ISSN 1509-1619
Irena Matus
Katedra Kultury Biaáoruskiej Uniwersytet w Biaáymstoku
DYSKURS WOKÓ à KONWERSJI UNITÓW NA PÓ àNOCNYM PODLASIU
W LATACH 20. I 30. XIX WIEKU
Key words: The Uniates, Latin Catholics, conversions
Konwersje unitów na obrządek áaciĔski nastąpiáy wraz z wprowadzeniem unii koĞ- cielnej. Poczynając od XVII wieku, na rzymski katolicyzm masowo przechodziáa szlachta ruska. CzĊsto do KoĞcioáa rzymskokatolickiego droga prowadziáa poprzez protestantyzm.
Gáówną przyczyną byáa postĊpująca latynizacja i polonizacja. JĊzyk polski staá siĊ mową nobilitującą, zwáaszcza po 1696 roku, kiedy cyrylicĊ w Wielkim KsiĊstwie Litewskim zastąpiono áacinką. Dziaáo siĊ tak za sprawą postrzegania unityzmu jako wyznania cháop- skiego, okreĞlanego pogardliwie, chamską wiarą. Rzymski katolicyzm byá wyznaniem paĔstwowym, uprzywilejowanym, tak jak i duchowieĔstwo áaciĔskie, natomiast kler greckokatolicki traktowano jako kler drugiej kategorii. Przy braku tolerancji wobec pra- wosáawia, unityzm byá wyznaniem zaledwie akceptowanym. W tej sytuacji szlachta ruska dokonując konwersji uzyskiwaáa równouprawnienie.
Biskupi uniccy skarĪyli siĊ na jezuitów, Īe przeciągają uczącą siĊ máodzieĪ. Józef Welamin Rutski záoĪyá w tej sprawie skargĊ do papieĪa Urbana VIII, który w 1624 roku wydaá zarządzenie aby ksiĊĪa nie dziaáali w tym kierunku, a biskupom rzymskokatolickim zabroniá przyjmowania unitów. Pomimo to ucieczki od unii trwaáy [Ɇɚɪɨɡaɜɚ 2001, 256].
Kolejne pismo Kongregacja Rozkrzewiania Wiary wydaáa w 1710 roku [Ibidem, 258].
W latach 30. XVIII wieku biskup Atanazy Szeptycki, którego poparli áaciĔski biskup Mikoáaj Zienkowicz i jego sufragan Józef Sapieha, wyjednaá u papieĪa Klemensa XII po- nowny zakaz zmiany obrządku. Ustanowiono komisjĊ, która czuwaáa nad przestrzeganiem papieskiego zakazu. Nadal ksiĊĪa róĪnych zakonów i niektórzy áaciĔscy proboszczowie gorliwie przeciągali unitów. Ksiądz Eugeniusz Wyczawski nazywa to dezercją z Cerkwi unickiej. W nastĊpstwie tej akcji w unii zniknĊáa zupeánie szlachta i znaczniejsze miesz- czaĔstwo, a trwali przy niej jedynie cháopi. Jednak w póĨniejszym okresie, zwáaszcza
na terenie pogranicza religijnego, konwersji dokonywali takĪe i oni. Metropolita Florian Hrebnicki, który wprowadzaá postanowienia synodu zamojskiego, Īądaá powrotu do unii tych wszystkich, którzy w ciągu ostatnich dwunastu lat przeszli na obrządek áaciĔski.
W 1755 roku udaáo mu siĊ wystaraü u papieĪa Benedykta XIV konstytucjĊ Allana sunt, oĞwiadczającą, Īe Stolica Apostolska nie dąĪy do zniszczenia, lecz utrwalenia obrządku greckokatolickiego [Ɇɚɪɨɡaɜɚ 2001, 258-259]. Wszystkie te rozporządzenia w praktyce nie byáy respektowane. Wynikaáo to z tego, Īe unityzm postrzegano powszechnie tylko jako pomost, po którym unici przejdą do jedynego KoĞcioáa – rzymskokatolickiego, poza którym nie ma zbawienia, gáoszono.
W wyniku masowego áamania zakazu przechodzenia unitów na obrządek áaciĔski w ciągu niespeána póátora wieku, po 1596 roku, szlachta na Biaáorusi, Podolu i Woáyniu staáa siĊ caákowicie rzymskokatolicka [Koábuk 1992, 14]. W póĨniejszym obwodzie bia- áostockim (1807-1842), który zasiĊgiem administracyjnym obejmowaá póánocne Podlasie, mieszkaáo zaledwie 86 osób pochodzenia szlacheckiego (w dekanacie bielskim – 62, w biaáostockim – 24), przy czym to drobni wáaĞciciele ziemscy. Unitów w obwodzie biaáostockim pod koniec 1838 roku byáo blisko 65 tys.1
O unityzmie mówiono – to wiara popów i cháopów, którzy stanowili ponad 90%
wiernych. Cháopi takĪe dokonywali konwersji na obrządek áaciĔski. Nastąpiáy one znacz- nie póĨniej i wystĊpowaáy na nieporównywalnie mniejszą skalĊ, gáównie na obszarze pogranicza, jakim byáo póánocne Podlasie. Obrządek zmieniano w nastĊpstwie maáĪeĔstw mieszanych wyznaniowo, przy czym konwersje nastĊpowaáy na obrządek áaciĔski, a nie odwrotnie oraz w wyniku latynizacji i nacisków ze strony ksiĊĪy i szlachty.
Po synodzie zamojskim zacieraáa siĊ róĪnica pomiĊdzy obu obrządkami katolickimi.
W innowacjach, jakie wprowadzono do Cerkwi unickiej, byáa miĊdzy innymi rezygnacja, zgodnie z obrządkiem áaciĔskim, z udzielania dzieciom do lat siedmiu (zdarzaáo siĊ i dzie- wiĊciu) komunii ĞwiĊtej. Chrztu dokonywano na wzór áaciĔski [Ʉɢɩɪɢɚɧɨɜɢɱ 1894, 170].
W tej sytuacji sakrament, jak i wypowiadane formuáy, niczym siĊ nie róĪniáy w koĞciele i cerkwi [Ɂɧɨɫɤɨ 1993, 184; Ʉɢɩɪɢɚɧɨɜɢɱ 1894, 169-170]. W praktyce chrztu dokony- wano z bierzmowaniem lub bez.
Zdarzaáo siĊ, zwáaszcza na obszarze pogranicza wyznaniowego, Īe dzieci obojga rodziców – unitów byáy chrzczone przez ksiĊĪy áaciĔskich. W tej sytuacji zapisywano je w koĞcielnych ksiĊgach metrykalnych i wyznawaáy one prawie zawsze rzymski katoli- cyzm. W przypadku maáĪeĔstw mieszanych staáo siĊ to reguáą, chociaĪ obowiązywaáa zasada wychowania dzieci z takich związków wedáug páci rodziców. Praktykowano asystencjĊ (obecnoĞü) przy zawieraniu maáĪeĔstw ksiĊĪy jednego lub drugiego obrządku [ĝliwa 1979, 235].
Na początku XIX wieku zdecydowanie bliĪej byáo unitom do KoĞcioáa áaciĔskiego niĪ do Cerkwi prawosáawnej. Staáo siĊ tak za sprawą latynizacji i polonizacji oraz pew- nych wydarzeĔ historycznych. Trwająca nieustannie latynizacja Cerkwi unickiej nasiliáa
1 Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas Vilnius (dalej: LVIA Vilnius), ɮ. 605, oɩ. 1, ɞ. 3665 ȼɟɞɨɦɨɫɬɶ ɨ ɛɟɥɨɦ ɞɭɯɨɜɟɧɫɬɜɟ ɡɚ 1838 ɝɨɞ, ɤ. 375-376 ȼɟɞɨɦɨɫɬɶ ɫ 1838 ɝɨɞɚ ɫɤɨɥɶɤɨ ɜ ɞɟɤɚɧɚɬɟ Ȼɟɥɶɫɤɨɦ ɢɫɩɨɜɟ- ɞɚɸɳɢɯɫɹ ɢ ɧɟ ɢɫɩɨɜɟɞɚɸɳɢɯɫɹ ɨɛɨɟɝɨ ɩɨɥɚ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɨɝɨ ɢɫɩɨɜɟɞɚɧɢɹ ɬɚɤɠɟ ɪɨɞɢɜɲɢɯɫɹ ɛɪɚɤɨɦ ɫɨɱɟɬɚɜɲɢɯɫɹ ɢ ɭɦɟɪɲɢɯ ɡɚ 1838 ɝɨɞ ɫɨɫɬɚɜɢɥ Ȼɟɥɶɫɤɢɣ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɵɣ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɣ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱ.
siĊ po synodzie zamojskim w 1720 roku. Polonizacja grekokatolików na terenie Biaáorusi i Litwy osiągnĊáa apogeum po rozbiorach, w czasach WileĔskiego OkrĊgu Szkolnego, za cara Aleksandra I. Negatywny wpáyw na postrzeganie prawosáawia wywaráy wojny polsko-rosyjskie w XVII wieku oraz wojna póánocna. Nawet kler unicki nie uwaĪaá za pogardliwe okreĞlania prawosáawia mianem wiary heretyckiej czy schizmatyckiej. Obraz ten uksztaátowaá siĊ pod wpáywem opinii szlachty i kleru áaciĔskiego – ich kategoriami myĞlaá czĊsto, choü Ğwiadom swojej odrĊbnoĞci – ruskoĞci – prosty lud.
