Pół wieku potęgi : japońskie próby budowy imperium kolonialnego

Dyskursyimperiów

red.MaciejNawroc kiKraków2018,s.31 –51

JOANNAKATARZYNAPUCHALSKA

InstytutBliskiegoiDalekiegoWschodu

WydziałStudiówMiędzynarodow ych iPolitycznychUn iwer sytet u Jagiellońskiego

Półwiekupotęgi–

japońskiepróbybudowyimperiumko lonialnego

KoniecXIXwiekubezsprzecznienależałdoWielkiejBrytanii–

potężnegokolonialnegoimperium,nadktórymnigdyniezachodziło słońce.Takżeinnekrajeeuropejskiedążyłydozbudowaniawłasnyc hmocarstw¹.Cociekawe,w tymsamymczasie,wktórymkrajOtton avonBismarckazacząłwyrastaćnamilitarnąpotęgęEuropy,wAzji Wschodniejzponaddwuwiekowegoletarguprzebudziłosięniewiel kiewyspiarskiepaństwo.Japonia,do1868rokuznaj-

dującasiępodwładząsiogunówzroduTokugawów,zmuszonadoży wszejinterakcjizkrajamiZachoduprzeztakzwanądyplomacjękano nierekStanówZjednoczonychw1854roku,podwpływemwewnętr znegofermentuzmie-

niłarządiweszłanadrogęgwałtownegorozwojucywilizacyjnego,c zerpiącpełnymigarściamizdorobkuipraktykEuropejczykóworaz Amerykanów.

DziękiszybkimprzemianomJaponiiudałosięuniknąćlosusłabs zychpaństwkolonizowanychprzezZachód.Wciągukilkudekadep okiMeijitenstosunkowoniewielkifeudalnykrajnietylkowyrósłn alokalnąazjatyckąpotęgę,aletakżerzuciłnakolanarosyjskiegom olocha.Mocarstwoweambi-

1Stosunkowopóźnodotegowyścigudołączyłysięrównieżświeżozjednocz onew drugiejpołowietegożstuleciaWłochyiNiemcy,zktórymiJaponias przy-m i e r z y ł a sięwczasiedrugiejwojnyświatowej.

31

Imperiumtoterminwieloznaczny,którymożesiękojarzyćzwyzy skiemi niewolnictwem,aletakżezpostępemiwielokulturowością.Robocz adefinicjaimperiumzaproponowanaprzezAlejandroColásamó wi,iżjestono„bytempolitycznym,który,przypomocyinstrument ówmilitarnych,ekonomicznychikulturowych,podporządkowuj eiwyzyskujezmetro-

p o l i t a l n e g o centrumpoddanąmuludność”².Wedługtegoaut oraimpe-

r i u m zasadzasięnadominacji,cowspółgrazłacińskimźródłosłowe m,

„imperium”bowiemto‘rozkaz,rządzenie,autorytet,władza’³.Imperi umjapońskiewpasowałosięwpowyższądefinicję,jednakbyłoteżtw oremspecyficznym –

niepowstałowsposóbspontaniczny,jaknaprzykładidącewśladzadzia łalnościąhandlarzyinstytucjeimperialneWielkiejBrytanii,alebyłotworzo neświadomieprzezpolitykównawzórjużist-

niejącychpotęgświatowych⁴.

„Imperia,cooczywiste,powstająpoprzeze k s p a n s j ę ”⁵,toteżwni niejszymartykulechciałabymsiępochylićnadprocesembudowan iamocarstwowegostatusuprzezJaponię,któraodlat80.XIXwiekun osiłaoficjalnienazwęCesarstwaWielkiejJaponii–Dai-

NipponTeikoku⁶.Chodzituprzedewszystkimoaneksjęziem,kon fy zbrojneorazideologiczneuzasadnieniepolitykitegowyspiarskie gopaństwa.

