Szczepan W. Ślaga
"Ustojcziwost i dinamika biosfery", P.
A. Wodop’janow, Mińsk 1981 :
[recenzja]
Studia Philosophiae Christianae 19/1, 193-195
P. A. W o d o p ’ja n o w : U s to jc z iw o s t i d in a m ik a b io s fe r y , M in sk 1981, N a u k a i T e c h n ik a , s. 246.
W d z ie ja c h m y ś li lu d z k ie j b e z tr u d u s tw ie rd z ić m o ż n a ró w n o le g łe w y stęp o w an ie d w o ja k ie g o ty p u o b ra z u ś w ia ta : s ta ty c z n e g o i d y n a m ic z nego. W yidaje się, że t e n o s ta tn i n ie m a l od p o c z ą tk u z y s k iw a ł w y r a ź n ą p rzew ag ę. J e d n a k d o p ie ro od c zasó w D a r w in a d y n a m ic z n o -e w o lu - cyjny o b ra z ś w ia ta , z w ła sz c z a ży w eg o , z d o b y ł p o w s z e c h n e u z n a n ie . S f o r m uło w an a n a te r e n ie b io lo g ii id e a e w o lu c ji p r z e n ik a ła sto p n io w o do innych d z ie d z in p rz y ro d n ic z y c h , a ta k ż e do n a u k h u m a n is ty c z n o -s p o - łecanych.
W arto z w ró c ić u w a g ę n a to , iż — tr z y m a j ą c się ju ż te r e n u b io lo g ii — ró ż n o tra k ie s p o r y i d y s k u s je , z a ró w n o w p rz e s z ło ś c i j a k i o b e c nie, d o ty czą n ie ty le f a k t u z m ie n n o ś c i ś w ia ta o ży w io n eg o , co p rz e d e w szystkim r o z m a ity c h h ip o te z i t e o r ii p o d e jm u ją c y c h p ró b y p rz y c z y n o wego w y ja ś n ie n ia w s k a z a n e g o f a k t u . P o s tę p w z ro z u m ie n iu m e c h a n iz mów e w o lu c y jn y c h z d a je się p o le g a ć w ła ś n ie n a ty m , że f o r m u łu je się coraz to n o w e te o r ie , z m ie n ia , k o r y g u je czy u z u p e łn ia p o p rz e d n ie w y jaśnienia p rz y p o m o c y n o w y c h m e to d i n o w y c h z d o b y c z y n a u k i. H isto ry czn y ro z w ó j te o r ii e w o lu c ji dość w y r a ź n ie p rz e b ie g a ł od u z a sadnienia f a k t u e w o lu c ji do p o s z u k iw a n ia m e c h a n iz m ó w w y ja ś n ia ją c y c h te n p roces i t u t a j n a s tą p iło s w o is te p r z e a k c e n to w a n ie sa m e j z m ie n ności p rz y je d n o c z e s n y m n ie d o c e n ie n iu lu b w p r o s t p rz e o c z e n iu f a k t u stabilności ś w ia ta ży w eg o .
W iadom o je d n a k , że w s z e lk ie s y s te m y ży w e o ra z ic h p o d s y s te m y i elem enty s k ła d o w e , p o d le g a ją c c ią g ły m z m ia n o m , z a c h o w u ją m im o to swoją o rg a n iz a c ję , w y k a z u ją ró ż n o r a k ie sp o so b y i m e c h a n iz m y o c h rony sw y c h p o d s ta w o w y c h s t r u k t u r i f u n k c ji ż y c io w y c h . M a ją z d o l ność u tr z y m y w a n ia w ła ś c iw e g o s ta n u s w y c h p o d s ta w o w y c h p a r a m e tr ó w i p rzek a z y w a n ia go in te g r a ln ie n a s tę p n y m p o k o le n io m . J e s t to s w o is ty k o n serw aty zm ś w ia ta ż y w e g o w jeg o z m ie n n o ś c i i ro z w o ju .
