wpływających na poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb, zaliczanych przez Abrahama Maslowa do potrzeb niższego rzędu (tj. fi zjologiczne i bezpieczeństwa), oraz standard egzystencji gospodarstw domowych.
2. Ochrona zdrowia – działania mające na celu zapobieganie chorobom i umacnianie zdrowia, a także formowanie poczucia odpowiedzialności za zdrowie własne i innych ludzi. W pojęciu tym zawiera się również udostępnianie świadczeń medycznych wszystkim obywatelom.
3. Środowisko naturalne – naturalna i przekształcona przyroda oraz elementy antropogeniczne otaczające człowieka. Zalicza się tutaj przede wszystkim:
klimat, gleby, wody, powietrze, organizmy żywe i rzeźbę terenu.
4. Edukacja – proces zdobywania wiedzy przez dzieci oraz dorosłych w szko- łach i poza nimi.
5. Infrastruktura techniczna – daje możliwość świadczenia usług transpor- towych i komunikacyjnych. Obejmuje drogi lądowe, kolejowe, lotnicze i wodne. Umożliwia także świadczenie usług z dziedziny energetyki, łączności, dostarczania ciepła i wody oraz usuwania odpadów i ścieków.
6. Czas wolny – czas bez obowiązków zawodowych i rodzinnych.
7. Zaangażowanie w życie społeczne – dobrowolne i aktywne działania na rzecz pozytywnych zmian w otoczeniu społecznym. Zaangażowanie w kształtowanie lepszej rzeczywistości społecznej.
Na poziomie trzecim, w ramach poszczególnych siedmiu kryteriów głównych, zdefi niowano następujące subkryteria:
1. Subkryteria „Warunków życia”
1.1. Warunki mieszkaniowe – wielkość przestrzeni zamieszkiwanej w go- spodarstwach domowych. Ważny jest również rodzaj budownictwa i własność nieruchomości.
1.2. Dochód – różnica między przychodami a kosztami ich uzyskania.
1.3. Bezrobocie – sytuacja braku pracy dla osób zdolnych do pracy oraz chcących ją podjąć.
1.4. Wydatki na konsumpcję – wydatki gospodarstw domowych na usługi, zakup dóbr trwałego i nietrwałego użytku.
1.5. Bezpieczeństwo – stan dający poczucie pewności istnienia oraz proces zapewniania zachowania życia i zdrowia, a także innych cennych dla człowieka dóbr materialnych i pozamaterialnych.
2. Subkryteria „Ochrony zdrowia”
2.1. Wyposażenie szpitali – rzeczowe składniki majątku szpitala zapew- niające prawidłowe jego funkcjonowanie, ratowanie życia i zdrowia oraz świadczenie usług medycznych.
2.2. Lekarze i pracownicy służby zdrowia – specjaliści odpowiadający za zdrowie i życie obywateli. Są to przede wszystkim lekarze, pielęgniarki oraz sanitariusze posiadający kwalifi kacje do ratowania życia i zdrowia.
2.3. Umieralność niemowląt – zgony niemowląt zachodzące w danej jed- nostce czasu, odnoszone do wszystkich narodzonych dzieci w danym okresie.
2.4. Zachorowania na przewlekłe choroby – liczba osób zapadających w danym okresie na choroby charakteryzujące się długim czasem trwania i wolnym postępem zmian chorobowych, takich jak: no- wotwór, przewlekłe choroby układu oddechowego, cukrzyca i inne.
2.5. Umieralność na choroby zakaźne – zgony zachodzące w danej jednostce czasu i wywołane przez choroby infekcyjne (wirusy, bakterie i grzyby).
3. Subkryteria „Środowiska naturalnego”
3.1. Zanieczyszczenie gleb – związki chemiczne, pierwiastki promienio- twórcze i mikroorganizmy wprowadzane do gleb w zwiększonych ilościach, które negatywnie wpływają na jakość gleby.
3.2. Zanieczyszczenie powietrza – wprowadzanie do atmosfery znacznych ilości dwutlenku węgla, tlenków azotu i dwutlenku siarki podczas procesu spalania ropy naft owej i węgla.
3.3. Wody powierzchniowe – wody występujące na powierzchni lądu. Zalicza się do nich płynące rzeki, stojące jeziora i sztuczne zbiorniki wodne.
3.4. Parki narodowe i inne formy ochrony przyrody – obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi poddane ochronie.
Najważniejsze z nich poza parkami narodowymi to rezerwaty przy- rody, parki krajobrazowe oraz pomniki przyrody.