Zdarzaáo siĊ, Īe kler unicki udzielaá sakramentów chrztu i Ğlubów wyznawcom obrządku áaciĔskiego. Dziaáo siĊ tak najczĊĞciej w sytuacji, kiedy koĞcióá byá znacznie oddalony, a cerkiew unicka istniaáa obok. W przypadku chrztu rzymskiego katolika na ogóá pomijano sakrament bierzmowania. ZagroĪenia dla interesu KoĞcioáa w takich sy- tuacjach nigdy nie byáo, áacinnicy nie dokonywali konwersji na uniĊ (wyjątek stanowili bazylianie). PostĊpująca latynizacja rodziáa wspóápracĊ miĊdzy obu obrządkami. KsiĊĪa áaciĔscy angaĪowali swoich wikariuszy bazylianów, a kapáani róĪnych zakonów áaciĔ- skich obsáugiwali czĊsto unickie kaplice [Wyczawski 1987-1988, 264].
W wyniku zmian zaprowadzanych w Ğwiątyniach, poczynając od 1834 roku, mówiono coraz gáoĞniej i czĊĞciej o likwidacji obrządku unickiego. W tej sytuacji, przy udziale stro- ny áaciĔskiej, nasiliáa siĊ akcja chrztów dzieci unickich w koĞcioáach rzymskokatolickich.
W samym 1834 roku ksiĊĪa ochrzcili 35 tys. dzieci unickich [Ʉɢɩɪɢɚɧɨɜɢɱ 1894, 42].
Wáadze unickie chcąc ten proceder ukróciü, podejmowaáy pewne Ğrodki zaradcze. Kon- systorz w ĩyrowicach 5 stycznia 1837 roku zakazaá parochom w diecezji litewskiej Ğwiadczenia jakichkolwiek posáug duszpasterskich w koĞcioáach i zezwalania na to w cer- kwiach ksiĊĪom áaciĔskim2. Ukazem z 29 marca 1837 roku zakazano ksiĊĪom obrządku áaciĔskiego w obu diecezjach udzielania chrztu dzieciom unitów i zapisywania ich do koĞ- cielnych ksiąg metrykalnych. Polecono anulowaü wszystkie wpisy w dokumentach koĞ- cielnych, a nanieĞü je do unickich ksiąg metrykalnych [Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ Ɇɢɬpɨɩɨɥɢɬɚ Ʌɢɬɨɜɫɤɚɝɨ ɢɡɞɚɧɧɵɹ ɂɦɩɟɪɚɬɨɪɫɤɨɸ Ⱥɤɚɞɟɦɢɟɸ ɇɚɭɤɴ ɩɨ ɡɚɜɟɳɚɧɢɸ ɚɜɬɨɪɚ 1883, 343-344]. Realizacja tego w praktyce okazaáa siĊ niewykonalna [Ibidem, 369].
KsiĊĪa nie zezwolili parochom unickim na przenoszenie wypisów, nie podano Īadnych informacji z ksiąg metrykalnych.
Powody zmiany wyznania wĞród cháopów byáy róĪne, chodziáo zarówno o pojedyn- cze przypadki, jak i caáe grupy, por. informacjĊ z wizytacji dziekaĔskiej z parafii SuraĪ:
„Do tej cerkwi naleĪaáa wioska Doktorce, do starostwa Strabelskiego naleĪąca, lecz za objĊciem tego starostwa WJM pan StarzyĔski do odmienienia obrządku z greckiego na rzymski, pod karą cielesną przymusiá i do koĞcioáa Strabelskiego przyáączyá w roku 1768”.Niekiedy przyczyniali siĊ do tego sami parochowie, zaniedbujący obowiązki duszpasterskie i skáaniający siĊ w stronĊ obrządku áaciĔskiego. W 1788 roku paroch choroszczaĔski Leon Pawáowski – „ksiądz cerkwi i parochii nie pilnowaá, ustawicznie
2 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 3194 Ɉ ɫɜɹɳɟɧɧɢɤɟ Ⱦɪɨɝɢ- ɱɢɧɫɤɨɣ ɰɟɪɤɜɢ Ɍɵɦɢɧɫɤɨɦ ɩɪɢɡɵɜɚɜɲɟɦ ɜ ɫɜɨɸ ɰɟɪɤɨɜ ɩɢɹɪɫɤɨɝɨ ɤɫɟɧɞɡɚ ȼɢɱɟɜɫɤɚɝɨ ɞɥɹ ɩɪɨɱɬɟɧɢɹ ɩɪɨɩɨɜɟɞɢ, ɤ. 21 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɨɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ- ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 27.12.1837 ɝ.
astentując siĊ po róĪnych koĞcioáach bez wiedzy i zwierzchnoĞci swojej i dlatego Marianna Jarosáawska parochianka, Īe nie miaáa ksiĊdza do siebie chorej prosiáa ks. do- minikanina i obrządek odmieniáa”. Dziekan Guttorski w spostrzeĪeniach wizytacyjnych nakazaá duchownemu staranie siĊ o odzyskanie parochianki [KsiĊga wizyty dziekaĔskiej…
1996, 38-39].
Paroch z Hryniewicz 1 marca 1837 roku poinformowaá dziekana o dziaáaniach wáaĞ- ciciela majątku Hryniewicze DuĪe, Dionizego Sakowicza, który zmuszaá swoich cháopów do obchodzenia wyáącznie Ğwiąt áaciĔskich3.
Specyfika pogranicza wyznaniowego, gdzie unici stanowili niewielką mniejszoĞü, byáa najczĊstszą przyczyną konwersji. W 1788 roku Bazyli Guttorski, dziekan podlaski, o cerkwi w Boguszewie napisaá: „Parafia parafianina Īadnego niema, gdyĪ juĪ od daw- nego czasu wszystkie na obrządek àaciĔski poprzechodzili”. A w Knyszynie „Parafij Īadnej nie ma” [Mironowicz 1994, 104].
Konwersje na obrządek áaciĔski nasiliáy siĊ na początku XIX wieku. Widaü to bardzo wyraĨnie na obszarze Ğcisáego pogranicza. W ksiĊgach metrykalnych rzymskokatolickiej parafii choroszczaĔskiej w latach 1754-1820 odnotowano liczne chrzty dzieci unickich.
W okresie tym chrzest w koĞciele nie byá równoznaczny ze zmianą wyznania, aczkol- wiek najczĊĞciej tak siĊ dziaáo. Tylko w latach 20. XIX wieku w Choroszczy ksiĊĪa rzymskokatoliccy udzielili chrztu 37 dzieciom unitów. WczeĞniej nawet paroch unicki ochrzciá w tamtejszym koĞciele syna Jana i córkĊ KatarzynĊ AgatĊ [Mioduszewska 2010, 364-365].
Na przeáomie XVIII i XIX wieku wzrósá wpáyw KoĞcioáa áaciĔskiego na unitów, w wyniku czego dochodziáo do masowych konwersji. KsiĊĪa áaciĔscy, przy wsparciu szlachty polskiej, kusili cháopów-unitów i nawracali ich na obrządek áaciĔski. Przykáa- dowo tylko w 1803 roku w diecezji poáockiej na obrządek áaciĔski przeszáo 100 tys.
unitów. DąĪąc do zahamowania tego procesu, Senat 25 paĨdziernika 1807 roku zakazaá przyjmowania unitów do KoĞcioáa áaciĔskiego pod groĨbą kar sądowych [Radwan 2004, 64-66], a w 1810 roku nakazaá konwertytom powróciü do poprzedniego obrządku. Okre- sem przedawnienia objĊci zostali ci, którzy porzucili to wyznanie przed 1798 rokiem [Ɏɿɥɚɬɚɜɚ 1998, 8-9]. W praktyce tego nie przestrzegano.
Podejmowano szereg weryfikacji, prowadzonych przez dziekanów obu obrządków, przy wsparciu sądów ziemskich. W obwodzie biaáostockim od 10 listopada 1810 do 27 lutego 1811 roku rozpoznano sprawĊ 84 osób z parafii Grodzisk, Narojki, Drohiczyn, Boüki i BraĔsk. Stwierdzono, Īe konwersje miaáy miejsce w czasach pruskich, wiĊc mogáy one pozostaü rzymskimi katolikami [Radwan 2004, 66].