Ze w z g lę d u n a b r a k cało śc io w e g o u ję c ia p ro b le m u s ta b iln o ś c i (s ta łości) p rz y r o d y ż y w e j u w a g ę b io lo g ó w i filo z o fó w w z b u d z a p r a c a P a w ła A le k sa n d ro w ic z a W o d o p ja n o w a S ta b iln o ś ć ' i d y n a m ik a b io s fe r y . Z a w arte w n ie j ro z w a ż a n ia i d o c ie k a n ia s ta n o w ią p o s z e r z e n ie i k o n ty nuację w c z e ś n ie j w y d a n e j k s ią ż k i te g o ż a u to r a p t. U s to jc z iw o s t w ra -
zw itii ż iw o j p r o r o d y (M iń sk 1974, W yd. N a u k a i te c h n ik a , s. 158).
R ecenzow ana p r a c a s k ła d a się z sześciu ro z d z ia łó w : I. P r o b le m s ta
bilności ja k o p r z e d m io t b a d a n ia filo z o fic z n e g o , II. P r o b le m sta b iln o śc i w e w sp ó łc ze sn e j n a u c e (nb. p a r a g r a f 3 te g o ro z d z ia łu p o w in ie n się z n a j
dować w ro z d z ia le IV ), II I . D ia le k t y k a sta b iln o ś c i i z m ie n n o ś c i w p r z y
rodzie o ż y w io n e j, IV . S t a t y k a i d y n a m ik a b io s fe r y . N a jp ie r w a u to r a n a
lizuje n a t l e ro z w o ju h is to ry c z n e g o p r o b le m s ta b iln o ś c i (stało ści) ja k o przedm iot p o z n a n ia t a k n a u k o w e g o , ja k i filo z o fic z n e g o . N a s tę p n ie w szech stro n n ie p r e c y z u je sa m o p o ję c ie s ta b iln o ś c i, t a k w a ż n e z w ła s z cza na te r e n i e b io lo g ii te o r e ty c z n e j, p r z y p o m o c y m e to d c y b e rn e ty c z nych i s tru k tu r a ln o -is y s te m o w y c h . S ta b iln o ś ć w ią ż e się śc iśle z p o ję ciem zm ien n o ści. T a ic h je d n o ś ć w p ro c e s ie ro z w o ju p rz y r o d y p r z y s łu g u je w sz y stk im f o r m o m r u c h u m a t e r i i i p r z e ja w ia się w p o s ta c i s t a bilności d y n a m ic z n e j. S ta b iln o ś ć i sta ło ś ć w ią ż e się ta k ż e z ta k i m i pojęciam i, ja k ró w n o w a g a , z a c h o w a n ie , in w a r ia n tn o ś ć , u p o r z ą d k o w a n ie , o rg a n iz a c ja i w y r a ż a n a jb a r d z ie j o g ó ln ą i p o d s ta w o w ą w ła śc iw o ś ć w szelkich s y s te m ó w , w sz c z e g ó ln o śc i z aś ic h s t r u k tu r y . „ S ta b iln o ś ć ja -
k o p o ję c ie filo z o fic z n e — s tw ie r d z a a u to r — s ta n o w i o d z w ie rc ie d le n ie o g o in e j w ła ś c iw o ś c i s y s te m ó w m a te r ia ln y c h , w y r a ż a ją c e j z a ró w n o za - c n o w a n ie o rg a n iz a c ji s t r u k t u r a l n e j k o sz te m u tr z y m a n ia n a jb a r d z ie j is to tn y c h p a r a m e tr ó w s y s te m u , a w sz e rs z y m p la n ie ja k o sp o só b z a c h o w a n ia d o w o ln e g o k o n k re tn e g o s ta n u m a te r ii, j a k i z a c h o w a n ie (u tr z y m a n ie ) k ie r u n k o w o ś c i p ro c e s u , jeg o o k re ś lo n e g o u p o rz ą d k o w a n ia , d ró g i te n d e n c ji ro z w o ju ” (s. 47). To o k re ś le n ie słu ż y n a s tę p n ie a u to r o w i do w y ja ś n ie n ia r o z m a ity c h r e l a c ji i z w ią z k ó w m ię d z y z ja w is k a m i i s y s te m a m i (w ięzi g e n e ty c z n e , w s p ó łd z ia ła n ia , k o o rd y n a c ji, r e g u la c ji, ro z w o ju , w ię c i s t r u k t u r a l n e , f u n k c jo n a ln e itp.), a ty m sa m y m i ró ż n y c h f o r m s ta b iln o ś c i s y s te m ó w m a te r ia ln y c h (s ta b iln o ść s t r u k tu r a l n a , d y n a m ic z n a , e le m e n tó w , p ro c e s ó w , u l t r a - i m u ltis ta b iln o ś ć itp .). N a ty m tle u k a z u je s p e c y fik ę i p o d s ta w o w e ty p y s ta b iln o ś c i s y s te m ó w b io lo g ic z n y c h (sa m o z a c h o w a w c z o ść , s a m o re g u la c ja , h o m e o s ta z a , h o m e o re z a ) o ra z m e c h a n iz m y j e j p o d tr z y m y w a n ia w p ro c e s a c h z m ie n n o śc i i w z ro s tu złożoności.