4. Subkryteria „Edukacji”
4.1. Czas kształcenia – czas trwania edukacji. Okres ten dotyczy kształcenia ustawicznego w instytucjach systemu szkolnictwa.
4.2. Wydatki na edukację publiczną – obejmują wydatki rządu na państwo- we i prywatne instytucje edukacyjne, a także administrację oświaty.
4.3. Placówki szkolne – państwowe i prywatne miejsca, gdzie dzieci oraz młodzież objęta obowiązkiem szkolnym pobiera naukę.
4.4. Wykształcenie wyższe magisterskie – wykształcenie uzyskane na uniwersytecie, politechnice lub w innych ośrodkach szkolnictwa wyższego, potwierdzone dyplomem magistra.
4.5. Uniwersytety trzeciego wieku – placówki dydaktyczne dla osób w podeszłym wieku.
5. Subkryteria „Infrastruktury”
5.1. Dostępność komunikacyjna – poziom łatwości, z jaką mieszkańcy mogą docierać do danych miejsc dzięki sieci dróg oraz usługom transportowym.
5.2. Sieć drogowa i kolejowa – drogi krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne. Mogą być one ogólnodostępne lub mieć ograniczoną do- stępność (np. autostrady i drogi ekspresowe) oraz układ połączonych wzajemnie stacji, linii kolejowych i terminali kolejowych.
5.3. Internet i komputery – dostępność do sieci internetowej o różnych prędkościach przesyłu oraz komputery osobiste będące na wyposa- żeniu gospodarstw domowych.
5.4. Sieć kanalizacyjna – układ przewodów służących odprowadzaniu ścieków sanitarnych i wód deszczowych z budynków oraz ulic.
5.5. Sieć wodociągowa – układ przewodów wodociągowych poza budyn- kami odbiorców służących do zaopatrywania w wodę gospodarstwa domowe oraz zakłady produkcyjne.
6. Subkryteria „Czasu wolnego”
6.1. Działalność twórcza – malowanie i prace artystyczne z różnych tworzyw, gra na instrumentach, taniec, udział w zespole lub chórze, zajęcia teatralne oraz modelarskie, a także fotografowanie i fi lmowanie.
6.2. Nauka – dobrowolne doszkalanie się lub rozwijanie zainteresowań naukowych poprzez samodzielną naukę bądź udział w dodatkowych zajęciach edukacyjnych.
6.3. Zaspokajanie potrzeb intelektualnych – czytelnictwo książek i cza- sopism, uczestnictwo w spektaklach teatralnych, oglądanie fi lmów, słuchanie radia oraz udział we wszelkiego rodzaju imprezach kul- turalnych i artystycznych. Do potrzeb intelektualnych zalicza się również życie towarzyskie.
6.4. Uprawianie sportu – dążenie do czynnej regeneracji i rozwoju sił fi zycznych poprzez ruch i wysiłek.
6.5. Turystyka – wyjazdy poza miejsce stałego pobytu dla odpoczynku.
7. Subkryteria „Odpowiedzialności społecznej”
7.1. Udział w wyborach – obywatelski obowiązek pełnoletnich obywateli.
Oddawanie głosu to partycypacja w wyborach członków organów samorządowych, parlamentu oraz prezydenta.
7.2. Kandydowanie w wyborach samorządowych – prawo przysługujące obywatelom chcącym zasiadać w organach samorządowych dla re- prezentowania interesów lokalnej społeczności.
7.3. Stowarzyszenia – pozarządowe organizacje społeczne należące do trze- ciego sektora, powoływane i prowadzone przez grupę osób mających wspólnie zdefi niowane cele, często posiadają one status organizacji pożytku publicznego.
7.4. Wolontariat – bezpłatna oraz dobrowolna praca wykonywana w sposób świadomy na rzecz innych osób, z którymi nie występuje pokrewień- stwo i przyjaźń.
Przeprowadzone badanie metodą AHP pozwoliło także na określenie stop- nia rozwoju poziomu jakości życia mieszkańców. W tym celu w opracowanym modelu AHP, na poziomie IV, przyjęto trzy alternatywy: (A) malejący poziom życia ludności, (B) stabilny poziom życia ludności, (C) rosnący poziom życia ludności. Istnieje wiele czynników, które mogą świadczyć o poprawie poziomu
życia ludności, między innymi malejący udział wydatków na żywność i dobra pierwszej potrzeby, a rosnące wydatki na dobra luksusowe, w tym usługi, kulturę, turystykę, zajęcia sportowe.
