ISSN 1509-1619
Katarzyna Kuligowska Instytut Filologii Rosyjskiej
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
KATEGORIA S àOWOTWÓRCZA
W STRUKTURALIZMIE I W J ĉZYKOZNAWSTWIE KOGNITYWNYM (NA PRZYK àADZIE KATEGORII NOMINA ATTRIBUTIVA I NOMINA INSTRUMENTI)
Key words: derivational category, classical categorization theory, prototype category, nomina attri- butiva, nomina instrumenti
PojĊcie kategorii sáowotwórczej, choü od dawna uznawane za jedno z kluczowych terminów derywatologii, dopiero w kilku ostatnich dekadach znajduje siĊ w centrum zain- teresowania jĊzykoznawców. W badaniach strukturalistów znacznie wiĊcej uwagi poĞwiĊ- cono pojĊciom sposobu sáowotwórczego, gniazda sáowotwórczego, typu sáowotwórczego oraz charakterystyce wzajemnych relacji konkretnych typów sáowotwórczych. W wielu najbardziej istotnych dla sáowotwórstwa sáowiaĔskiego opracowaniach pojĊcie kategorii sáowotwórczej nawet siĊ nie pojawia. Wspomnieü wystarczy choüby rosyjską gramatykĊ akademicką [ɒɜɟɞɨɜa 1980], sáownik sáowotwórczy Aleksandra Tichonowa [Ɍɢɯɨɧɨɜ 1985] czy monograÞ e Alberta Bartoszewicza [Bartoszewicz 1970; Bartoszewicz 1972].
Nie oznacza to oczywiĞcie caákowitego braku zainteresowania lingwistów tym zagad- nieniem w XX wieku – zagadnieniem, które jednak nie zostaáo dogáĊbnie zanalizowane i jednoznacznie opisane. Schyáek XX wieku i początek wieku XXI to okres intensywnego rozwoju jĊzykoznawstwa kognitywnego, które wywaráo bardzo duĪy wpáyw równieĪ na sposoby opisu i badania zjawisk sáowotwórczych. To wáaĞnie postulaty kognitywizmu, miĊdzy innymi zwrócenie uwagi na nierozerwalny związek kategorii myĞlowych z kate- goriami jĊzyka, wpáynĊáy na wzrost zainteresowania kategoriami sáowotwórczymi i ich funkcjonowaniem w systemie jĊzykowym.
W naukowym piĞmiennictwie polskim z czasów jĊzykoznawstwa strukturalnego zagadnienie kategorii sáowotwórczej pojawia siĊ miĊdzy innymi za sprawą Witolda Do- roszewskiego, Marii Brodowskiej-Honowskiej i Renaty Grzegorczykowej.
Witold Doroszewski dokonuje klasyÞ kacji derywatów, biorąc pod uwagĊ wyáącz- nie element strukturalny i akcentuje: „nie moĪemy opieraü sáowotwórczego podziaáu wyrazów na ich znaczeniu realnym, lecz musimy skupiü uwagĊ na ich budowie”
[Doroszewski 1963a: 275]. Dalej czytamy: „Znaczenia wáaĞciwe wyrazom jako caáo- Ğciom, jako jednolitym znakom przedmiotów myĞli, przenoszą nas w Ğwiat rzeczy, za- daniem zaĞ naszym jest klasyÞ kacja wyrazów, nie zaĞ ich desygnatów” [Doroszewski 1963a: 282]. Za podstawowe kryterium wydzielania kategorii sáowotwórczych badacz przyjmuje gramatyczny charakter wyrazu fundującego, a nastĊpnie relacjĊ formantu do podstawy sáowotwórczej, z którą siĊ áączy [Doroszewski 1962: 205–222]. Na tej pod- stawie wyróĪnia w ramach grup derywatów odczasownikowych i odprzymiotnikowych formacje podmiotowe i orzeczeniowe. O nazwach narzĊdzi mówi: „nomina instrumenti o tyle tylko moĪna traktowaü jako kategoriĊ sáowotwórczą, o ile zinterpretuje siĊ ten typ nazw jako nieosobowe nomina agentis” [Doroszewski 1963b: 75]. Do kategorii nomina attributiva natomiast zalicza odprzymiotnikowe formacje podmiotowe, które jego zda- niem są nazwami o znaczeniu uintensywnionym, charakteryzującymi desygnat w sposób bardziej kategoryczny w porównaniu z motywującymi je przymiotnikami, np. leniwiec vs. leniwy [Doroszewski 1963a: 302].
Maria Brodowska-Honowska w swoich badaniach przyjmuje kategoriĊ sáowotwór- czą za nadrzĊdną jednostkĊ klasyÞ kacyjną, która w przeciwieĔstwie do kategorii ono- mazjologicznej nie jest caákowicie wyabstrahowana od materiaáu leksykalnego oraz w przeciwieĔstwie do typu sáowotwórczego nie jest zbyt sformalizowana [Brodowska- -Honowska 1967: 21]. Badaczka dokonuje podziaáu derywatów na kategorie, poczy- nając od wyodrĊbnienia trzech podstawowych czĊĞci mowy (rzeczownik, czasownik, przymiotnik), a nastĊpnie wydzielenia w ich obrĊbie derywatów mutacyjnych (autorka nazywa je derywatami o funkcji strukturalnej) i modyÞ kacyjnych [Brodowska-Honowska 1967: 10–20]. Kolejny etap klasyÞ kacji polega na podziale derywatów na te, które peánią funkcjĊ wyáącznie syntaktyczną, np. dobro, szarzeü, i te o funkcji syntaktyczno-seman- tycznej, np. chudzielec [Brodowska-Honowska 1967: 10–20]. U podstaw podziaáu na kategorie sáowotwórcze znajdują siĊ, zdaniem autorki, gramatyczny charakter derywatu oraz gramatyczny charakter podstawy, czego konsekwencją jest klasyÞ kacja derywatów na mutacyjne i modyÞ kacyjne rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki odczasownikowe, odprzymiotnikowe oraz odrzeczownikowe [Brodowska-Honowska 1967: 21–31]. Ka- tegorie sáowotwórcze „formalnie są nacechowane kategorialną wartoĞcią suÞ ksu (jako czĊĞci mowy) i kategorialną wartoĞcią podstawy (jako czĊĞci mowy); semantycznie opierają siĊ na znaczeniach, które moĪna by nazwaü gramatycznymi o tyle, Īe znajdują w danym jĊzyku swój formalnie zadokumentowany wyraz zarówno w sáowotwórstwie, jak i w skáadni” [Brodowska-Honowska 1967: 23–24]. Do kategorii nomina instrumenti M. Brodowska-Honowska zalicza wiĊc wyáącznie derywaty odczasownikowe, zaĞ kate- goriĊ nomina attributiva tworzą, jej zdaniem, wyáącznie derywaty odprzymiotnikowe.