D o c z y n n ik ó w u tr z y m u ją c y c h s ta b iln o ś ć b io s fe ry a u to r z a lic z a m .in . w y ją tk o w ą złożoność s t r u k t u r y s y s te m ó w b io lo g ic z n y c h , ic h h ie r a r - c h icz n o ść, w ie lo ś ć f o r m in d y w id u a ln y c h i g a tu n k o w y c h , w ie lo r a k a z d o l n o ść o rg a n iz m ó w do p rz y s to s o w y w a n ia się i o p a n o w y w a n ia ś r o d o w i s k a , w ie lo ś ć m e c h a n iz m ó w h a m e o s ta ty c z n y c h itp . (s. 130). W y ja ś n ie n ie m e c h a n iz m ó w u tr z y m y w a n ia s ta b iln o ś c i n a p o z io m ie b io s fe ry s ta n o w i is to tn y i k o n ie c z n y w a r u n e k z a c h o w a n ia p o d s ta w o w e j d la ro z w o ju ż y c ia ró w n o w a g i d y n a m ic z n e j o ra z o p ty m a liz a c ji w sp ó łz a le ż n o śc i czło w ie k a i p rz y ro d y . T o o s ta tn ie p o z o s ta je w ś c isły m z w ią z k u z w płyiw em , często u je m n y m , p o s tę p u n a u k o w o -te c h n ic z n e g o ( u r b a n iz a c ji, in d u s tr a - liz a c ji) n a fu n k c jo n o w a n ie b io s fe ry .
Z k ilk u w z g lę d ó w r e c e n z o w a n a k s ią ż k a z a s łu g u je n a u w a g ę i ocen ę p o z y ty w n ą . P r z e d e w s z y s tk im tr z e b a t u p o d k re ś lić sa m f a k t p o d ję c ia i c a ło ścio w eg o ro z w a ż e n ia z a g a d n ie n ia t a k z d a je się o czy w isteg o , a d o t ą d c ią g le p o m ija n e g o . A u to r w m y ś l z a sa d d ia l e k ty k i r o z p a tr u je s t a b iln o ść w ś c isły m z w ią z k u ze z m ie n n o śc ią . S ta b iln o ś ć je s t u w a ż a n a za r e z u l ta t ro z w o ju historycznego). T e n o s ta tn i s ta n o w i te g o ty p u z m ia n ę , k tó r a m a k ie r u n k o w y c h a r a k t e r , a to o z n a c z a u p o rz ą d k o w a n ie z m ia n , w y r a ż a ją c e się w ie lo ś c ią o k re ś lo n y c h r e l a c ji i k o le jn o ś c ią o d r ę b n y c h s ta d ió w ro z w o ju , u w a r u n k o w a n e w ła ś n ie je d n o ś c ią z a c h o w a w c z o ś ci i z m ie n n o ś c i (s. 135). K ietrum kow ość w y r a ż a ją c a sta b iln o ś ć ro z w ija ją c e g o się sy s te m u c h a r a k te r y z u je ty m sa m y m sta ło ść sa m e g o p ro c e s u ro z w o ju (s. 143). W y d a je się, że s ta b iln o ś c i czy s ta ło ś c i n ie sposób p o ją ć b ez o d n ie s ie n ia do z m ie n n o śc i. D o w o d zi te g o n a o c z n ie b io lo g ia b a d a ją c a o rg a n iz m y ż y w e p o d le g a