Zmianawładzy

JaponiaweszławwiekXIX,znajdującsięwciążpodrządamidynastiisiogunó wzroduTokugawów(1600‒1868).Ichwładzasięgałapocząth- kówXVIIstulecia,kiedytoTokugawaIeyasuijegobezpośredn ina-

s t ę p c y zbudowalinowyładwzjednoczonympookresiewieloletnich wojendomowychkraju.Pragnienieutrzymaniaspokojuwewn ętrz-

negopchnęłosamurajówmiędzyinnyminadrogęizolacjoniz

mu.Odlat30.XVIIwiekuJaponiautrzymywałabardzoograniczo ne

2 AlejandroColás,Imperium,przeł.JacekDobrowolski,Warszawa2008,s.30.3 Por.ibidem,s.196,14.

4 Por.NiallFerguson,Imperium.JakWielkaBrytaniazbudowałanowoczesnyświat,przeł.

BeataWilga,Wołomin2007,s.15;TheCambridgeHistoryofJapan,Vol.6:TheTwenti ethCentury,ed.PeterDuus,Cambridge2005,s.218.

5 AlejandroColás,op.cit.,s.15.

6 Por.DavidEarhart,CertainVictory.ImagesofWorldWarIIintheJapaneseMedia,New York2008,s.46.

kontaktyzkontynentemazjatyckim⁷ⁱEuropą⁸,zaśmieszkań comkrajun i e wolnobyłoJaponiiopuszczaćpodgroźbąśmierci

9.

Tenstansiłąrzeczyniemógłtrwaćwiecznie.WXIXwieku corazwięcejp a ń s t w, wtymmocarstwatakiejakWielkaBry taniaiRosja,próbowałonaw iąz ać stosunkihandloweidypl omatycznezJaponią¹⁰.Udałosiętodo p ie ro Amerykanom,ito bynajmniejnieprzypierwszejpróbie.Przed- stawicielerząduUSAodwołalisiędoargumentusiły,preze ntującw1854roku11zacofanymtechnologicznieJapończykom osiągnięcianajnowszejzachodniejnauki,czyliokrętyonap ędzieparowo-żaglowym,uzbrojo- ne wpotężną,jaknaoweczasy,artylerię.Eskadrakomodor aMatthewPerry’egoosiągnęłaswójcel,zmuszającJapoń czykówdopodpisaniau m o w y zUSA,którawkolejnychla tachprzyczyniłasiędowdrożeniaseriinierównoprawnychtrak tatówzkrajamiZachodu,wprowadzającycheksterytorialn ośćcudzoziemców,ustalonestawkicelne,zezwolenienautrz ymywanieplacówekhandlowychiotwarciekilkuportówdla między-narodowegohandlu.

„Bramydozamkniętegokrajuzostałyotwartesiłą”¹².O c z y w i ś c i e tademonstracjasłabościwładzsiogunatu wobecżądańobcokrajowcówniepozostałaniezauważoną przezspołeczeństwoJaponiitymbardziej,żedopływtowaró wzzagranicywpłynąłznacząconastosunkiekonomicznewz amkniętymdotądkraju.Japończycyzzaniepokojeniemobs erwowalitakżewydarzeniazwiązanezwojnamiopiumowy miwChi- nachistopniowyrozkładcesarstwaQingów.Wlatach60.XIXwi ekuJaponiawrzała,dochodziłodozabójstwpolitycznychia takównacudzo- z i e m c ó w. Wperyferyjnychksięstwach,głównieSatsumi eiChōshū,dogłosuzaczęlidochodzićsamurajowiedomagaj ącysięzmian.Ostateczniew 1868rokuproklamowanorestaura cjęcesarstwa^13–monarchązostał

7 UtrzymywanoregularnykontaktzKoreą(przezTsushimę)izChinami(przezRiukiu) .

8 TylkozHolendrami(poprzezplacówkęnasztucznejwyspieDejimawNagasaki).

9 Por.KennethHenshall,HistoriaJaponii,przeł.KarolinaWiśniewska, Warszawa2011,s.76.

10 Por.JolantaTubielewicz,HistoriaJaponii,Wrocławetal.1984,s.326–328.

11 PierwszyrazkomodorMatthewPerryprzybyłdoJaponiizżądaniamiotw arciaportóww1853rokuizapowiedział,żepoodpowiedźwrócizarok.