Rzeczowniki odrzeczownikowe badaczka zalicza do formacji granicznych, które pod wzglĊdem funkcyjnym są pokrewne z derywatami rzeczownikowymi o funkcji seman- tyczno-syntaktycznej, natomiast pod wzglĊdem formalnym zbliĪają siĊ do derywatów modyÞ kacyjnych [Brodowska-Honowska 1967: 17–25].
Renata Grzegorczykowa kategoriĊ sáowotwórczą deÞ niuje jako „klasĊ wyrazów mających tĊ samą wartoĞü kategorialną”, która wynika z obecnoĞci formantów o tej samej funkcji, a co za tym idzie – z posiadania pewnego wspólnego elementu znaczeniowego [Grzegorczykowa 1981: 23–24]. WartoĞü kategorialna jest tu rozumiana jako uogólnione znaczenie sáowotwórcze derywatu, przy czym okreĞlenie poziomu tego uogólnienia moĪe stwarzaü badaczom pewne trudnoĞci. W zestawie kategorii sáowotwórczych derywatów polskich kategoria nazw narzĊdziowych (nazw Ğrodków czynnoĞci) pojawia siĊ zarówno w obrĊbie derywatów odczasownikowych, jak i odrzeczownikowych. Podobnie zresztą zostaáy potraktowane nazwy nosicieli cech, które widnieją w zestawie derywatów od- przymiotnikowych i derywatów odrzeczownikowych [Grzegorczykowa, Laskowski, Wróbel 1984: 333–335]. Kategoria nomina instrumenti zostaáa ujĊta przez R. Grzegor- czykową szeroko, zaliczono bowiem do niej proste narzĊdzia, urządzenia i maszyny, jak i substancje sáuĪące do wykonywania czynnoĞci. Badaczka zwraca uwagĊ na licz- ne wypadki neutralizacji róĪnicy miĊdzy nazwami wykonawców czynnoĞci i nazwami narzĊdzi, co dotyczy przede wszystkim nazw skomplikowanych urządzeĔ, które mogą dziaáaü samodzielnie bez udziaáu czáowieka, np. spychacz, uszczelniacz, izolator [Grze- gorczykowa, Laskowski, Wróbel 1984: 335, 352–353]. Nazwy o charakterze granicznym wystĊpują takĪe w kategorii nomina attributiva, a naleĪą do nich takie odrzeczowniko- we derywaty, których podstawy sáowotwórcze nazywają stany. Jednak w omawianej klasyÞ kacji nie wystĊpuje grupa odczasownikowych nazw subiektów cech, do których moĪna by zaliczyü takie rzeczowniki jak: potakiwacz, krzykacz, donosiciel. TrudnoĞü sprawia ponadto wytyczenie ostrej granicy miĊdzy odrzeczownikowymi nazwami zwo- lenników idei, poglądów itp. a nazwami nosicieli cech, kiedy motywujący rzeczownik nie nazywa kierunku czy zespoáu poglądów, a okreĞloną postawĊ Īyciową, np. optymi- sta, cynik [Grzegorczykowa, Laskowski, Wróbel 1984: 380]. CzyĪ nie podobnie ma siĊ rzecz z nazwami amatorów i niektórymi nazwami posiadaczy, jak choüby dyskotekowicz, teatroman, koniarz, psiarz?
Swoje wątpliwoĞci dotyczące przedstawionego sposobu klasyÞ kacji derywatów wyraĪa Wacáaw Cockiewicz. Proponuje on zastosowanie klasycznej metody analizy skáadnikowej znaczenia do analizy nazw agentywnych i nazw nosicieli cech [Cockie- wicz 2001: 53–62]. Formuáuje nastĊpujące kryterium odróĪnienia obu grup derywatów:
„jeĪeli w strukturze znaczenia kategorialnego derywatu argument, bĊdący semantycznym korelatem formantu sáowotwórczego, nie wchodzi w bezpoĞredni stosunek z predykatem stanowiącym korelat podstawy sáowotwórczej [jak w przypadku nazw typu pisarz – ‘ten, kto pisze’], lecz ten ostatni zdominowany jest przez inny (modalny) predykat, niemający w strukturze formalnej wyrazu osobnego korelatu, to taki derywat nie naleĪy do kategorii nomina agentis, lecz do kategorii nomina attributiva” [np. ágarz – ‘ten, kto ma zwyczaj ágaü’; schlebiacz – ‘ten, kto lubi schlebiaü’]. Badacz podkreĞla jednoczeĞnie, Īe o przy- naleĪnoĞci dewerbalnego derywatu do kategorii nomina agentis bądĨ nomina attributiva czĊsto decyduje aktualne znaczenie kontekstowe [Cockiewicz 2001: 59–61].