Zmiana wyznania budziáa liczne konflikty. Do zaáagodzenia sytuacji na pewien czas doszáo w wyniku rozporządzenia w tej sprawie Senatu z 8 sierpnia 1810 roku, który zo- bowiązaá do powrotu z obrządku áaciĔskiego na unicki wyáącznie duchownych [Radwan
3 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497. Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 114 Ɋɚɩɨɪɬ ȱ. Iɦɲɟɧɧɢɤɚ Ȼɟɥɶɫɤɨɦɭ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɨɦɭ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɸ Ⱥɞɚɦɭ Ʉɨɫɬɵ- ɰɟɜɢɱɭ ɨɬ 01.03.1837 ɝ.
2004, 66]. W 1835 roku juĪ kategorycznie zabroniono grekokatolikom przechodzenia na obrządek áaciĔski [RzoĔca 2005, 149]. Nie powstrzymaáo to jednak konwersji.
Unicki konsystorz wileĔski w 1819 roku informowaá, Īe na terenie diecezji nawraca- ne są na obrządek áaciĔski caáe parafie z duchownymi, a liczba neofitów siĊga 20 tysiĊcy.
Konsystorz skarĪyá siĊ, Īe ze strony wáadz nie podjĊto Īadnych dziaáaĔ i ostrzegaá, Īe jeĞli nie przerwie siĊ tego procesu, to w wileĔskiej greckokatolickiej diecezji nie pozostanie ani jeden unita [Ȼɨɛɪɨɜɫɤɢɣ 1889, 181]. Dopiero w latach 20. XIX wieku, w wyniku dziaáaĔ asesora Kolegium Józefa Siemaszki, na unityzm powróciáo okoáo 20 tys. konwer- tytów w guberni wileĔskiej [Ʉɢɩɪɢɚɧɨɜɢɱ 1894, 16].
W diecezji brzeskiej, do której naleĪaáa wiĊksza czĊĞü obwodu biaáostockiego (póá- nocnego Podlasia zamieszkaáego przez unitów), masowych konwersji na taką skalĊ nie byáo. Odnotowano áącznie 7 parafii, które z parochami przeszáy na wyznanie rzymsko- katolickie [Radwan 2004, 63].
Do sprawy byáych unitów, którzy przeszli na obrządek áaciĔski, powrócono w 1827 roku [Ɏɿɥɚɬɚɜɚ 1998, 18-19]. 3 sierpnia 1827 roku wydano obu departamentom Ko- legium rozporządzenie, w którym ustalano zasady powrotu konwertytów na unityzm.
Sprawą tą miaáy siĊ zająü specjalne komisje, záoĪone z przedstawicieli obu obrządków, a w przypadku sytuacji konfliktowych wáączano delegatów Ğwieckich. Komisja sporzą- dzaáa spisy byáych unitów, którzy po 1798 roku zmienili wyznanie. W praktyce powroty nie zostaáy wyegzekwowane. Do sprawy tej w diecezji litewskiej powrócono w latach 30.
XIX wieku [Radwan 2004, 178].
Na póánocnym Podlasiu wystĊpowaáy konwersje unitów na obrządek áaciĔski, na- silone zwáaszcza w latach 30. XIX wieku, kiedy coraz gáoĞniej mówiáo siĊ o restytucji prawosáawia, w związku z czym nasilaáa siĊ aktywnoĞü ksiĊĪy áaciĔskich. Biskup Józef Siemaszko, obawiając siĊ powtórzenia sytuacji, jaka miaáa miejsce w guberni miĔskiej, a wczeĞniej w wileĔskiej, próbowaá zastosowaü pewne restrykcje, jednak bez skutku.
Zaniepokojony zjawiskiem, wielokrotnie zwracaá siĊ w tej sprawie, za poĞredni- ctwem konsystorza, do podlegáego kleru. PrzyczynĊ zjawiska widziaá w dziaáalnoĞci propagandowej, w wyniku której grekokatolicy, czując siĊ zagroĪeni, zmieniali wyzna- nie. Unitów przekonywano, Īe w schizmatyckiej wierze i poza KoĞcioáem áaciĔskim nie ma zbawienia. Zarzucaá parochom unickim bezczynnoĞü w tej sprawie. W styczniu 1835 roku wydano rozporządzenie, zabraniające mieszania siĊ do spraw wyznania uni- ckiego osobom innych wyznaĔ. Kler unicki zobowiązano do zebrania informacji o gre- kokatolikach, którzy dokonywali konwersji4.
Pod koniec lat 20. XIX wieku jako pierwszy zwróciá uwagĊ na odchodzenie od unityzmu protoprezbiter drohiczyĔski Bazyli Wysiekirski. 11 maja 1827 roku poinfor- mowaá konsystorz w BrzeĞciu o sytuacji w parafii Boüki, gdzie kilku unitów przeszáo na obrządek áaciĔski. Duchowny prosiá o pomoc w odzyskaniu byáych parafian. Próby prze-
4 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, ɨɩ. 1, ɞ. 2338 Ⱦɟɥɨ ɨ ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɢɢ ȿɝɨ ɉɪɟɨɫɜɹɳɟɧɫɬɜɚ ɞɚɛɵ Ȼɥɚɝɨɱɢɧɧɵɟ ɨ ɫɨɜɪɚɳɟɧɢɢ ɩɪɢɯɨɠɚɧɨɜ ɫ Ƚɪɟɤɨɭɧɢɰɤɨɝɨ ɜ Ɋɢɦɫɤɨɟ ɢɫɩɨɜɟɞɚɧɢɟ ɬɨɬ ɱɚɫ ɞɨɜɨɞɢɥɢ ɞɨ ɫɜɟɞɟɧɢɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɢ, ɤ. 1-2 ȿɩɢɫɤɨɩ ɂɨɫɢɮ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨɭɧɢɹɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜ- ɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 20.11.1836 ɝ.
konania tych osób przez miejscowego parocha nie przyniosáy rezultatu. Poinformowany o tym konsystorz przekazaá sprawĊ wáadzom obwodu biaáostockiego, które zleciáy 14 lipca 1827 roku rozpatrzenie jej Sądowi Ziemskiemu w Bielsku. Wyrok nakazaá konwertytom powrót do poprzedniego wyznania5. Nie wszyscy ponownie zostali unitami, do spawy konwertytów w parafii Boüki, powrócono w drugiej poáowie lat 30. XIX wieku6, takĪe bez skutku.
Biskup Józef Siemaszko po objĊciu katedry litewskiej i zapoznaniu siĊ z sytuacją, zleciá konsystorzowi w 1834 roku zebranie od dziekanów szczegóáowych informacji o konwertytach i w miarĊ moĪliwoĞci poleciá temu zaradziü [Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ Ɇɢɬɪɨ- ɩɨɥɢɬɚ, t. III, 304-305].
Z analizy sytuacji w obwodzie biaáostockim do 1835 roku, wynika Īe przechodze- nie unitów na obrządek áaciĔski nasiliáo siĊ w latach 30. XIX wieku. Nie byáo procesem masowym (z wyjątkiem paru parafii) i wahaáo siĊ od okoáo 26,1% w parafii drohiczyĔ- skiej do zaledwie kilku osób. W dekanacie biaáostockim dotyczyáo dwunastu parafii, a w bielskim 22. Zjawisko to praktycznie nie objĊáo obszaru jednolitego wyznaniowo, parafii: w Pucháach, Ryboáach, Klejnikach, CzyĪach, KoĞnej, Starym Korninie, Podbielu, Pasynkach, Nowej Woli. O sytuacji w pozostaáych decydowaáo sąsiedztwo parafii rzym- skokatolickich, a zwáaszcza oddziaáywanie klasztoru pijarów w Drohiczynie. Podobne skutki przyniosáa takĪe dziaáalnoĞü misyjna koĞcioáa w Narwi.
ZmianĊ wyznania w poszczególnych parafiach obrazują poniĪsze tabele.
T a b e l a 1 Unici przechodzący na obrządek rzymskokatolicki
w dekanacie bielsko-drohiczyĔskim do 1835 roku
Lp. Nazwa parafii MĊĪczyĨni Kobiety àącznie
1 2 3 4 5
1. Drohiczyn 100 78 178
2. Ciechanowiec 16 15 31
3. BraĔsk 56 52 108
4. Zmartwychwstania PaĔskiego w Bielsku 6 2 8
5. Narodzenia NajĞwiĊtszej Marii Panny w Bielsku 4 3 7
6. ĝwiĊtego Michaáa w Bielsku 10 4 14
7. Rajsk 22 5 27
8. Narew 32 6 38
9. Orla 14 9 23
10. Kleszczele 10 8 18
5 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 511 Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 09. 04.1837.1837 ɝ.