12 KennethHenshall,op.cit.,s.85.

13 Wartopamiętaćotym,żecesarzewstępowalinajapońskitronnieprzerwani eodstuleci,mimoustanowieniasiogunatuprzezMinamotonoYoritomopo dkoniecXIIwieku.

młodyMutsuhito(1852–

1912),aTokugawęYoshinobuodsuniętoodwładzy.Sterprzesze dłwręcereformatorówzkręgulojalistówcesarskich,w y w o d z ą c y c h sięgłówniezewspomnianychbuntowniczychksięstw.W kolejnychl atachdoszłodobezprecedensowejwskaliświatowejm o d e r n i z a c j i kraju–

międzyinnymizarzuconodotychczasowypodziałspołecznyiadminis tracyjny,wprowadzononowykalendarz,powoła-

n o doistnienianowoczesnesiłyzbrojne,pocztę,systemszkolnictwa,prasę, służbęzdrowia,budowanozakładyprzemysłowe,rozwijanosie ćkoleiżelaznej,tworzonopartiepolityczneichłoniętorozmai teideepłynącezEuropyorazAmerykiPółnocnej.Popularnymslogan ems t a ło sięhasło„naśladowaćZachód,abymudorównać”¹⁴,zastąpion ewkrótcenowym–

„dogonić,przegonić”¹⁵.Obsesjąnowegorządubyłai d e a państ wapierwszejrangi–ittōkoku¹⁶.Japończycyzapragnęlistwo-

rzyćmocarstwodorównującepotęgomEuropy,abyniestaćsiękolejn ąofizachodniegokolonializmu,atymsamymsięgnęlipotesa meś r o d k i , którymiposługiwałysięinneówczesneimperia,łaknęlizatem nowychzieminowychpoddanychcesarza.

Ekspansjaterytorialna

NaterytoriumJaponiiskładasięłańcuchwieluwyspleżącychnaPa- c y fi k u , rozciągającychsięwzdłużwschodniegowybrzeżaAzji.Czteryg ł ó w n e wyspytoHonsiu,Kiusiu,SikokuiHokkaido.Taostatnia,choćz asiedlonaodstuleci,niebyłakontrolowanaprzezJapończy kóww zasadzieażdoXIXwieku.WepoceTokugawarósłjedna kichnaz-

cisknalokalnąludność,dochodziłonawetdopowstańautochtonów.Ostatec zniewroku1869,potymjakpodczaswojnyboshinzdławionoostatnichbron iącychsięnaEzo–jakwówczaszwanoHokkaido–zwo-

lennikówstaregoreżimuTokugawów,kontrolęnadwyspąprzejęł aadmi-nistracjacesarska.WepoceMeiji(1868-

1912)nowaprefekturaHokkaido

14 LouisFrédéric,ŻyciecodziennewJaponiiuprogunowoczesności(1868–

1912),p r z e ł . EligiaBąkowska,Warszawa1988,s.7.

15 KennethHenshall,op.cit.,s.97.

16 Por.JohnDower,EmbracingDefeat.JapanintheWakeofWorldWarII,NewYork1999, s.44.

poddanazostałaakcjikolonizacyjnejiJapończycyzaczęliw ykorzystywaćtenrejonrolniczo,obokwcześniejszejeksploat acjiokolicznychmórz¹⁷.Innąwyspąwchodzącąwskładdzisiejs zejJaponiijestpołożonanapołudnieodzasadniczejczęścitegok rajuOkinawa.Tonajwiększawyspaa r c h i p e l a g u R i u k i u , którego historiai kulturaznacząco odbiegająodjapońskiej.ChociażwpoczątkachXVIIwiek ulokalnaludnośćzostałanajechanaprzezsamurajów,aK rólestwoRiukiupodporządkowanok s i ę s t w u Satsu ma,toterenytedalejutrzymywałyhandlowo-dyploma- t y c z n e relacjezChinami.Riukiuzostałooficjalniezaanekto waneprzezJaponię,itoniebezpewnychperturbacji,dopiero w1879roku,kiedyto proklamowanopowstanieprefekturyOkinawa¹⁸.