6. Analiza wyników badań z wykorzystaniem metody AHP
Analiza wyników badań z zakresu poprawy poziomu życia mieszkańców woje- wództwa małopolskiego, które zamieszczono w tabeli 1, wskazuje, że najwyż- szy priorytet uzyskało kryterium warunki życia (0,3059). Na drugim miejscu znalazły się równolegle ochrona zdrowia oraz środowisko naturalne (0,1862).
Jeszcze niższy priorytet posiada edukacja, a także infrastruktura (0,1073).
Kolejne miejsce zajmuje czas wolny (0,06463). Najniższy priorytet uzyskała odpowiedzialność społeczna (0,0425). Wyniki badań pokazują, że największe znaczenie mają kryteria spełniające potrzeby niższego rzędu. Im grupa potrzeb położona jest wyżej w hierarchii, tym priorytet dla kryterium, które reprezentuje te potrzeby, jest niższy.
W ramach kryterium warunki życia największe znaczenie przypisano bez- robociu (0,31192) i bezpieczeństwu (0,3192), zaś najmniejsze wydatkom na konsumpcję (0,0683). Uznano też, że na ochronę zdrowia najbardziej wpływają pracownicy medyczni (0,3927) i wyposażenie szpitali (0,2423). Jako najważniejsze kryteria określające wpływ środowiska na poziom życia mieszkańców przyjęto zanieczyszczenie powietrza (0,3509) oraz stan wód powierzchniowych (0,3509).
Edukacja jest determinowana głównie przez czas trwania kształcenia (0,3192) oraz nakłady ponoszone przez budżet państwa na edukację społeczeństwa (0,3192).
W zakresie infrastruktury najistotniejszym elementem jest sieć drogowa i kole- jowa (0,4031). Na podstawie uzyskanych wyników można również stwierdzić, że w dobie Internetu istotne jest wyposażenie gospodarstw domowych w komputery z dostępem do sieci (0,2441). Spędzanie czasu wolnego przez społeczeństwa o wysokim poziomie życia zdeterminowane jest przez zaspokajanie potrzeb intelektualnych (0,3366), a także prowadzenie zdrowego trybu życia poprzez uprawianie sportu (0,3366). Społeczeństwa rozwinięte charakteryzuje ponadto wysokie poczucie odpowiedzialności społecznej. Uznano, że największe znaczenie w ramach tego kryterium ma prowadzenie stowarzyszeń oraz bezinteresowna pomoc udzielana potrzebującym w ramach wolontariatu (0,3056).
Analizując priorytety globalne, można stwierdzić, że największy wpływ na wzrost poziomu życia mieszkańców mają: malejące bezrobocie (0,0976), poczucie bezpieczeństwa osobistego (0,0976), dostępność do ochrony zdrowia (0,0731) oraz czyste środowisko (0,0654). W badaniach uznano, iż czynnikami w najniższym stopniu kształtującymi poziom życia ludności są dostępność ko- munikacyjna (0,0085) i działalność twórcza (0,0043), gdyż zależą one w dużej mierze od specyfi ki społeczeństwa i rozwoju lokalnej kultury. Niski priorytet
Tabela 1. Wyniki dla kryteriów głównych i subkryteriów modelu AHP z zakresu „poprawy poziomu życia mieszkańców województwa małopolskiego”
Kryteria Priorytety Subkryteria Priorytety lokalne
Priorytety globalne
Warunki życia 0,30589
Warunki mieszkaniowe 0,1840 0,0563
Dochód 0,1093 0,0335
Bezrobocie 0,3192 0,0976
Wydatki na konsumpcję 0,0683 0,0209
Bezpieczeństwo 0,3192 0,0976
Ochrona zdrowia 0,18623
Wyposażenie szpitali 0,2423 0,0451 Lekarze i pracownicy 0,3927 0,0731 Umieralność niemowląt 0,0997 0,0186 Zachorowania na przewlekłe
choroby 0,1261 0,0235
Umieralność na choroby
zakaźne 0,1391 0,0259
Środowisko
naturalne 0,18623
Zanieczyszczenie gleb 0,1891 0,0352 Zanieczyszczenie powietrza 0,3509 0,0654 Wody powierzchniowe 0,3509 0,0654 Parki narodowe i inne formy
ochrony przyrody 0,1091 0,0203
Edukacja 0,10728
Czas kształcenia 0,3192 0,0342
Wydatki na edukację
publiczną 0,3192 0,0342
Placówki szkolne 0,1093 0,0117
Wykształcenie wyższe
magisterskie 0,1840 0,0197
Uniwersytety trzeciego wieku 0,0683 0,0073
Infrastruktura 0,10728
Dostępność komunikacyjna 0,0791 0,0085 Sieć drogowa i kolejowa 0,4031 0,0432 Internet i komputery 0,2444 0,0262
globalny osiągnęły również subkryteria udział w wyborach (0,0053) oraz kan- dydowanie do władz państwowych i samorządowych (0,0033).