6 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 511 Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬ- ɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 09. 04.1837.1837 ɝ.
1 2 3 4 5
11. Boüki 47 9 56
12. Andryjanki 27 – 27
13. Zmartwychwstania PaĔskiego w Mielniku 8 11 18
14. Czarna Wielka 16 22 38
15. Grodzisk 2 13 15
16. Narojki 13 14 27
17. Siemiatycze 18 – 18
18. ĩurobice 8 10 18
19. Hryniewicze – 4 4
20. Narodzenia NajĞwiĊtszej Marii Panny w Mielniku
5 3 8
21. Nowe Berezowo 10 2 12
22. Podbiele 9 1 10
àącznie 451 261 712
ħródáo: LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 1 ɑɢɫɥɨ ɩɟɪɟɲɟɞɲɢɯ ɥɢɰɚɯ ɢɡ Ƚɪɟɤɨ- ɍɧɢɬɫɤɚɝɨ ɜ Ɋɢɦɫɤɢɣ ɨɛɪɹɞ.
T a b e l a 2 Unici przechodzący na obrządek rzymskokatolicki
w dekanacie biaáostockim do 1835 roku
Lp. Nazwa parafii MĊĪczyĨni Kobiety àącznie
1. SuraĪ 2 11 13
2. Topilec 14 16 30
3. Choroszcz 6 6 12
4. Fasty – 4 4
5. Wasilków – 4 4
6. Potoka – 6 6
7. Ostrów 9 10 19
8. Jurowlany 16 32 48
9. Samohrud 7 18 26
10. Siderka 48 10 58
11. Jaczne 12 15 27
12. Nowy Dwór 12 15 27
àącznie 126 145 271
ħródáo: LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 1 ɑɢɫɥɨ ɩɟɪɟɲɟɞɲɢɯ ɥɢɰɚɯ ɢɡ Ƚɪɟɤɨ- ɍɧɢɬɫɤɚɝɨ ɜ Ɋɢɦɫɤɢɣ ɨɛɪɹɞ.
cd. tabeli 1
Jak wynika z powyĪszych zestawieĔ statystycznych, w obwodzie biaáostockim do 1835 roku obrządek unicki porzuciáo 983 unitów, 712 – w dekanacie bielskim i 271 – w biaáostockim. Okazaáo siĊ, Īe informacje te nie byáy kompletne.
24 listopada 1836 roku biskup Siemaszko wydaá konsystorzowi kolejne rozporządze- nie obligujące parochów do natychmiastowego informowania dziekanów o przypadkach nawracania unitów na obrządek áaciĔski oraz o Ğrodkach podjĊtych w celu nakáonienia ich do powrotu7. Byáo to o tyle trudne, jak zauwaĪyá Grzegorz Kiprianowicz, Īe mocno spolonizowany w obwodzie biaáostockim kler unicki w latach 30. XIX wieku pozostawaá w bliskich kontaktach z duchowieĔstwem áaciĔskim Królestwa Polskiego i ulegaá su- gestiom kilku, nieprzychylnych prawosáawiu, urzĊdników wáadz powiatowych i obwo- dowych8.
Wáadze unickie nie miaáy wpáywu na konwersje, w związku z tym o wsparcie pro- szono wáadze Ğwieckie na szczeblu obwodu i powiatów9. Wáadze w Biaáymstoku wykaz byáych unitów z proĞbą o podjĊcie odpowiednich dziaáaĔ przekazaáy w lipcu 1836 roku sądom ziemskim w Drohiczynie, Bielsku10, Biaáymstoku i Sokóáce.
Procedura dziaáania byáa nastĊpująca. Do rozpatrzenia sprawy wáadze powiatowe delegowaáy asesora niĪszego sądu ziemskiego, który dziaáaá wspólnie z wyznaczonym przez konsystorz duchownym. Obowiązek ten spadá na dziekanów, jednak ci czĊsto táumaczyli siĊ nadmiarem obowiązków i w zastĊpstwie proponowali kogoĞ z podwáad- nych duchownych, najczĊĞciej wicedziekanów. Przestrzegano zasady, aby byá to delegat duchowny. Obaj przedstawiciele wáadzy Ğwieckiej i duchownej tworzyli tzw. komisjĊ.
W sytuacji sprzeciwu konwertytów sprawĊ przekazywano do rozpatrzenia sądom ziem- skim, a te najczĊĞciej odsyáaáy ją wáadzom w Biaáymstoku.
Konsystorz 1 wrzeĞnia 1836 roku zobligowaá dziekanów i proboszczów do uzu- peánienia spisu unitów, którzy przeszli na obrządek áaciĔski z podaniem przybliĪonej daty konwersji. Wszyscy dziekani mieli trudnoĞci z ustaleniem, kiedy dokonano zmiany obrządku11.
7 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, ɨɩ. 1, ɞ. 2338 Ⱦɟɥɨ ɨ ɩɪɟɞɥɨɠɟɧɢɢ ȿɝɨ ɉɪɟɨɫɜɹɳɟɧɫɬɜɚ ɞɚɛɵ Ȼɥɚɝɨɱɧɧɵɟ ɨ ɫɨɜɪɚɳɟɧɢɢ ɩɪɢɯɨɠɚɧɨɜ ɫ Ƚɪɟɤɨɭɧɢɰɤɨɝɨ ɜ Ɋɢɦɫɤɨɟ ɢɫɩɨɜɟɞɚɧɢɟ ɬɨɬ ɱɚɫ ɞɨɜɨɞɢɥɢ ɞɨ ɫɜɟɞɟɧɢɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɢ, ɤ. 1-2 ȿɩɢɫɤɨɦ ɂɨɫɢɮ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨɭɧɢɹɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ 20.11.1836 ɝ.
8 Wyznanie unickie na rzecz rzymskiego katolicyzmu pozostawili trzej doradcy: Antoni Arcimowicz, Jakub Janowicz i Teodozy Janowicz oraz Aleksy Janowicz – czáonek komisji do spraw budowlanych i Teodor Pajewski – ksiĊgowy wáadz obwodowych w Biaáymstoku. Podobnie postąpiá ksiĊgowy wáadz powiatowych w Bielsku – Pajewski. Obaj Pajewscy byli synami duchownych unickich. Ɋɨɫɫɢɣɫɤɢɣ Ƚɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɵɣ ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢɣ Ⱥɪɯɢɜ (dalej: ɊȽɂȺ) ɜ ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝɟ, ɮ. 797 Ʉɚɧɰɟɥɹɪɢɹ ɨɛɟɪ-ɩɪɨɤɭɪɚɬɨɪɚ ɋɢɧɨɞɚ, oɩ. 7, ɞ. 23219 O ɲɟɫɬɢ ɱɢɧɨɜɧɢɤɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ ɩɟɪɟɲɟɞɲɢɯ ɢɡ Ƚɪɟɤɨɭɧɢɬɫɤɨɝɨ ɢɫɩɨɜɟɞɚɧɢɹ ɜ ɥɚɬɢɧɫɤɨɟ, ɤ. 1 ȿɩɢɫɧɨɩ ɂɨɫɢɮ ɋɟɦɚɲɤɨ ɨɛɟɪ-ɩɪɨɤɭɪɨɪɭ ɋɜɹɬɟɣɲɟɝɨ ɋɢɧɨɞɚ ɨɬ 07.07.1837 ɝ.; Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ Ɇɢɬ- ɪɨɩɨɥɢɬɚ…, ɬ. III, op. cit., s. 62-63.
9 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 4 Ɂɚɫɟɞɚɧɢɟ Ʌɢɬɨɜɫɤɨɣ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɨɣ Ⱦɭɯɨɜɧɨɣ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɢ ɨɬ 18.06.1836 ɝ.
10 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 5 Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥɟɧɢɹ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 10.07.1836 ɝ.
11 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 53 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɨɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫ- ɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 05.12. 1836 ɝ.
Terminy podjĊcia pracy komisji byáy czĊsto przesuwane z powodu niestawienia siĊ w ustalonym terminie jednego z czáonków, przy czym czĊĞciej nie wywiązywaáa siĊ z tego strona duchowna.
WyjaĞnianie sprawy rozpoczĊto od parafii w Drohiczynie w dekanacie bielskim, stąd pochodziáo najwiĊcej konwertytów. Z liczącej w 1838 roku 681 osób parafii, wedáug danych za 1836 rok, wyznanie zmieniáo 178 parafian, czyli 26,1% unitów12. Jednym z wyznaczników potwierdzających konwersjĊ byáo odbycie w koĞciele spowiedzi przed- paschalnej. Wykaz osób, które ją odbyáy u pijarów w Drohiczynie 11 sierpnia 1836 roku, konsystorz przekazaá naczelnikowi obwodu biaáostockiego, a dziekana zobowiązano do udziaáu w wyjaĞnieniu sprawy z ramienia wáadz cerkiewnych13. Zadaniem komisji byáo przekonanie do powrotu na uniĊ tych, którzy przeszli na obrządek áaciĔski14.