ją c e c ią g ły m z m ia n o m p rz y ró w n o c z e s n y m u tr z y m y w a n iu sw e j sta b iln o śc i. N ie w ą tp liw ą z a le tą k s ią ż k i je s t z a s to s o w a n ie o g ó ln e j te o r ii sy s te m ó w i u ję c ia s y s te m o w e g o w d o c ie k a n ia c h n a d is to tą , ró ż n y m i ro d z a ja m i i c z y n n ik a m i d e te r m in u ją c y m i s ta b iln o ść . P o d ty m w z g lę d e m p ra c ę W o d o p ja n o w a u z n a ć tr z e b a za p io n ie rs k ą . T e j w y s o k ie j o c e n y n ie p o m n ie js z a f a k t p e w n e j ro z w le k ło ś c i s ty lu , k ilk u p o w tó rz e ń czy n ie z b y t d o s k o n a łe j d y s p o z y c ji tr e ś c i. C ało ść m a te r ia łu je s t je d n a k p ro p o r c jo n a ln ie ro z m ie sz c z o n a .
J e d n o z k o ń c o w y c h z d a ń m ó w ią c e o ty m , iż „ je d n y m z w a ż n ie js z y c h k r y te r ió w o p ty m a ln e g o k ie r o w a n ia b io s fe rą je s t z a c h o w a n ie je j s t a b il n o śc i” (s. 243) je s t je d n o c z e ś n ie z a a d re s o w a n ie m k s ią ż k i d o te o r e ty
ków o c h ro n y p rz y r o d y i sozologów . N ie m n ie j b io lo d z y in n y c h s p e c ja l ności, a ta k ż e filo z o fo w ie p r z y r o d y z n a jd ą w n ie j w ie le m a te r ia łu i cennych in s p ir a c ji do d a ls z y c h p rz e m y ś le ń w e w s k a z a n y m z a k re s ie .
S z c z e p a n W . S la g a
R upert S h e ld r a k e : A N e w S c ie n c e o f L ife . T h e H y p o th e s is o f F o r m a ti
v e C a u sa tio n , L o n d o n 1981, B lo n d a n d B rig g s, s. 229.
1. W o s ta tn ic h la ta c h c o ra z c z ę śc ie j u k a z u ją się p u b lik a c je p r ó b u j ą ce w sp o só b je d n o lity u p o rz ą d k o w a ć p e w n e g r u p y te o r ii f u n k c j o n u jących w ró ż n y c h n a u k a c h . D o t a k ic h p ra c m o ż n a z a lic z y ć m ię d z y innym i: P . L a sz lo , S y s t e m o w y o b ra z ś w ia ta (W a rs z a w a 1978), C. F. v o n W eizcäckera, J e d n o ś ć p r z y r o d y (W a rs z a w a 1978), czy te ż M . T e m p c z y - ka, S tr u k tu r a ln a je d n o ś ć ś w ia ta (W a rs z a w a 1981). P r a c e t e i l u s tr u ją p o w staw an ie i ro z w ó j n o w y c h u ję ć o ta c z a ją c e g o n a s ś w ia ta z ja w is k . Istotę ty c h r o z w ią z a ń s ta n o w ią z e s ta w ie n ia i s y n te z y h ip o te z o ra z t e o r ii z ró ż n y c h d z ie d z in , d a w n ie j często u z n a w a n y c h za a n ta g o n is ty c z n e .