Natymjednakżeniezakończyłysiępretensjeterytorialn eipolitycznea m b i c j e Japonii.Wlatach70,i80.XIXwiekuk rajtenpowiększyłswójareałnietylkooHokkaidoiRiukiu,ale takżeopomniejszewyspyniczyjeo r a z niecowiększeobszar yarchipelaguOgasawara,czyliWyspyBonin,l eż ąc e okołot ysiącakilometrównapołudnieodTokio,orazKuryle,roz- ciągają ce sięodHokkaidowkierunkupółnocno- wschodnim¹⁹.Zkoleiw 1874rokuJapończycywysłaliwojsko wąekspedycjękarnąnaTajwanwodweciezazgładzenieprze zautochtonówgrupyrozbitkówzRiukiu.Akcjątąwymusili wówczasnarządzieChinodszkodowaniepieniężne²⁰.Naf ormalnąaneksjęTajwanuprzyszłoJaponiipoczekaćjeszczed wiedekady.Wroku1876rządMeiji,kopiującniejakozacho wanieamerykańskiegokomodoraPerry’egowobecJaponii,

wymusiłnaKoreiotwarciedlahan- d l u trzechportów,zrzeczeniesiętrybutarnegostatusuwzglę demChinorazwyłączenieJapończykówspodmiejscowejju rysdykcji²¹.OdtejporyKoreastałasięarenąpolitycznychig ospodarczychstarćmiędzyJaponią,ChinamiiRosją.Dopro wadziłotodowybuchuwojnyjapońsko-chińskiej

17 Por.ConradTotman,HistoriaJaponii,przeł.JustynHunia,Kraków2009, s . 401,337.

18 Por.StanisławMeyer,HistoriaOkinawy,Kraków2018,s.122.

19 Por.TheCambridgeHistoryofJapan,Vol.6,s.223.

20 Por.AndrewGordon,NowożytnahistoriaJaponii,przeł.IwonaMerklejn ,Warszawa2010,s.112–113.

21 Por.TheCambridgeHistoryofJapan,Vol.5:TheNineteenthCentury,ed.M ariusJansen,Cambridge2007,s.746.

wlatach1894–

1895.ZkonfiktuzwycięskowyszłaJaponia,rozgromiwszywojsk ochińskie.NietylkopodniosłotoprestiżJaponiinaareniemię-

d z y na r o d o w e j –niespodziewanosięjejzwycięstwa–

aleizaostrzyłoapetytyJapończyków,jakożekonfiktokazałsiędl anichzyskownygospodarczoorazpolitycznie²².Ojczyznacywil izacjikonfucjańskiej,dawnanauczycielkawyspiarzy,musiałau giąćsięprzedichnowympotencjałemmilitarnym²³.Kończącywojn ętraktatzShimonosekinietylkozmusiłChinydozrzeczeniasięwszelkichw pływówwKoreiorazwypłatywysokichreparacji,aletakżeodda wałwręceJapończykówPeskadoryiTajwan,którestałysiępierws zympełnoprawnymkolonial-

nymnabytkiemJaponii,orazpółwysepLiaodong,leżącywpołudn iowejMandżurii.JeślichodzioLiaodong,toZachódwszybkimtem piezmusiłJaponiędozrzeczeniasiętychziem,jednakżewkrótkimc zasieprzypadłyoneRosji,cowywołałooburzenieJapończyków.Ni emniejwtychsamychlatachnastępowałorównieżstopniowezrzuc anieprzezJaponięjarzmaniekorzystnychtraktatówzawartychjeszc zezaczasówTokugawów²⁴.

WszelakonapięćmiędzyRosjąiJaponiąnieudawałosięzałagodzić.Ch ociażwczasiepowstaniabokserówwChinachw1900rokusiłymię9-

dzynarodowe,wtympochodzącezobupowyższychkrajów,walczyłyrami ęwramięzbuntownikami,topostłumieniupowstaniaRosjao dmówiławycofaniaswychsiłzMandżurii.Stałosiętozarzewi emwojny,gdyżRosjanieniechcielipójśćnakompromisiuznaćpropoz ycjidyplomatycznychJapończyków,oferującychakceptacjęrosyj skichwpły-

w ó w wMandżuriiwzamianzapozostawienieimwolnejrękiwKorei.