Sprawa przeciągaáa siĊ z winy dziekana Kostycewicza, który nie zjawiaá siĊ w Dro- hiczynie. W tej sytuacji wáadze w Biaáymstoku wystosowaáy pismo do konsystorza, prosząc o ponaglenie dziekana15. Adam Kostycewicz usprawiedliwiaá siĊ, Īe zatrzymaáy go waĪne sprawy16.
Adam Kostycewicz przybyá do Drohiczyna dopiero 22 stycznia 1837 roku. Wspólnie z asesorem sądu ziemskiego – MaĔką – sporządzili listĊ parafian, którzy w 1836 roku nie przystąpili w swojej cerkwi do wielkopostnej (przedpaschalnej) spowiedzi. CzĊĞü osób usprawiedliwiaáa to dziaáaniami duchownego TymiĔskiego – skáanianiem siĊ w stronĊ „poboĪnoĞci” (tzn. obrządku prawosáawnego) i wprowadzeniem zmian we wnĊtrzu Ğwiątyni17, które nie podobaáy siĊ parafianom18. CzĊĞü spoĞród nich przystąpiáa tylko do spowiedzi, a pozostali takĪe i do komunii ĞwiĊtej. Jeszcze inni spowiadali siĊ w koĞciele, a komuniĊ ĞwiĊtą przyjmowali w cerkwi.
W tej sytuacji komisja zwróciáa siĊ do proboszcza parafii przy koĞciele pijarów w Drohiczynie, Gustynowicza, z proĞbą o wyjaĞnienie, na jakiej podstawie przyjĊto tylu unitów do spowiedzi i komunii ĞwiĊtej oraz dlaczego udzielano chrztu dzieciom unitów.
12 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 1 ɑɢɫɥɨ ɨ ɩɟɪɟɲɟɞɲɢɯ ɥɢɰɚɯ ɢɡ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɚɝɨ ɜ Ɋɢɦɫɤɢɣ ɨɛɪɹɞ.
13 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 21-22 Ɂɚɫɟɞɚɧɢɟ Ʌɢɬɨɜɫɤɨɣ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɨɣ Ⱦɭɯɨɜɧɨɣ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɢ ɨɬ 11.08.1836 ɝ.
14 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 7 Ɂɚɫɟɞɚɧɢɟ Ʌɢɬɨɜɫɤɨɣ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɨɣ Ⱦɭɯɨɜɧɨɣ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɢ ɨɬ 10.08.1836 ɝ.
15 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 27 Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥeɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 06.09.1836 ɝ.
16 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 49 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɨɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 05.12. 1836 ɝ.
17 Zlikwidowaá duĪy oátarz, a ustawiá inny oátarz obok ze specjalnym obok stolikiem (stóá ofiarny), do które- go ciągle chodzi i chodzi, to w tym táumaczyli, wyraĪa siĊ ta nowa poboĪnoĞü proboszcza, nie uĪywaá monstrancji, które byáy na wyposaĪeniu cerkwi. LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 74 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɨɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 10.02. 1837 ɝ.
18 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 74 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɨɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 10.02. 1837 ɝ.
Pytano, czy prowadzona byáa imienna ewidencja takich osób, a jeĞli nie, to dlaczego19. W sprawie sakramentu chrztu komisja wystosowaáa osobne pismo. Táumaczono, Īe ku- mowie zatajali prawdĊ, Īe rodzicami byli unici, wyjawiano ją dopiero po chrzcie20.
Komisja badaáa konwersje w kaĪdej wsi. Potwierdziáo siĊ, Īe w 1836 roku pijarzy masowo spowiadali unitów i ochrzcili dzieci, nie wydając metryk oraz dokonywali po- chówków. Dziekan bielski pisaá, Īe przy okazji wyszáy na jaw inne nieprawidáowoĞci, jak to okreĞliá, ze strony ksiĊĪy áaciĔskich, ale nie podaá, jakie. Prosiá wáadze duchowne, rozgoryczony niewdziĊczną rolą, o zwolnienie z prowadzenia tej sprawy, táumacząc, ile kosztuje go to zdrowia i czasu21.
Duchowni uniccy w pracach komisji uczestniczyli niechĊtnie, opóĨniali przyjazdy bądĨ nie stawiali siĊ w ogóle. Stąd ustalane przez sądy powiatowe terminy czĊsto prze- suwano. W przypadku nieobecnoĞci dziekana, wyznaczony asesor informowaá o tym powiatowy sąd ziemski, a ten wáadze obwodowe, które powiadamiaáy konsystorz.
W wyniku próby odzyskania byáych parafian relacje pomiĊdzy duchownymi obu obrządków stawaáy siĊ coraz bardziej wrogie. Dla parochów udziaá w pracach komisji byá stresujący i dyskomfortowy, pamiĊtaü teĪ warto o utrudnieniach w niesieniu posáugi duszpasterskiej.
Wáadze diecezjalne w 1837 roku zobligowaáy proboszczów do poinformowania tych parafian, którzy przystąpili do spowiedzi w ubiegáym roku w koĞciele, o obowiąz- ku odbycia jej teraz w cerkwi unickiej. PowyĪsze rozporządzenie konsystorza dziekani przekazali do realizacji22.
Sprawa przeciągaáa siĊ zarówno z winy urzĊdników, jak i duchownych. Dziekan Kostycewicz twierdziá, Īe nie zawsze wyjaĞnianiu sprzyjaáa postawa delegowanych pra- cowników sądów ziemskich. Niejednokrotnie, pomimo zaangaĪowania duchownych, odsyáano takie sprawy do rozpatrzenia i decyzji sądów oraz wáadz obwodowych w Bia- áymstoku, celowo dziaáając na zwáokĊ. Miaáo to wpáyw na postawĊ osób, które zmieniáy wyznanie. WyjaĞniaá, Īe z tego powodu jeszcze pod koniec maja 1837 roku wiele osób, pomimo Īe podpisaáo deklaracjĊ o powrocie na unityzm, tego nie uczyniáo23.
19 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 75 ɋɥɟɞɫɬɜɟɧɧɚɹ Ʉɨɦɢɫɫɢɹ ɨ ɫɨɜɪɚɬɢɜɲɢɯɫɹ ɢɡ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɚɝɨ ɜ Ɋɢɦɫɤɨ-Ʉɚ- ɬɨɥɢɱɟɫɤɢɣ ɨɛɪɹɞ ɜ Ⱦɪɨɝɢɱɢɧɫɤɨɦ ɩɪɢɯɨɞɟ ɇɚɫɬɨɹɬɟɥɸ Ⱦɪɨɝɢɱɢɫɤɚɝɨ ɉɢɹɪɫɤɚɝɨ Ʉɨɫɬɟɥɚ Ƚɧɭ. Ʉɫɟɧɞɡɭ Ƚɭɫɬɵɧɟɜɢɱɭ ɨɬ 24.01.1837 ɝ.
20 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 179 ȼ ɫɥɟɞɫɬɜɟɧɧɭɸ Ʉɨɦɢɫɫɢɸ ɇɚɫɬɨɹɬɟɥɶ Ɋɢɦɫɤɨ-Ʉɚɬɨɥɢɱɟɫɤɨɝɨ ɉɢɹɪɫɤɚɝɨ Ⱦɪɨɝɢɱɢɧɫɤɚɝɨ Ʉɨɫɬɺɥɚ – ɫɜɹɳɟɧɧɢɤ Ƚ-ɧɭ Ƚɭɫɬɵɧɟɜɢɱ ɨɬ 25.01.1837 ɝ.
21 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 54 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɨɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 28.01.1837 ɝ.
22 LVIA Vilnius ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ ɤ. 110 Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɨɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 09.03.1837 ɝ.
23 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟ- ɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 162, Ɋɚɩɨɪɬɴ Ȼɟɥɶɫɤɨɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɧɚɝɨ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɹ Ⱥɞɚɦɚ Ʉɨɫɬɵɰɟɜɢɱɚ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ-ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 22.05.1837 ɝ.
W parafii drohiczyĔskiej sprawĊ powrotu na unityzm prowadziá dziekan, proboszcz i asesor. ZgodĊ na powrót do poprzedniego wyznania do maja 1837 roku zadeklarowaáa zaledwie jedna osoba. Wszyscy pozostali twierdzili, Īe byli chrzczeni w koĞciele i do- starczyli zaĞwiadczenia od proboszcza Gustynowicza, Īe praktykują obrządek áaciĔski.