Wyniki badań pozwalają stwierdzić, że poziom życia mieszkańców woje- wództwa małopolskiego jest stabilny. Ta alternatywa uzyskała najwyższy prio- rytet (0,4190). W tabeli 2 zamieszczono wyniki końcowe dla trzech przyjętych alternatyw decyzyjnych.
Porównując wyniki dla alternatyw: „stabilny poziom życia” i „rosnący poziom życia”, można zaobserwować niewielką różnicę w wynikach obu. Wynosi ona zaledwie 2% na korzyść stabilnego poziomu życia ludności. Jednakże wysoki priorytet dla „rosnącego poziomu życia” wskazuje, że standard życia przez
Kryteria Priorytety Subkryteria Priorytety lokalne
Priorytety globalne
Infrastruktura 0,10728
Sieć kanalizacyjna 0,1367 0,0147
Sieć wodociągowa 0,1367 0,0147
Czas wolny 0,06463
Działalność twórcza 0,0664 0,0043
Nauka 0,1058 0,0068
Zaspokajanie potrzeb
intelektualnych 0,3366 0,0218
Uprawianie sportu 0,3366 0,0218
Turystyka 0,1546 0,0100
Odpowiedzialność
społeczna 0,04246
Udział w wyborach 0,1248 0,0053
Kandydowanie w wyborach
samorządowych 0,0778 0,0033
Stowarzyszenia 0,4919 0,0209
Wolontariat 0,3056 0,0130
Tabela 2. Wyniki badań końcowych dla alternatyw modelu AHP „poprawy poziomu życia mieszkańców województwa małopolskiego”
Alternatywy Priorytety globalne
A. Malejący poziom życia ludności 0,1892
B. Stabilny poziom życia ludności 0,4190
C. Rosnący poziom życia ludności 0,3917
mieszkańców tego województwa jest oceniany pozytywnie i może sugerować, iż dynamika poziomu życia w województwie małopolskim wzrasta. Fakt ten może także potwierdzać najniżej oceniona alternatywa „malejący poziom życia”, która w badaniu uzyskała najniższy priorytet (0,1892).
7. Zakończenie i wnioski
Poziom życia ludności stanowi centrum zainteresowania każdego człowieka, a w szczególności polityków, opinii publicznej i badaczy. Fundamentalny powód, dla którego podejmowany jest ten temat, to wzrastające znaczenie problemów społecznych związanych z narastaniem nierówności zarówno pomiędzy pań- stwami, jak i grupami społecznymi. Naukowcy walczą z często spotykanym, lecz błędnym założeniem, że wzrost ekonomiczny jest źródłem wszelkiego postępu, także społecznego.
Celem niniejszego artykułu było nie tylko wyodrębnienie i wskazanie naji- stotniejszych czynników wpływających na poprawę poziomu życia mieszkań- ców województwa małopolskiego, ale również ocena standardu życia i próba określenia kierunku dalszych jego zmian.
W literaturze przedmiotu tradycyjne mierniki rozwoju gospodarczego, w tym między innymi PKB, czasami poddawane są krytyce. Podkreśla się wówczas, że nie są one w stanie określić faktycznego rozwoju państw. Dążenia do opracowania alternatywnych wskaźników opisujących poziom życia ludności doprowadziły do powstania wielu złożonych indeksów o syntetycznym charakterze. Scalają one w jedno liczne aspekty życia politycznego, ekonomicznego oraz społeczne- go. Jednym z takich wskaźników jest ISEW (ang. Index of Sustainable Economic Welfare), który w szerszy sposób ujmuje kwestię eksploatacji zasobów nieod- nawialnych, czyli paliw, mokradeł, minerałów i terenów rolniczych. Kolejnym syntetycznym wskaźnikiem jest Światowy Indeks Szczęścia (ang. Happy Planet Index – HPI), który w konstrukcji uwzględnia także zrównoważony rozwój i wpływ na środowisko.