W1904rokuJaponiauciekłasiędoużyciasiłymilitarnej,chocia żbyłotoryzykowneposunięcie.Armiacesarskaponiosładużestraty wwalkachoPortArtur,jednakmiażdżącezwycięstwocesarskiejfotynad mary-

narkącarawbitwiecuszimskiejw1905rokuostatecznieprzyni osłoJ a p o n i i tryumf.ZgodniezliterątraktatuzPortsmouthJapończ

ycyprze-

j ę l i kontrolęnadpółwyspemLiaodong,rosyjskimiliniamikolejowymi

22 Por.AndrewGordon,op.cit.,s.168–169.

23 Japończycywłaściwie„wyzbylisięwobecChinkompleksumłodszegobrata”j u ż wXVIIwieku,kiedytoChinyzostałypodbiteprzezMandżurów–

por.StanisławMeyer,op.cit.,s.78.

24 Por.KennethHenshall,op.cit.,s.112–113.

idzierżawąportówwMandżurii,zyskalitakżepołudniowączęść Sacha-

linuiuznanieswoichwyłącznychprawwKorei²⁵.Japoniinieu dałosięjednakuzyskaćodszkodowań,awojnajapońsko- rosyjskabyłaniezwyklekosztownazarównopodwzględe mofiarwludziach,jakistratwsprzęcie.Z tegopowoduopi niapublicznawkrajuniebyłausatysfakcjonowa- tnawynikamikonfiktu.PolityczniejednakJaponiaznacznienani mz y s k a ł a , zwłaszczawoczachmieszkańcówwieluazjat yckichpaństwskolonizowanychprzezEuropejczyków–

byłabowiempierwszymnie-

zachodnimpogromcąpaństwazaliczanegodomocarstwe uropejskich–ajejprestiżwzrósłtakżenaZachodzie.

PozwycięstwienadRosjąJaponiarychłoroztoczył akontrolęn a d Koreą,zamieniającją–jeszczew1905roku–

wswójprotektorat.Dokonałosiętozazgodąkoreańskiegorz ądu,wymuszonąobecnościąjapońskichżołnierzywstolicyichkraj u²⁶.Wciągukilkulat,mimopro-

testówspołecznychwKorei,Japończycyzdemobilizowal ikoreańskąa r m i ę orazprzejęlifunkcjeurzędnicze,polic yjneisądowniczewtympaństwie.Ostateczniewroku1910²

7dokonalioficjalnejaneksjiKorei.C z y n tenniewzbudziłsensac jinaareniemiędzynarodowej²⁸.

Niebyłtokoniecterytorialnegorozwojujapońskiegoimp erium.Wielkawojna,którauczyniłatakwielkiespustoszeni enaStarymKontynencie,dlaJapończykówokazałasięwiel ceopłacalna.Japoniaoficjalnieprzystąpiładoniejjakosoju szniczkaWielkiejBrytanii,ajejdziałaniaograniczyłysięwł aściwiedoprzejęciakontrolinadwszelkiminiemieckimit erytoriamileż ącym i nadPacyfikiemnapółnocodrównika.

DotyczyłotopółwyspuShandong(coprawdawskutekpos tanowieńkonferencjiwaszyngtoń-

s k i e j w1922rokuJaponiabyłazmuszonazwrócićtentere nChinom²⁹)

25 Por.AndrewGordon,op.cit.,s.172–173.

26 Por.KennethHenshall,op.cit.,s.116.

27 Nacowpływmiałoteżzamordowaniew1909rokuprzezKoreańczykagu berna-

torageneralnegoKoreiItōHirobumiego(skądinądprzychylnegoKorea ńczykom).

28 „AmerykaniedaliJaponiiwolnarękęwKoreiwzamianzaswobodędzi a-łanianaFilipinach,zkoleiBrytyjczycyprzehandlowaliKoreęzaIndie

”(ConradTotman,op.cit.,s.429).

29 Por.TheWashingtonNavalConference,1921‒

1922,U.S.DepartmentofStateArchive[on-line:]https://2001- 2009.state.gov/r/pa/ho/time/id/88313.htm[dostęp:08.08.2018]

.

orazWyspMarshalla,KaroliniMarianów(bezGuam)³⁰.Najwyraź niejjednakitenowenabytkiniewyczerpałyapetytuwyspiarzy.