Komisja nie ufaáa tym zaĞwiadczeniom. W związku z tym poproszono o wypisy metrykal- ne chrztu. Proboszcz Gustynowicz poinformowaá, Īe wszystkie ksiĊgi metrykalne sprzed 1836 roku zostaáy przekazane juĪ do konsystorza w Mohylewie. Osoby te pochodziáy z maáĪeĔstw mieszanych. WyjaĞnianie sprawy przejĞcia unitów w parafii drohiczyĔskiej na obrządek áaciĔski zakoĔczono 15 kwietnia 1837 roku. Ustalono, Īe osoby te byáy chrzczone w koĞciele, poniewaĪ wtedy nie widziano róĪnicy pomiĊdzy obu obrządka- mi. Inni táumaczyli, Īe byli chrzczeni z woli rodziców, którzy juĪ nie Īyją. Sakramentu chrztu udzielali im nieĪyjący proboszczowie. Paroch z Drohiczyna stwierdziá, Īe osoby te powinni naleĪeü do jego parafii. WyjaĞniaá, Īe wczeĞniej unici nieraz chrzcili swoje dzieci w koĞcioáach, ale one praktykowaáy obrządek rodziców24. Dziaáania komisji nie przynosiáy rezultatów. Zakon i koĞcióá pijarów w Drohiczynie oddziaáywaá na kilka parafii unickich.
Komisje dziaáaáy bez ksiĊĪy áaciĔskich, co przewidywaá ukaz z 1827 roku. Biskup rzymskokatolickiej diecezji wileĔskiej 5 marca 1838 roku záoĪyá protest i zaĪądaá od unickich wáadz duchownych, aby w skáad komisji weszli ksiĊĪa áaciĔscy, a od guber- natorów, aby zabronili sądom ziemskim takiego postĊpowania. NastĊpnie zwróciá siĊ do Kolegium z proĞbą o uzyskanie u cara zezwolenia, aby ochrzczeni w koĞciele mogli pozostaü w tym obrządku. Kolegium nie zaprzeczaáo zarzutowi niedopuszczania ksiĊĪy áaciĔskich do komisji, uzasadniając to niechĊcią wspóádziaáania ich z klerem unickim.
Józef Siemaszko táumaczyá, Īe ukaz z 1827 roku nie okreĞliá zasad wspóápracy ksiĊĪy obu obrządków i straciá moc prawną po reorganizacji struktury cerkiewnej. W 1837 roku zakazano chrzciü dzieci unickie w koĞcioáach. Biskup Józef Siemaszko nie widziaá sensu wspóápracy z ksiĊĪmi áaciĔskimi, skoro przez ponad trzydzieĞci lat nie godzili siĊ na
„oddanie” parafian[Radwan 2004, 179-180].
Dziaáania zarówno proboszczów parafii, w których dochodziáo do konwersji, jak i dziekanów wspieranych przez wáadze cywilne nie przynosiáy zamierzonych rezultatów.
Nie respektowano decyzji podejmowanych przez wáadze na szczeblu powiatu i obwodu.
Wobec konwertytów, z wyjątkiem sáownego nakáaniania, nie zastosowano Īadnych Ğrod- ków. A wáadze cywilne przesyáaáy dokumenty to do jednych, to do drugich.
Dlaczego wáadzom duchownym, a zwáaszcza biskupowi, tak bardzo zaleĪaáo na wy- eliminowaniu konwersji w obwodzie biaáostockim w drugiej poáowie lat 30. XIX wieku, pomimo Īe zjawisko to byáo nieporównywalne do tego, jakie miaáo miejsce wczeĞniej na MiĔszczyĨnie? W diecezji litewskiej w tym czasie chodziáo nie tyle o reunityzacjĊ, ile o pokazanie nieugiĊtej polityki wáadz duchownych, co w perspektywie planowanej restytucji prawosáawia miaáo duĪe znaczenie.
24 LVIA Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ, oɩ. 1, ɞ. 2497 Ⱦɟɥɨ ɨ ɥɚɬɢɧɢɡɚɧɬɚɯ Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɣ Ɉɛɥɚɫɬɢ, ɤ. 142- 143 Ȼɟɥɨɫɬɨɤɫɤɨɟ Ɉɛɥɚɫɬɧɨɟ ɉɪɚɜɥɟɧɢɟ 1 Ɉɬɞɟɥɟɧɢɟ ɜ Ʌɢɬɨɜɫɤɭɸ Ƚɪɟɤɨ- ɍɧɢɬɫɤɭɸ Ⱦɭɯɨɜɧɭɸ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɸ ɨɬ 21.05.1837 ɝ.
Wprowadzane od 1834 roku w cerkwiach unickich zmiany nie pozostawiaáy wąt- pliwoĞci co do ich ostatecznego celu. Zaczynali mieü tego ĞwiadomoĞü i unici, i ksiĊĪa áaciĔscy, prognozując, Īe w nowych realiach moĪliwoĞci zmiany wyznania na áaciĔskie nie bĊdzie.
Biskup Józef Siemaszko 10 lipca 1838 roku poleciá konsystorzowi interwencjĊ w sprawie tzw. dziaáalnoĞci misyjnej, organizowanej w guberniach zachodnich przez ksiĊĪy áaciĔskich bez zgody ich wáadz zwierzchnich [Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ Ɇɢɬɪɨɩɨɥɢɬɚ, T. III, 383] Diecezjalne wáadze unickie w ĩyrowicach nie miaáy na to wpáywu. Sytuacja ta niepokoiáa biskupa o tyle, Īe w tym czasie doszáo do sprzeciwu czĊĞci kleru unickiego w dekanacie bielskim.
19 wrzeĞnia 1838 roku biskup brzeski Antoni Zubko poinformowaá wáadykĊ Józefa o nasileniu siĊ prowadzonych przez ksiĊĪy rzymskokatolickich i bazylianów tzw. „misji”, których celem byáo oddziaáywanie na unitów25. W 1838 roku w guberni grodzieĔskiej tego typu akcje prowadzono masowo[Oɪɥɨɜɫɤiɣ 1903, 101]. Podczas „misji” spowia- dano unitów i praktykowano odpusty. A na konwertytów, którzy decydowali siĊ powró- ciü na uniĊ, wywierano naciski, by tego nie czynili. Grzegorz Kiprianowicz przytacza przykáad byáej unitki, której miejscowy organista wyjaĞniaá, co znaczy „ruska wiara”:
„to przeklĊty obrządek, tam spowiada siĊ jednoczeĞnie po trzydzieĞci osób, które trzyma- jąc rĊce do, góry gáoĞno wyliczają swoje grzechy”[Ʉɢɩɪɢɚɧɨɜɢɱ 1894, 50-51].
O tego typu dziaáaniach poinformowano oberprokuratora ĝwiątobliwego Synodu Protasowa, prosząc o zakazanie w rzymskokatolickiej diecezji wileĔskiej podejmowania takich dziaáaĔ zarówno przez kler Ğwiecki, jak i bazylianów. Protasow przekazaá sprawĊ ministrowi spraw wewnĊtrznych, a ten zaĪądaá informacji od biskupa rzymskokatolickie- go w Wilnie, Káągiewicza. JednoczeĞnie poleciá niezwáoczne wstrzymanie takiej dziaáal- noĞci w guberni grodzieĔskiej (tam przybraáa ona najwiĊkszy rozmiar). Poinformowany o sytuacji car wydaá polecenie ministrowi, aby misje rzymskokatolickiego duchowieĔ- stwa byáy przerwane. Rzymskokatolicki biskup Káągiewicz obiecaá wstrzymaü dalszą taką dziaáalnoĞü, poáączoną z bezpáatnym kolportaĪem propagandowej lektury[Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ Ɇɢɬɪɨɩɨɥɢɬɚ, T. III, 383-384].
Po 1839 roku wáadze duchowne i Ğwieckie kontynuowaáy dziaáania motywujące do przejĞcia juĪ na prawosáawie byáych unitów. W dekanacie bielskim sprawĊ prowadziáy kolejne komisje. WáadzĊ Ğwiecką reprezentowaá sĊdzia Konarzewski, duchowną – prawo- sáawną proboszcz Mikoáaj GiĪewski, którego nastĊpnie zastąpiá duchowny Celestyn Bren, katolicką reprezentowaá ksiądz Izbicki z parafii bielskiej. PodejĞcie i charyzma Brena sprawiáa, Īe wiĊkszoĞü byáych unitów przyjĊáa prawosáawie, zwáaszcza w parafii Nowe
25 Wedáug E. Oráowskiego taka dziaáalnoĞü misyjna polegaáa na objazdach ksiĊĪy áaciĔskich po róĪnych miastach i miasteczkach, gdzie znajdowaáy siĊ koĞcioáy. Tam przewaĪnie gáoszono kazania przed Ğwiątynią, co bardziej przyciągaáo uwagĊ, i odprawiano uroczyste naboĪeĔstwa, w czasie których spowiadano i udzielano komunii ĞwiĊtej. Podczas misji praktykowano równieĪ indulgencje (odpusty) dla uczestniczących w tych nabo- ĪeĔstwach. Po drodze ksiĊĪa rozdawali ksiąĪeczki w jĊzyku polskim, w których przekonywano, Īe zbawienie duszy jest moĪliwe tylko w KoĞciele rzymskokatolickim, a wyznawcy pozostaáych religii skazani są na wieczne potĊpienie.