Niezmiernie istotny wkáad w XX-wieczne badania systemów sáowotwórczych wnio- sáa monograÞ a Miloša Dokulila [Dokulil 1979]. Badacz ten deÞ niuje pojĊcie kategorii
sáowotwórczej poprzez odniesienie do deÞ nicji typu sáowotwórczego, który cechuje okreĞlona ogólna struktura onomazjologiczno-semantyczna, ogólna formalna struktura sáowotwórcza oraz okreĞlony formant. Kategoria sáowotwórcza natomiast abstrahuje od okreĞlonych Ğrodków derywacyjnych. OkreĞlają ją dwie pierwsze z wymienionych cech konstytutywnych. Autor Teorii derywacji wyraĨnie róĪnicuje pojĊcia kategorii sáowo- twórczej i kategorii onomazjologicznej. Ta ostatnia charakteryzuje siĊ wyĪszym stopniem uogólnienia i opiera siĊ wyáącznie na onomazjologiczno-semantycznej strukturze nazwy [Dokulil 1979: 107–108]. Zatem, zgodnie z zaáoĪeniami teorii M. Dokulila, nazwy narzĊ- dzi oraz nazwy nosicieli cech znajdują siĊ na páaszczyĨnie kategorii onomazjologicznej, kategorie sáowotwórcze natomiast tworzą klasy derywatów charakteryzujące siĊ jednoĞcią leksykalno-gramatycznego charakteru podstawy, czyli przykáadowo odprzymiotnikowe nomina attributiva lub odczasownikowe nomina instrumenti [Dokulil 1979: 104–106].
DeÞ nicja zawarta w Encyklopedii jĊzykoznawstwa ogólnego zawiera trzy cechy kon- stytuujące kategoriĊ sáowotwórczą: gramatyczna charakterystyka podstawy sáowotwór- czej, charakter relacji miĊdzy wyrazem motywującym i motywowanym oraz okreĞlony zespóá Ğrodków sáowotwórczych, jednak jej autorzy podkreĞlają, Īe „brak jednoznacz- nych kryteriów okreĞlających dopuszczalną zmiennoĞü funkcjonalnych i strukturalnych wáaĞciwoĞci jednostek leksykalnych w ramach jednej k. s. sprawia, iĪ w praktyce istnieje znaczna dowolnoĞü w sposobach klasyÞ kacji zasobu sáownikowego na k. s.” [PolaĔski 1999: 292].
Szczegóáowego przeglądu stanowisk radzieckich i rosyjskich jĊzykoznawców w sprawie kategorii sáowotwórczej dokonaáy dwie rosyjskie badaczki – Galina Bieliako- wa oraz Wiera Kosowa [zob. Ȼɟɥɹɤɨɜɚ 2007; Ʉɨɫɨɜɚ 2010: 199–212]. Obie zgodnie pod- kreĞlają, Īe zagadnienie kategorii sáowotwórczej nurtowaáo badaczy juĪ na początkowych etapach rozwoju sáowotwórstwa i wskazują na prace Wiktora Winogradowa, w których wyraĨnie zostaáy podkreĞlone związki kategorii sáowotwórczych z gramatyką oraz wpáyw kategorii gramatycznych i leksykalnych na kategorie sáowotwórcze. O najwczeĞniejszych uĪyciach terminu „kategoria sáowotwórcza” w naukowym piĞmiennictwie rosyjskim pisze G. Bieliakowa, wymieniając prace Mikoáaja Kruszewskiego, Wasilija Bogorodickiego, Oáeksandra Potebni, Michaiáa Pokrowskiego, i jednoczeĞnie wyraĨnie zaznaczając, Īe badacze ci stosowali ten termin w sposób niejednoznaczny [Ȼɟɥɹɤɨɜɚ 2008: 71].
WaĪny wkáad w badania mające na celu okreĞlenie miejsca kategorii sáowotwór- czej w systemie jĊzyka wniosáa monograÞ a Olgi Rewziny poĞwiĊcona rzeczownikom suÞ ksalnym w jĊzykach sáowiaĔskich. W swej pracy autorka posáuguje siĊ okreĞleniem
„pole sáowotwórcze” [Ɋɟɜɡɢɧɚ 1969]. Termin ten jest rozumiany jako zestaw suÞ ksów przekazujących derywatom to samo uogólnione znaczenie sáowotwórcze oraz wiązkĊ zna- czeĔ okreĞlonych kategorii gramatycznych, to jest kategorii liczby i kategorii ĪywotnoĞci [Ɋɟɜɡɢɧɚ 1969: 10]. W grupie rzeczowników moĪna zatem wyodrĊbniü pole dziaáacza, obejmujące swoim zakresem rzeczowniki Īywotne z nazwami zwierząt wáącznie, pole czynnoĞci i stanu, obejmujące nomina abstracta i nomina actionis, oraz pole przed- miotowe, w którym moĪna wyodrĊbniü dwa subpola – wyrazy ze znaczeniem miejsca i narzĊdzia czynnoĞci [Ɋɟɜɡɢɧɚ 1969: 11].
Autorami innych znaczących dla rosyjskiej derywatologii lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku prac są miĊdzy innymi Igor Uáuchanow, Elena Ziemskaja, Elena Kubriakowa, Ruben S. Manuczarian i Julija Azarch [zob. Ȼɟɥɹɤɨɜɚ 2008; Ʉɨɫɨɜɚ 2010]. Przegląd poglądów naukowych dotyczących teorii kategorii sáowotwórczej po- zwala na wskazanie punktów spornych oraz zagadnieĔ, które do dzisiaj są przedmiotem dyskusji jĊzykoznawców, a mianowicie:
– zagadnienie przynaleĪnoĞci podstaw sáowotwórczych derywatów do tej samej czĊĞci mowy,
– poziom uogólnienia znaczenia sáowotwórczego derywatów,
– moĪliwoĞü rozpatrywania w ramach jednej kategorii sáowotwórczej derywatów powstaáych róĪnymi sposobami,
– zagadnienie adekwatnoĞci samego terminu „kategoria sáowotwórcza” [Ȼɟɥɹɤɨɜɚ 2007:
29–34].