I tak p rz y k ła d o w o , n ie z w y k le o w o c n e o k a z a ły się p ró b y w ią z a n ia ze sobą w sz e lk ie g o ty p u o d d z ia ły w a ń m a k r o c z ą s te c z e k o ra z p rz e k a z u in form acji g e n e ty c z n e j w r a m a c h z a s a d m e c h a n ik i k w a n to w e j. W e f e k c ie tak ich i p o d o b n y c h p r ó b b a d a c z e p rz e z w y c ię ż a ją lic z n e tr u d n o ś c i n a p o ty k a n e w k la s y c z n y c h u ję c ia c h . D o c ie k a n ia s w o je t r a k t u j ą ja k o propozycje, p o s ia d a ją c e c h a r a k t e r k o n w e n c jo n a ln y . N a u k ę je d n a k n a dal, zgodnie ze sw o im p ie r w o tn y m z n a c z e n ie m , t r a k t u j ą ja k o o d k r y w anie i w y ja ś n ia n ie te g o co n ie z n a n e . A s to p n io w e p rz e w a rto ś c io w y - w anie p o d s ta w o w y c h z a s a d i m o d y f ik a c ja m e to d b a d a ń są d la n ic h głów nym i c z y n n ik a m i d e c y d u ją c y m i o d y n a m ic z n y m ro z w o ju n a u k i.
Spośród w ie lu k r y t e r ió w n a u k o w o ś c i1 n a jc z ę ś c ie j p o d k r e ś la się, że: (1) proces b a d a w c z y p o w in ie n b y ć z g o d n y z m e to d a m i n a u k o w y m i; (2) za n a u k o w e u z n a je się je d y n ie s f o rm u ło w a n ia i tw ie r d z e n ia p o s ia dające d o s ta te c z n e u z a s a d n ie n ie (3) i n ie b ę d ą c e w s p rz e c z n o śc i ze sobą; (4) ja s n e i w y r a ź n e p re z e n to w a n ie w y n ik ó w b a d a ń , a ta k ż e (5) w skazanie m o ż liw o śc i s p r a w d z e n ia ich.
Z tak im p o d e jś c ie m do n a u k i g e n e ty c z n ie z w ią z a n a je s t p ro p o z y c ja R uperta S h e ld r a k e ’a 2. W s w o je j k s ią ż c e a n g ie ls k i w y k ła d o w c a z C a m b ridge p o d e jm u je się ro z w ią z a n ia p r o b le m a ty k i n a tu r y ż y c ia w r a m a c h tzw . h ip o te z y „ f o r m a tiv e c a u s a tio n ” . I n s p ir u j ą c ą ro lę d la tw ó r c y te j hipotezy s ta n o w i u ś w ia d o m ie n ie so b ie p o z n a w c z y c h g ra n ic t r a d y cyjnych w y ja ś n ie ń sto s o w a n y c h w n a u c e o ży ciu .
1 Par. A jd u k ie w ic z Κ ., L o g ik a p r a g m a ty c z n a , W a rs z a w a 1965; K a m iń s k i St., B o ję c ie n a u k i i k la s y fi k a c ja n a u k , L u b lin 19813; P o p p e r K . R.,
Logika o d k r y c ia n a u k o w e g o , z a n g . tłu m . N ik la s U., W a rs z a w a 1977.
2 Studiow ał n a u k i p rz y r o d n ic z e w C la re C o lle g e w C a m b rid g e , p o te m p o d jął s tu d ia filo z o fic z n e i z z a k r e s u h is to r ii n a u k i w H a r v a r d U n i
versity. W la t a c h 1967— 1973 b y ł d y r e k to r e m s tu d ió w w C a m b rid g e n a
dw óch k ie r u n k a c h : b io c h e m ii i b io lo g ii k o m ó r k i, a ta k ż e p ro w a d z ił badania n a d fiz jo lo g ią ro ś lin . O d 1974 r. n a le ż y do I n te r n a tio n a l C ro p s
Research I n s t y t u t e . O b e c n ie p r a c u j e w I n s ty tu c i e F iz jo lo g ii R o ślin