Berezowo (14) i Rajsk (15 osób)26, ale czĊĞü pozostaáa przy rzymskim katolicyzmie.
Konwersje neofitów z obrządku áaciĔskiego na prawosáawie po kasacji unii koĞcielnej trwaáy jeszcze parĊ dziesiĊcioleci.
Po 1839 roku wystąpiáy takĪe nowe przypadki przechodzenia na rzymski katolicyzm.
W latach 40. i 50. XIX wieku na terenie póánocnego Podlasia miaáa miejsce kolejna fala konwersji za sprawą ksiĊĪy áaciĔskich, którzy przekonywali, Īe schizmatycy nie dostąpią Królestwa BoĪego. Zalecenia i nakazy wydawane przez wáadze duchowne nie byáy skuteczne. Przypadki takie wystąpiáy w kilku parafiach w obwodzie biaáostockim, a najwyraĨniej w àosince (wpáyw sąsiedztwa koĞcioáa w Narwi)[Sosna, Troc-Sosna 2009, 36]. W „posáuĪnych spiskach” (aktach osobowych) duchownych z drugiej poáowy XIX wieku widnieją informacje o liczbie osób przyáączonych do prawosáawia. Niekiedy dziaáania duchownego nie ograniczaáy siĊ do wáasnej parafii. Na przykáad w wyniku dzia- áaĔ proboszcza parafii àosinka na prawosáawie przeszáo okoáo 180 osób z powiatów biel- skiego, biaáostockiego i pruĪaĔskiego (zostaáy one zarejestrowane w specjalnej ksiĊdze) [Ibidem, 39, 249]. W przypadku takich osób wymagano jedynie przyjĊcia sakramentu bierzmowania[Ibidem, 205].
Józef Siemaszko w piĞmie do oberprokuratora ĝwiątobliwego Synodu, Protaso- wa, z 17 stycznia 1848 roku braá w obronĊ dawne duchowieĔstwo unickie, któremu początkowo trudno byáo odnaleĨü siĊ w nowej sytuacji – izolacji i nacisków pomiĊdzy klerem tzw. „drewleprawosáawnym” i áaciĔskim. Pisaá, Īe nie wiadomo, czego bardziej siĊ obawiaü – krótkowzrocznoĞci jednych czy wrogiego nastawienia drugich. SkarĪyá siĊ na wymagania stawiane przez prawosáawnych urzĊdników i dostojników duchownych, którzy Īądają zbyt wiele od kleru, nie rozumiejąc miejscowych uwarunkowaĔ. Przez jakiĞ czas pokutowaá jeszcze podziaá duchowieĔstwa prawosáawnego[Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ Ɇɢɬpɨɩɨɥɢɬɚ, T. II, 633-635].
W sprawie byáych unitów, którzy przeszli na obrządek áaciĔski, Józef Siemaszko zająá stanowisko w piĞmie z 28 grudnia 1841 roku. NadziejĊ, Īe po restytucji prawosáawia poprawią siĊ relacje pomiĊdzy klerem prawosáawnym a áaciĔskim i ustaną nawracania, uwaĪaá za bezpodstawną. Arcybiskupa niepokoiáa postawa urzĊdników, których setki porzuciáy wczeĞniej unityzm. Obawiaá siĊ, Īe moĪe to prowadziü do fermentu wĞród byáych unitów. Stąd uwaĪaá, Īe nie ma potrzeby spieszyü siĊ z decyzją oficjalnej akcep- tacji konwersji unitów. Arcybiskup zaproponowaá, aby wáadze cerkiewne pozostawiáy byáych unitów w obrządku áaciĔskim, jeĪeli do konwersji doszáo przed 1839 rokiem, natomiast nawracanie prawosáawnych miaáo pociągaü juĪ konsekwencje[Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ Ɇɢɬpɨɩɨɥɢɬɚ, T. II, 194-196].
Po kasacie unii relacje pomiĊdzy klerem áaciĔskim i prawosáawnym (dawniej uni- ckim) ulegáy pogorszeniu, gáównie za sprawą walki o parafian. W związku ze skargami ksiĊĪy ĝwiątobliwy Synod ogáosiá 26 czerwca 1842 roku ukaz, którym duchownych prawosáawnych zobligowano do uchylania siĊ od sytuacji, które mogáyby byü powodem skarg kleru áaciĔskiego, postĊpowania, na ile to tylko moĪliwe, zgodnie z chrzeĞcijaĔskim
26 Ⱦɡɹɪɠɩʆɧɵ Ƚɿɫɬɚɪɵɱɧɵ Ⱥɪɯɿʆ Ȼɟɥɚɪɭɫɿ ʆ Ɇɿɧɫɤɭ, ɮ. 1744 ɨɩ. 1, ɞ. 25 , ɤ. 202- 212, 140 ɋɩɢɫɨɤ ɥɢɰ Ƚɪɟɤɨ ɍɧɢɚɬɫɤɨɝɨ ɢɫɩɨɜɟɞɚɧɢɹ ɩɟɪɟɲɟɞɲɢɯ ɧɚ ɥɚɬɢɧɫɤɢɣ ɨɛɪɹɞ Ȼɟɥɶɫɤɚɝɨ ɛɥɚɝɨɱɢɧɢɹ 1837-1844.
braterstwem, oczekiwano tego i od ksiĊĪy. JednoczeĞnie prawosáawnych duchownych zobowiązaá do czuwania, i w przypadku konfliktowych sytuacji, powiadamiania kon- systorza i dziekanów, a jeĞli to nie przyniesie rezultatu arcybiskupa[Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ Ɇɢɬpɨɩɨɥɢɬɚ, T. III, 658-661].
Nakáanianie konwertytów do powrotu do unityzmu w latach 20. i 30. XIX wieku prowadziáo do konfliktów i nieporozumieĔ na szczeblu diecezji, dekanatu, parafii. WczeĞ- niej, pomimo Īe zdarzaáy siĊ napiĊcia na szczeblu hierarchii, relacje na poziomie kleru parafialnego byáy dobre, a róĪnice w obrządkach zacieraáy siĊ. Po 1839 roku wiĊzi po- miĊdzy ksiĊĪmi prawosáawnymi a áaciĔskimi rozluĨniáy siĊ caákowicie, a walka o parafian prowadziáa do konfliktów. Byli unici coraz bardziej oddalali siĊ od obrządku áaciĔskiego, który kolejnym pokoleniom stawaá siĊ coraz bardziej obcy. Zarówno „razbor prichoĪan”
jak to okreĞlano, jak i wzajemne pretensje trwaáy jeszcze dáugo, dopiero po 1870 roku problem ten praktycznie zniknąá[Ɂɚɩɢɫɤɢ Iɨɫɢɮɚ Ɇɢɬpɨɩɨɥɢɬɚ, T. III, 210]. CzĊĞü pozostaáoĞci punickich na póánocnym Podlasiu zarówno w kalendarzu ludowym, jak i w tradycji cerkiewnej zachowaáa siĊ do dziĞ.
Bibliografia ħródáa:
Ⱦɡɹɪɠɩʆɧɵ Ƚɿɫɬɚɪɵɱɧɵ Ⱥɪɯɿʆ Ȼɟɥɚɪɭɫɿ ʆ Ɇɿɧɫɤɭ, ɮ. 1744
Lietuvos Valstybes Istorijos Archyvas Vilnius, ɮ. 605 ȼɢɥɟɧɫɤɚɹ ɉɪɚɜɨɫɥɚɜɧɚɹ Ʉɨɧɫɢɫɬɨɪɢɹ Ɋɨɫɫɢɣɫɤɢɣ Ƚɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɵɣ ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢɣ Ⱥɪɯɢɜ (dalej: ɊȽɂȺ) ɜ ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝɟ, ɮ. 797 Bibliografia:
Ȼɨɛɪɨɜɫɤɢɣ ɉɚɜɟɥ. 1889. Ⱥɧɬɨɧɢɣ ɘɪɴɟɜɢɱɴ ɋɨɫɧɨɜɫɤɢɣ ɫɬɚɪɲɢɣ ɫɨɛɨɪɧɵɣ ɩɪɨɬɨɢɟɪɟɣ.
ȼ: Ʌɢɬɨɜɫɤɢɹ ȿɩɚɪɯɢɚɥɶɧɵɹ ȼɟɞɨɦɨɫɬɢ: 20-22, 45, 47, 49-51.