Niektórzy badacze są zdania, Īe derywaty naleĪące do jednej kategorii powinny byü tworzone tym samym sposobem sáowotwórczym (miĊdzy innymi M. Dokulil, I. Uáucha- now), inni natomiast zgadzają siĊ, by do jednej kategorii wáączyü derywaty tworzone róĪnymi sposobami sáowotwórczymi (R. Manuczarian, Z. Woáockaja, E. Ziemskaja).
Bieliakowa nie zgadza siĊ z tym drugim stanowiskiem, argumentując, Īe zaliczenie do kategorii sáowotwórczej jedynie derywatów powstaáych tym samym sposobem sáowo- twórczym pozwala na dokáadniejszą analizĊ materiaáu jĊzykowego [Ȼɟɥɹɤɨɜɚ 2007:
29]. JednoczeĞnie dla klasy wyrazów obejmującej derywaty o wspólnym znaczeniu sáowotwórczym, a powstaáych róĪnymi sposobami, proponuje termin „hiperkategoria”
(np. klasa nazw o znaczeniu lokatywnym powstaáych sposobem suÞ ksalnym, preÞ ksal- nym, preÞ ksalno-suÞ ksalnym itd.), zaĞ grupĊ derywatów o róĪnym poziomie uogólnienia znaczenia sáowotwórczego nazywa superkategorią (np. superkategoria „przedmiot”, która obejmuje miĊdzy innymi kategorie nazw lokatywnych oraz nazw narzĊdzi [Ȼɟɥɹɤɨɜɚ 2007: 31–32]. Za najbardziej udany termin oznaczający klasĊ derywatów podrzĊdną w stosunku do kategorii sáowotwórczej Bieliakowa uznaje termin „subkategoria”, który moĪe wskazywaü na strukturĊ formalną danej klasy wyrazów (formalna subkategoria derywatów tworzonych od tej samej czĊĞci mowy, np. odadiektywne nomina attributiva) lub identycznoĞü uogólnionego znaczenia sáowotwórczego derywatów (subkategoria semantyczna, np. nieosobowe nomina agentis) [Ȼɟɥɹɤɨɜɚ 2007: 34].
Na schyáek XX wieku i początek XXI wieku przypada intensywny rozwój jĊzy- koznawstwa kognitywnego, który, jak pisze Krystyna Waszakowa, „z centralnym dla tego kierunku zadaniem opisu sposobów kategoryzacji Ğwiata przez umysá poznający, pozwalającej dotrzeü do struktury pojĊciowej, leĪącej u podstaw procesów poznawczych umysáu, stworzyá takĪe nowe perspektywy dla interpretacji zjawisk sáowotwórczych”
[Waszakowa 1996: 286]. Potwierdzają to liczne w ostatnich dekadach publikacje z zakre- su derywatologii, w których coraz czĊĞciej podejmowane jest zagadnienie zapomnianej na jakiĞ czas przez lingwistów kategorii sáowotwórczej.
Jednym z podstawowych zaáoĪeĔ jĊzykoznawstwa kognitywnego jest teoria pro- totypowoĞci, którą Dirk Geeraerts nazywa „kamieniem wĊgielnym” (cornerstone) tego
kierunku [Geeraerts1989: 591]. Badacz jest zdania, Īe teoria ta rozwiązuje szereg prob- lemów, które byáy pomijane przez strukturalistów, ale podkreĞla takĪe trudnoĞü zdeÞ - niowania prototypowoĞci, która sama w sobie jest konceptem prototypowym [Geeraerts 1989: 592]. Do najistotniejszych elementów deÞ nicji prototypowoĞci naleĪą nastĊpujące zaáoĪenia:
– kategorie prototypowe nie są definiowane poprzez zestaw cech wystarczających i koniecznych;
– kategorie mają strukturĊ radialną, na którą skáadają siĊ powiązane ze sobą i po- krywające siĊ znaczenia, pozostające w relacji podobieĔstwa rodzinnego (family resemblance);
– przynaleĪnoĞü elementów do kategorii prototypowej moĪe byü stopniowalna;
– kategorie prototypowe nie mają ostrych granic, są kategoriami rozmytymi [Ge- eraerts1989: 592].
Teoria kategorii prototypowych zostaáa wykorzystana równieĪ w badaniach derywa- tologów. Opinie wielu zachodnich jĊzykoznawców na temat granic kategorii sáowotwór- czych w Ğwietle jĊzykoznawstwa kognitywnego zaprezentowano w publikacji Aleksandry Kalagi, pracy dotyczącej podejmowanego wielokrotnie przez lingwistów zagadnienia rozgraniczenia kategorii nomina agentis i nomina instrumenti [Kalaga2007: 51–59].
PróbĊ wyznaczenia kryteriów przynaleĪnoĞci rzeczowników do kategorii nazw agen- tywnych podejmuje takĪe Izchak M. Schlesinger, który konfrontuje gramatykĊ przypadka Charlesa J. Fillmore’a z wáasnymi przemyĞleniami, badając status leksemów w kontekĞcie zdaniowym [Schlesinger1989: 189–210]. Schlesinger nie zgadza siĊ, by nazwy przed- miotów automatycznie wáączaü do kategorii narzĊdzi i stwierdza, Īe jeĞli w zdaniu nie pojawia siĊ wykonawca czynnoĞci lub jeĞli uwaga nie jest skierowana na wykonawcĊ czynnoĞci, nazwa narzĊdzia moĪe byü traktowana jak nazwa agentywna, np.:
The stick hit the horse.