W wyniku badań przeprowadzonych za pomocą metody AHP stwierdzono, że spośród siedmiu zaproponowanych kryteriów opisujących poziom życia naj- większe znaczenie mają kryteria spełniające potrzeby niższego rzędu. Stanowią je: warunki życia, ochrona zdrowia oraz środowisko naturalne. W dalszej kolej- ności znajdują się: edukacja, infrastruktura oraz czas wolny. Najniższy priorytet uzyskała odpowiedzialność społeczna. Im grupa potrzeb położona jest wyżej w hierarchii potrzeb Maslowa, tym priorytet dla kryterium, który reprezentuje te potrzeby, jest niższy. Wyniki oceny poziomu życia w województwie małopolskim zostały uwzględnione w alternatywach decyzyjnych opracowanego modelu AHP.
Alternatywa „stabilny poziom życia” uzyskała najwyższy priorytet, natomiast alternatywa „wysoki poziom życia” miała niewiele niższy priorytet – może to
świadczyć nie tylko o pozytywnej ocenie poziomu życia mieszkańców tego regionu, ale i o tendencji wzrostowej.
Zagadnienia dotyczące pomiaru dynamiki i zależności czynników wpływa- jących na poziom życia mieszkańców stanowią obszerną tematykę. Prowadzenie systematycznych badań z zakresu statystyki społecznej nakierowanych na rozwój społeczny może wspomagać podejmowanie decyzji skutkujących zmniejszaniem nierówności. W niniejszym artykule problem ten został jedynie zasygnalizowany.
Dalsze badania w tej dziedzinie są niezwykle istotne z punktu widzenia poprawy poziomu życia mieszkańców zarówno Polski, jak i całego świata.
Bibliografi a
Adamus W., Gręda A. (2005). Multicriteria decision suport in solving organisational and management problems. Operation Research and Decisions, 2, s. 5–36.
Allardt E. (1976). Dimensions of welfare in a comparative Scandinavian study. Acta Sociologica, 19, s. 227–239.
Andrycz J. (1995). Poziom życia ludności. Materiały do studiowania. Katowice:
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach.
Bennett F., Roche Ch. (2000). Developing indicators: Th e scope for participatory approaches. New Economy, 7, s. 24–28.
Czapiński J., Panek T. (red.) (2013). Diagnoza społeczna 2013. Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa: Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej.
Dąbrowa M. (2011). Study in standard of living – methodology of structure of selected indicators. Th e Małopolska School of Economics in Tarnów. Research Papers Collection:
Works on Management, 1(17), s. 67–82.
Encyklopedia PWN. [Hasło:] Potrzeba, encyklopedia.pwn.pl/haslo/potrzeba;3961121.
html (dostęp: 10.12.2014).
Eurostat, ec.europa.eu/eurostat/help/new-eurostat-website (dostęp: 11.02.2015).
Hardoon D., Szedmak S., Shawe-Taylor J. (2004). Canonical correlation analysis:
An overview with application to learning methods. Neural Computation, 16, s. 2653–2654.
Kawala P. (2012). Mierniki rozwoju gospodarczego, czyli jak obiektywnie mierzyć świat. Analiza UniaEuropejska.org, 4(12).
Kiełczewski S., Kaleta A., Safi n K. (1997). Analiza jakości życia we Wrocławiu zgodnie ze standardami europejskimi. Wrocław 2000 Plus. Studia nad strategią miasta, 4(12).
Kordos J. (1991). Metodologia i wykorzystanie wskaźników społecznych. W: S. Jońca (red.), Jakość życia i warunki bytu. Biblioteka Wiadomości Statystycznych t. 40.
Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych.
Kozera A., Kozera C. (2011). Poziom życia ludności i jego zróżnicowanie w krajach Unii Europejskiej. Journal of Agribusiness and Rural Development, 4(22), s. 123–133.
Metodologia badań budżetów gospodarstw domowych (2011). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, Departament Warunków Życia.
Panek T. (red.) (2007). Statystyka społeczna. Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Piasny J. (1993). Poziom i jakość życia ludności oraz źródła i mierniki ich określania.
Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny, 55(2), s. 73–92.
Podolec B. (2013). Wybrane problemy jakości danych statystycznych w badaniach budżetów gospodarstw domowych. Folia Oeconomica Cracoviensia, 54, s. 133–150.
Słaby T. (1999a). Poziom życia, jakość życia. Wiadomości Statystyczne, 6, s. 8–10.
Słaby T. (1999b). Przyszłość wskaźników społecznych. Wiadomości Statystyczne, 1, s. 23–36.
Zeliaś A. (red.) (2004). Poziom życia w Polsce i krajach Unii Europejskiej. Warszawa:
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