Ɂɚɩɢɫɤɢ ɂɨɫɢɮɚ Ɇɢɬpɨɩɨɥɢɬɚ Ʌɢɬɨɜɫɤɚɝɨ ɢɡɞɚɧɧɵɹ ɂɦɩɟɪɚɬɨɪɫɤɨɸ Ⱥɤɚɞɟɦɢɟɸ ɇɚɭɤɴ ɩɨ ɡɚɜɟɳɚɧɢɸ ɚɜɬɨɪɚ. 1883. T. 3. ɋaɧɤɬ ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ: Ɍɢɩɨɝɪɚɮɢɹ ɢɦɩɟɪɚɬɨɪɫɤɨɣ Ⱥɤɚɞɟɦɢɢ ɇɚɭɤ.
Ɂɧɨɫɤɨ Ʉɨɧɫɬɚɧɬɢɧ ɩɪɨɬ. 1993. ɂɫɬɨɪɢɱɟɫɤɢɣ ɨɱɟɪɤ ɰɟɪɤɨɜɧɨɣ ɭɧɢɢ ɟɟ ɩɪɨɢɫɯɨɠɞɟɧɢɟ ɢ ɯɚ- ɪɚɤɬɟɪ. Ɇɨɫɤɜɚ: ɂɡɞɚɬɟɥɶɫɬɜɨ Ɇɚɪɬɢɫ.
Ʉɢɩɪɢɚɧɨɜɢɱ Ƚɪɢɝɨɪɢɣ ə. 1894. ȼɵɫɨɤɨɩɪɟɨɫɵɹɳɟɧɧɵɣ ɂɨɫɢɮ ɋɟɦɚɳɤɨ ɦɢɬɪɨɩɨɥɢɬ ɥɢɬɨɜɫɤɢɣ ɢ ɜɢɥɟɧɫɤɢɣ Ɉɱɟɪɤ ɟɝɨ ɠɢɡɧɢ ɢ ɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɢ ɩɨ ɜɨɡɫɨɟɞɢɧɟɧɢɸ ɡɚɩɚɞɧɨɪɭɫɫɤɢɯ ɭɧɢɚɬɨɜ ɫ ɩɪɚɜɨɫɥɚɜɧɨɸ ɰɟɪɤɨɜɢɸ ɜ 1839 ɝ. ȼɢɥɶɧɨ: Ɍɢɩɨɝɪɚɮɿɹ ɂ. Ȼɥɸɢɨɜɢɱɚ.
Ɇɚɪɨɡaɜɚ Cɜɹɬɥɚɧɚ ȼ. 2001. ɍɧɿɹɰɤɚɹ ɰɚɪɤɜɚ ʆ ɷɬɧɚɤɭɥɶɬɭɪɧɵɦ ɪɚɡɜɿɰɰɿ Ȼɟɥɚɪɭɫɿ (1596-1839 ɝɚɞɵ). Ƚɪɨɞɧɚ: ȽɪȾɍ.
Oɪɥɨɜɫɤɢɣ ȿɜɫɬɚɮɢɣ Ɏ. 1903. ɋɭɞɶɛɵ ɩɪɚɜɨɫɥɚɜiɹ ɜ ɫɜɹɡɢ ɫ ɢɫɬɨɪɢɟɸ ɥɚɬɢɧɫɬɜɚ ɢ ɭɧɢɢ ɜ Ƚɪɨɞɧɟɧɫɤɨɣ ɝɭɛɟɪɧɢɢ ɜ XIX ɫɬɨɥɟɬɢɢ (1794-1900). Ƚɪɨɞɧɚ.
Ɏɿɥɚɬɚɜɚ Aɥɟɧɚ ɇ. 1998. ɏɪɵɫɰɿɹɧɫɤɿɹ ɤɚɧɮɟɫɿɿ ɩɚɫɥɹ ɞɚɥɭɱɷɧɧɹ Ȼɟɥɚɪɭɫɿ ɞɚ Ɋɚɫɿɣɫɤɚɣ ȱɦɩɟɪɿɿ (1772-1860). ȼ: Ʉɚɧɮɟɫɿɿ ɧɚ Ȼɟɥɚɪɭɫɿ (ɤɚɧɟɰ XVIII-XX ɫɬ). Ɇɿɧɫɤ.
Koábuk Witold. 1992. KoĞcioáy wschodnie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 1772-1914. Lublin:
Redakcja Wydawnictw KUL.
KsiĊga wizyty dziekaĔskiej dekanatu podlaskiego przez mnie ksiĊdza Bazylego Guttorskiego dziekana podlaskiego, plebana golniewskiego w roku 1773 miesiąca Novembra dnia 17 iuxta vetus
kalendarza sporządzona. 1996. Oprac. Maroszek J., Wilczewski W. Biaáystok: Biaáostockie Towarzystwo Naukowe.
Mioduszewska Anna. 2010. ObecnoĞü unitów w ksiĊgach metrykalnych parafii w Choroszczy.
W: ĝladami unii brzeskiej. Lublin-SupraĞl: Wydawnictwo KUL.
Mironowicz Antoni. 1994. Wykaz proboszczów dekanatu podlaskiego z 1788 roku (materiaáy Ĩródáowe). „Biaáoruskie Zeszyty Historyczne” nr 2.
Radwan Marian. 2004. Carat wobec KoĞcioáa greckokatolickiego w zaborze rosyjskim 1796-1839.
Lublin: Instytut Europy ĝrodkowo-Wschodniej.
RzoĔca Jan. 2005. KoĞcióá unicki na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim za Mikoáaja I i jego likwidacja w 1839 r. W: KoĞcioáy na pograniczu polsko-litewsko-biaáoruskim w XV-XIX wieku.
ħródáa i stan badaĔ. Biaáystok: Wydawnictwo PRYMAT Mariusz ĝliwowski.
Sosna Grzegorz o., Troc-Sosna Antonina. 2009. àosinka parafia na skraju Puszczy Ladzkiej. Bielsk Podlaski-Ryboáy: Stowarzyszenie Muzeum Maáej Ojczyzny w Studziwodach.
Wyczawski ks. Hieronim Eugeniusz. 1987-1988. Cerkiew wschodnia na terytorium (archi)diecezji wileĔskiej. W: Studia Teologiczne. Biaáystok-Drohiczyn-àomĪa: Kuria Arcybiskupia w Biaáym- stoku.
ĝliwa ks. Tadeusz. 1979. KoĞcióá greckokatolicki na „ziemiach zabranych” (1815-1839). W: Historia KoĞcioáa w Polsce. T. II, cz. 1. PoznaĔ-Warszawa: Pallottinum.
Summary
DISCOURSE OVER THE CONVERSION OF THE UNIATES IN NORTHERN PODLASIE IN THE 1820S AND 1830S
The conversion of the Uniates to the Latin Catholic rite occurred with the introduction of the Union Church. Initially, it concerned Russian nobility, which thus obtained equality and ennoblement.
Over time, also peasants inhabiting mainly the borderland area converted. One such example was northern Podlasie. The rite was changed as a result of marriages, Latinization and pressure from the clergy and nobility. After the Synod of ZamoĞü, the difference between the two Catholic rites was blurred, thus the Uniates occasionally baptized their children in churches. In such a situation, they recorded them in parish registers and they practiced Roman Catholicism. In 1837, the cancellation of previous metric entries was instructed and moving to the parish registers of the Uniates, which was impossible in practice. Beginning in 1834, when, as a result of changes made in the temples, suggestions to abolish the Uniate rite became more pronounced and more frequent, the activity of Latin clergy intensified, leading to conversions. As early as 1807, the Senate forbade the conversions of the Uniates to the Latin Church and in 1810 the converts were ordered to return to the previous rite, yet it concerned only the Uniate priests. This was not complied in practice. In 1835, the Uniates were categorically forbidden to convert to the Latin rite, but this did not stop conversions.
In northern Podlasie, conversions intensified in the early 1830s and ranged from approximately 26.1 percent in the parish of Drohiczyn to just a few people in other parishes. Conversions did not occur in the ethnically homogenous areas. Before 1835, 983 people abandoned the Uniate rite in the district of Bialystok, 712 at the deanery of Bielsk and 271 people at the deanery of Bialystok.
However, these data were not complete. The actions concerning the conversions of the Uniate priests and deans, supported by civil authorities, did not bring about the intended results. The decisions taken by the church and civil authorities were not respected. None of the measures were enforced on the converts, except for verbal incitement. It was finally decided that if the conversion was made before 1839, the return was not necessary. On the other hand, attempts to convert Orthodox Christians
met with serious consequences. After the dissolution of the Union, the relations between the Latin and Orthodox clergy (formerly the Uniate) deteriorated, and the struggle to gain parishioners led to conflicts and mutual claims, lasting for a long time. After 1870 this problem virtually disappeared.
Kontakt z Autorką:
i.matus@wp.pl