The World War II mine wounded him when he stepped on it.
[Schlesinger1989: 189–192].
Badacz podkreĞla, Īe przyjĊcie tezy o stopniowalnej przynaleĪnoĞci elementów do danej kategorii pozwala na wáączenie wielu nazw instrumentalnych do kategorii nomina agentis, w której to kategorii zajmują one miejsce peryferyjne. Analiza nazw Ğrodków czynnoĞci pokazuje, Īe lepszymi przykáadami nazw agentywnych są nazwy skompliko- wanych maszyn i mechanizmów w odróĪnieniu od nazw narzĊdzi prostych, poniewaĪ skupiają one uwagĊ bardziej na sobie niĪ na dziaáaczu, który je obsáuguje, np.:
The crane picks up the crate.
The fork picks up the potato,
a im bardziej skomplikowane jest dane urządzenie, tym bliĪsze zajmuje miejsce w relacji do prototypowego centrum kategorii. Co wiĊcej, Schlesinger uwaĪa, Īe cecha Īywot- noĞü/nieĪywotnoĞü nie jest wáaĞciwym kryterium rozgraniczenia obu problematycznych kategorii, bowiem do nomina instrumenti moĪna niekiedy zaliczyü rzeczowniki Īywotne, jak w nastĊpujących przykáadach:
They used fraternity boys to get the building painted.
Nixon used Agnew to promote his own view.
[Schlesinger1989: 193–194]
Na gruncie polskim najbardziej znaczącymi pracami z dziedziny derywatologii w ujĊciu kognitywnym są prace wspomnianej juĪ Renaty Grzegorczykowej, Bogdana Szymanka [Grzegorczykowa, Szymanek 1993; Szymanek 1988], Krystyny Waszakowej
[Waszakowa 1996; Waszakowa 1998] i Jadwigi Puzyniny [Puzynina 1994].
Szymanek i Grzegorczykowa podkreĞlają, Īe dla kognitywistów kategorie sáowo- twórcze to podstawowe pojĊcia, za pomocą których czáowiek ujmuje Ğwiat, wyraĪane w sposób nieregularny i nieobligatoryjny, ale za pomocą okreĞlonych wykáadników, w odróĪnieniu od kategorii gramatycznych, wyraĪanych w sposób regularny i obowiąz- kowy [Grzegorczykowa, Szymanek1993: 463]. RozwaĪając zagadnienie okreĞlenia zakresu kategorii sáowotwórczych, badacze postulują zastosowanie ujĊcia uogólniają- cego. Waszakowa zauwaĪa, Īe przy zastosowaniu kognitywnego podejĞcia w badaniach sáowotwórczych znika problem nieostroĞci granic miĊdzy wieloma kategoriami, miĊdzy innymi znajdującymi siĊ w centrum naszego zainteresowania kategoriami nomina attri- butiva i nomina agentis, a takĪe nomina instrumenti i nomina agentis, który „tu daje siĊ wytáumaczyü jako rezultat odmiennego wyproÞ lowania tej samej bazy kognitywnej na róĪnych »poziomach« opisu jĊzyka” [Waszakowa 1996: 291].
W monograÞ i B. Szymanka tezą o najwiĊkszej wadze dla wspóáczesnej derywato- logii jest przekonanie, Īe kategorie leksykalno-sáowotwórcze są zakorzenione w podsta- wowych konceptach poznawczych, czyli tak zwanych cognitive grounding conditions [Szymanek 1988: 93]. Badacz przedstawia zestaw 25 najwaĪniejszych kategorii kogni- tywnych, do których zalicza miĊdzy innymi obiekt, substancjĊ, osobĊ, liczbĊ, dziaáacza oraz narzĊdzie, zaznaczając jednoczeĞnie, Īe przynaleĪnoĞü do wspomnianego zestawu dwóch ostatnich kategorii jest dla wielu sprawą dyskusyjną [Szymanek 1988: 92].
Szymanek podejmuje próbĊ zdeÞ niowania prototypowej kategorii sáowotwórczej, wykorzystując do tego cechy dwojakiego charakteru: ogólne, niezaleĪne od jĊzyka oraz stricte jĊzykowe, powiązane ze skáadniowymi, semantycznymi, leksykalnymi i morfolo- gicznymi wáaĞciwoĞciami danego systemu jĊzykowego [Szymanek 1988: 115–116]. Za najwaĪniejszą cechĊ prototypowej kategorii sáowotwórczej badacz uznaje zakorzenienie w koncepcie kognitywnym i podkreĞla, Īe w restrykcyjnej wersji teorii prototypu jest to cecha konieczna w odróĪnieniu od pozostaáych cech. PrzyjĊcie bardziej liberalnej wersji teorii prototypu dopuszcza sytuacjĊ, w której warunek zakorzenienia w koncepcie kognitywnym nie jest speániony, ale badana kategoria sáowotwórcza posiada szereg po- zostaáych prototypowych atrybutów. Przykáadem takiej kategorii mogą byü nazwy istot máodych [Szymanek 1988: 116–118]. Pozostaáe cechy, którymi powinna charakteryzo- waü siĊ prototypowa kategoria sáowotwórcza, są konsekwencją wskazanej podstawowej wáaĞciwoĞci. Są to:
– odniesienie do rzeczywistoĞci psychologicznej, – ogólnoĞü konceptu kognitywnego,
– semantyczna jednolitoĞü i regularnoĞü derywatów,
– produktywnoĞü,
– mutacyjna funkcja derywatów danej kategorii,
– taka sama charakterystyka gramatyczna wyrazów motywujących.
Cechy morfologiczne moĪna podzieliü na wewnątrzkategorialne, czyli liczebnoĞü kategorii oraz iloĞü wykáadników formalnych, i zewnĊtrzne, czyli charakter relacji po- miĊdzy poszczególnymi kategoriami [Szymanek 1988: 115–116]. NaleĪy pamiĊtaü, Īe przedstawione cechy konstytuują prototyp kategorii sáowotwórczej i nie kaĪda kategoria musi posiadaü caáy ich zestaw. Biorąc pod uwagĊ prototypowe atrybuty kategorii sáowo- twórczej zaproponowane przez Szymanka, moĪna uznaü, Īe kategorie nomina attributiva i nomina instrumenti są kategoriami w duĪym stopniu prototypowymi, bowiem speániają zdecydowaną wiĊkszoĞü opisanych warunków.
Na nowe perspektywy, które pojawiáy siĊ w związku z kognitywnym sposobem interpretacji zagadnieĔ sáowotwórczych, nie pozostali obojĊtni równieĪ jĊzykoznaw- cy rosyjscy. PojĊcie kategorii sáowotwórczej staáo siĊ obiektem zainteresowania wielu wspóáczesnych derywatologów, o czym Ğwiadczą liczne publikacje i rozprawy na ten temat, jak choüby wspominane prace Bieliakowej i Kosowej, jak równieĪ Wioletty Gria- znowej [Ƚɪɹɡɧɨɜɚ 1993], Tatiany Borisowej [Ȼɨɪɢɫɨɜɚ 2000], Natalii Toástowej [Ɍɨɥɫ- ɬɨɜɚ 2006], oraz konferencje poĞwiĊcone wspomnianym zagadnieniom, o których pisze Kosowa [Ʉɨɫɨɜɚ 2010: 205–206].
BĊdącą w centrum naszego zainteresowania kategorią nomina instrumenti zajmuje siĊ w swej monograÞ i Natalia Toástowa [Ɍɨɥɫɬɨɜɚ 2006]. W obrĊbie danej kategorii autorka analizuje suÞ ksalne derywaty o znaczeniu instrumentalnym, motywowane cza- sownikami oraz rzeczownikami. Stosując analizĊ komponentową, Toástowa w ramach badanej kategorii wyodrĊbnia subkategorie nazw narzĊdzi rolniczych, nazw narzĊdzi codziennego uĪytku oraz nazw narzĊdzi stosowanych w przemyĞle, a wymienione subka- tegorie dzieli na grupy leksykalno-semantyczne, przykáadowo rĊczne narzĊdzia rolnicze i maszyny rolnicze. PrzyjĊta zostaje tu zatem taka koncepcja kategorii, której komponenty naleĪą do niej w mniejszym lub wiĊkszym stopniu; akceptuje siĊ takĪe pochodzenie derywatów naleĪących do jednej kategorii od podstaw sáowotwórczych o róĪnym cha- rakterze gramatycznym, choü autorka pomija w swym badaniu nazwy narzĊdzi tworzone od przymiotników lub związków wyrazowych (uniwerbaty), typu: karuzelówka (‘tokarka karuzelowa’), stalówka (‘elastyczna linijka stalowa’), ɜɡɪɵɜɱɚɬɤɚ (‘ɜɡɪɵɜɱɚɬɨɟ ɜɟɳɟɫ- ɬɜɨ’), ɜɪɭɛɨɜɤɚ (‘ɜɪɭɛɨɜɚɹ ɦɚɲɢɧɚ’).
RozwaĪania derywatologów na temat pojĊcia kategorii sáowotwórczej, przedstawio- ne w niniejszym artykule jedynie w zarysie, pokazują, Īe jest to zagadnienie záoĪone, z którym wciąĪ wiąĪe siĊ wiele kwestii spornych. Jedną z najwaĪniejszych jest ustalenie zakresu tego pojĊcia. W Ğwietle jĊzykoznawstwa strukturalnego warunkiem istnienia samodzielnej kategorii sáowotwórczej byáo posiadanie przez nią okreĞlonych wyspecjali- zowanych wykáadników formalnych oraz uogólnione znaczenie sáowotwórcze derywatów czy teĪ podobne relacje miĊdzy pojĊciami ogólnymi, typu: czynnoĞü, subiekt, cecha, okolicznoĞü [Waszakowa 1996: 287]. Kryterium formalne z czasem zastąpiá czynnik semantyczny, który, jak podkreĞla Krystyna Kleszczowa, wystarcza dla wyodrĊbnienia
samodzielnej kategorii sáowotwórczej, przy zaáoĪeniu, Īe „kategoria sáowotwórcza to zespóá jednostek, których identycznoĞü funkcji niekoniecznie musi (choü moĪe) prze- jawiaü siĊ poprzez strukturalne wykáadniki, lecz moĪe byü weryÞ kowana na innym poziomie jĊzyka, np. w planie syntaktyczno-semantycznym” [Kleszczowa 1981: 23].
JĊzykoznawstwo kognitywne pozwala na ujĊcie kategorii sáowotwórczych jako „klasy zjawisk wywodzonych od podstawowych kategorii pojĊciowych, w których są zakorze- nione” [Waszakowa 1996: 287], a zastosowanie propagowanej przez kognitywistów teorii prototypu sprawia, Īe kategorie przestają byü deÞ niowane za pomocą cech koniecznych i wystarczających, lecz są charakteryzowane poprzez pryzmat posiadania mniejszej lub wiĊkszej liczby atrybutów. W związku z powyĪszym do kategorii nazw narzĊdzi moĪna zaliczyü derywaty odprzymiotnikowe, a do nazw atrybutywnych – derywaty dewerbalne, przy zaáoĪeniu, Īe zajmują one peryferyjne miejsca tych kategorii. JednoczeĞnie bada- cze zgodnie podkreĞlają, Īe dokonania strukturalistów znacząco uáatwiają opis zestawu kategorii sáowotwórczych poszczególnych jĊzyków, a nowa interpretacja zjawisk sáowo- twórczych nie przekreĞla i nie podwaĪa dotychczasowego dorobku derywatologów. Jak pisaá Doroszewski jeszcze w 1962 roku, „bez uporządkowanego sáowotwórstwa nie ma uporządkowanej semantyki” [Doroszewski 1962: 210].
Bibliografi a
Bartoszewicz, A. (1970). ɋɭɮɮɢɤɫɚɥɶɧɨɟ ɫɥɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɟ ɫɭɳɟɫɬɜɢɬɟɥɶɧɵɯ ɜ ɪɭɫɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ ɧɨɜɟɣɲɟɣ ɷɩɨɯɢ (ɧɚ ɦɚɬɟɪɢɚɥɟ ɧɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɧɢɣ ɩɨɫɥɟ 1940 ɝɨɞɚ). PoznaĔ: Wydawnictwo Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
Bartoszewicz, A. (1972). ɂɫɬɨɪɢɹ ɫɭɮɮɢɤɫɚɥɶɧɨɣ ɨɬɫɭɛɫɬɚɧɬɢɜɧɨɣ ɞɟɪɢɜɚɰɢɢ ɫɭɳɟɫɬɜɢ- ɬɟɥɶɧɵɯ ɜ ɪɭɫɫɤɨɦ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɨɦ ɹɡɵɤɟ (nomina concreta ot nomina concreta). PoznaĔ:
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
Brodowska-Honowska, M. (1967). Zarys klasyfikacji polskich derywatów. Wrocáaw: Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich, Wydawnictwo PAN.
Cockiewicz, W. (2001). Jak odróĪniü dziaáacza od nosiciela cechy? W: Studia jĊzykoznawcze. Dar przyjacióá i uczniów dla ZoÞ i Kurzowej. Kraków: Universitas, s. 53–62.
Dokulil, M. (1979). Teoria derywacji. Wrocáaw: Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich.
Doroszewski, W. (1962). Kategorie sáowotwórcze. W: Studia i szkice jĊzykoznawcze. Warszawa:
PWN, s. 205–222.
Doroszewski, W. (1963a). Podstawy gramatyki polskiej. CzĊĞü I. Warszawa: PWN.
Doroszewski, W. (1963b). Syntaktyczne podstawy sáowotwórstwa. Z polskich studiów slawistycznych.
Seria 2. JĊzykoznawstwo. Warszawa.
Geeraerts, D. (1989). Introduction: Prospects and problems of prototype theory. Linguistics 29, s. 587–612.
Grzegorczykowa, R. (1981). Zarys sáowotwórstwa polskiego. Sáowotwórstwo opisowe. Wyd. 4 popr.
Warszawa: PWN.
Grzegorczykowa, R., Laskowski, R., Wróbel, H. (1984). Gramatyka wspóáczesnego jĊzyka polskiego.
Morfologia. Warszawa: PWN.
Grzegorczykowa, R., Szymanek, B. (1993). Kategorie sáowotwórcze w perspektywie kognitywnej.
W: J. BartmiĔski (red.). Encyklopedia kultury polskiej XX wieku. T. 2: Wspóáczesny jĊzyk polski.
Wrocáaw: Wydawnictwo Wiedza o Kulturze, s. 459–474.
Kalaga, A. (2007). Nomina agentis and nomina instrumenti in the Light of Categorization Theory:
A Case for Prototype-semantics Approach. Linguistics. Academic Papers of College of Foreign Languages 4, s. 51–59.
Kleszczowa, K. (1981). Ograniczenia semantyczne w procesie derywacji nazw narzĊdzi. Katowice:
Wydawnictwo Uniwersytetu ĝląskiego.
PolaĔski, K. (1999). Encyklopedia jĊzykoznawstwa ogólnego. Wrocáaw: Zakáad Narodowy im.
OssoliĔskich.
Puzynina, J. (1994). Kategoria derywatów sáowotwórczych w Ğwietle lingwistyki kognitywnej. W: En Slavist I Humanismens Tegn. Festskrift til Kristine Heltberg. København: Reitzel, s. 79–85.
Schlesinger, I.M. (1989). Instruments as Agents: On the Nature of Semantic Relations. Linguistics 25, s. 189–210.
Szymanek, B. (1988). Categories and Categorization in Morphology. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Waszakowa, K. (1996). Kategorie sáowotwórcze z perspektywy semantyki kognitywnej (Zarys problematyki). W: R. Grzegorczykowa, A. PajdziĔska (red.). JĊzykowa kategoryzacja Ğwiata.
Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 285–295.
Waszakowa, K. (1998). Sáowotwórczy aspekt procesów proÞ lowania. W: J. BartmiĔski, R. Tokarski (red.). ProÞ lowanie w jĊzyku i w tekĞcie. Lublin: Wydawnictwo UMCS, s. 105–116.
Ȼɟɥɹɤɨɜɚ, Ƚ.ȼ. (2007). ɋɥɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɬɟɥɶɧɚɹ ɤɚɬɟɝɨɪɢɹ ɫɭɮɮɢɤɫɚɥɶɧɵɯ ɥɨɤɚɬɢɜɧɵɯ ɫɭɳɟɫ- ɬɜɢɬɟɥɶɧɵɯ ɜ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɦ ɪɭɫɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ. Ⱥɫɬɪɚɯɚɧɶ: ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɤɢɣ ɞɨɦ «Ⱥɫɬɪɚɯɚɧɫɤɢɣ ɭɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬ».
Ȼɟɥɹɤɨɜɚ, Ƚ.ȼ. (2008). ɋɥɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɬɟɥɶɧɚɹ ɤɚɬɟɝɨɪɢɹ ɤɚɤ ɞɟɪɢɜɚɬɨɥɨɝɢɱɟɫɤɚɹ ɩɪɨɛɥɟɦɚ (ɧɚ ɦɚɬɟɪɢɚɥɟ ɫɥɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɬɟɥɶɧɨɣ ɤɚɬɟɝɨɪɢɢ ɫɭɮɮɢɤɫɚɥɶɧɵɯ ɥɨɤɚɬɢɜɧɵɯ ɫɭɳɟɫɬɜɢɬɟɥɶ- ɧɵɯ ɜ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɦ ɪɭɫɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ). ɂɡɜɟɫɬɢɹ Ɋɨɫɫɢɣɫɤɨɝɨ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɩɟɞɚɝɨɝɢɱɟɫɤɨɝɨ ɭɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬɚ ɢɦ. Ⱥ.ɂ. Ƚɟɪɰɟɧɚ 59.
Ȼɨɪɢɫɨɜɚ, Ɍ.Ƚ. (2000). ɋɥɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɬɟɥɶɧɚɹ ɤɚɬɟɝɨɪɢɹ ɫɭɮɮɢɤɫɚɥɶɧɵɯ ɜɟɳɟɫɬɜɟɧɧɵɯ ɢɦɟɧ ɫɭɳɟɫɬɜɢɬɟɥɶɧɵɯ ɫ ɦɭɬɚɰɢɨɧɧɵɦ ɡɧɚɱɟɧɢɟɦ ɜ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɦ ɪɭɫɫɤɨɦ ɹɡɵɤɟ. Ⱥɜɨɬɨɪɟɮɟɪɚɬ ɞɢɫ. ... ɤɚɧɞ. ɮɢɥɨɥ. ɇɚɭɤ. ɋɬɚɜɪɨɩɨɥɶ.
Ƚɪɹɡɧɨɜɚ, ȼ.Ɇ. (1993). ɋɥɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɬɟɥɶɧɚɹ ɤɚɬɟɝɨɪɢɹ ɥɢɱɧɵɯ ɫɭɳɟɫɬɜɢɬɟɥɶɧɵɯ ɦɭɠɫɤɨɝɨ ɪɨɞɚ ɜ ɪɭɫɫɤɨɦ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɨɦ ɹɡɵɤɟ XIX ɜ. Ⱥɜɨɬɨɪɟɮɟɪɚɬ ɞɢɫ. ... ɤɚɧɞ. ɮɢɥɨɥ. ɇɚɭɤ. ɋɚɧɤɬ- ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ.
Ʉɨɫɨɜɚ, ȼ.Ⱥ. (2010). ɋɥɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɬɟɥɶɧɚɹ ɤɚɬɟɝɨɪɢɹ: ɮɨɪɦɢɪɨɜɚɧɢɟ ɩɨɧɹɬɢɹ ɢ ɨɫɧɨɜɧɵɟ ɧɚɩɪɚɜɥɟɧɢɹ ɢɫɫɥɟɞɨɜɚɧɢɹ. ɍɱɟɧɵɟ ɡɚɩɢɫɤɢ Ʉɚɡɚɧɫɤɨɝɨ ɭɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬɚ. Ƚɭɦɚɧɢɬɚɪɧɵɟ ɧɚɭɤɢ 152, ɤɧ. 6, s. 199–212.
Ɋɟɜɡɢɧɚ, Ɉ.Ƚ. (1969). ɋɬɪɭɤɬɭɪɚ ɫɥɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɬɟɥɶɧɵɯ ɩɨɥɟɣ ɜ ɫɥɚɜɹɧɫɤɢɯ ɹɡɵɤɚɯ. Ɇɨɫɤɜɚ:
ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ Ɇɨɫɤɨɜɫɤɨɝɨ ɭɧɢɜɟɪɫɢɬɟɬɚ.
Ɍɢɯɨɧɨɜ, Ⱥ.ɇ. (1985). ɋɥɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɬɟɥɶɧɵɣ ɫɥɨɜɚɪɶ. Ɇɨɫɤɜɚ: Ɋɭɫɫɤɢɣ ɹɡɵɤ.
Ɍɨɥɫɬɨɜɚ, ɇ.Ⱥ. (2006). ɋɥɨɜɨɨɛɪɚɡɨɜɚɬɟɥɶɧɚɹ ɤɚɬɟɝɨɪɢɹ ɧɚɡɜɚɧɢɣ ɨɪɭɞɢɣ ɬɪɭɞɚ ɜ ɫɨɜɪɟɦɟɧɧɨɦ ɪɭɫɫɤɨɦ ɥɢɬɟɪɚɬɭɪɧɨɦ ɹɡɵɤɟ. Ⱦɢɫ. ... ɤɚɧɞ. ɮɢɥɨɥ. ɇɚɭɤ. ɋɬɚɜɪɨɩɨɥɶ.
ɒɜɟɞɨɜa, ɇ.ɘ. (1980). Ɋɭɫɫɤɚɹ ɝɪɚɦɦɚɬɢɤɚ. Ɇɨɫɤɜɚ: ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ „ɇɚɭɤɚ”.
Summary
Derivational Category in Structural and Cognitive Linguistics (Illustrated by the Example of nomina attributiva and nomina instrumenti)
The aim of the article is to present the notion “derivation category” in the light of structural and cognitive linguistics. The mentioned question is described on the basis of the example of Polish and Russian categories: nomina attributiva and nomina instrumenti. The author also touches upon the question of classical categorization theory and the concept of prototype categories which has significantly influenced the way of perception of the question under discussion.