W1915rokuJaponiawystosowałabowiemdwadzieścia jedenżą dań,któreprzedstawiłaChińczykom.Należałydonichmiędzyinn ymipostulatyposiadaniaprawdoziemieksploatacjibogactwnat uralnychwMandżurii,ustanowieniadoradcówjapońskichprzyr ządziechińskimichińskiejarmiiczywspólnejkontrolipolicyjnejna dkluczowymimiejscamiwChinach³¹.Nicdziwnego,żemieszkańc yKrajuŚrodkapoczulisięoburzeni³²,mimotozmuszonoichdoz aakceptowaniapoprawionej,łagodniejszejwersjęowychżądań³³. Jeszczew1918rokuJaponiazdecydowałasięwysłaćnaSyberięws parcie

„białym”Rosjanomwalczącymzbolszewikami,jednakjejżołnierze osta-

teczniewycofalisięzpółnocnegoSachalinuw1925roku.Tainte rwencjanieprzyczyniłasięwięcdozdobyciaprzezcesarstwonowy chterenów³⁴.

Nowafalajapońskiejekspansjirozpoczęłasięwlatach30.XXwieku.B yłtoczasświatowegokryzysuorazrozwojureżimównacjonalistycz nych,k t ó r e doprowadziłyostateczniedowybuchudrugiejwojnyświ atowej.W przypadkuAzjiWschodniejzarzewiemkonfbyłaag resywnap o l i t y k a Japonii,awłaściwiedziałaniastacjonującejnako ntynencieA r m i i Kwantuńskiej,gdyżrządjapońskiniezawszebyłświ adomypla-

nówswoichwojskowych.Jużw1928rokuekstremistycznioficerowiet ejżearmiizamordowalichińskiegowatażkęZhangaZuolina,comi ałob y ć pretekstemdorozpoczęciajapońskiejinterwencjizbrojnejwcel uzwalczania„chińskichbandytów”rzekomoodpowiedzialnychza tenatak.Sytuacjęudałosięzałagodzić.Inaczejmiałasięsprawaztakzwan ymincydentemmandżurskimtrzylatapóźniej.W1931rokuArmia Kwan-tuńska wysadziłafragmentliniikolejowej,obwiniającotodziałanie

„chińskichbandytów”.Tymrazemdoszłodowkroczeniaarmiijap ońskiejnaterytoriumChin.Inwazjadoprowadziładoutworzenia naterytorium

30 Por.TheCambridgeHistoryofJapan,Vol.6,s.227.

31 Por.ScottMorton,CharltonLewis,Chiny.Historiaikultura,przeł.BogdanZemane k,Kraków2007,s.209.

32 BardzonegatywniezareagowałynajapońskiepostulatytakżeStanyZjednoczone.

33 Por.KennethHenshall,op.cit.,s.132.

34 Por.JacekSolarz,ArmiaJapońska 1873–1945,Warszawa2011,s.84.

MandżuriimarionetkowegopaństwaMandżukuowkole jnymroku³⁵.WywołałotoreakcjęLigiNarodów,którapotępił adziałaniajapońskie–

Japoniawystąpiławięcztejorganizacji,cozresztąniepocią gnęłozasobążadnychsankcji³⁶.W1936rokuJaponiautwor zyłakolejnemarionetkowepaństwo–Mengjiang–

tymrazemnaterytoriumMongoliiWewnętrznej³⁷.W 1937r okumiałmiejscekolejnyincydent–

dośćprzypadkowas t r z e l a n i n a międzyżołnierzam i japońskimiichińskimi–

przymościeMarcoPolowokolicachPekinu.Byłtopocząte knowejwojnymiędzyC h i n a m i aJaponią³⁸.Wyspiarzewkr oczylidopółnocnychChinizajęliduże obszarykraju–

najbardziejznanajestdokonanaprzeznichwów- czasmasakraludnościcywilnejwNankinie,któraprzyniosładzie siątkitysięcyofiar³⁹.Jednakzewzględunadysproporcjeludności oweiogromobszaruChinJapończycydefactoniemieliszansna podporządkowanies o b i e całościnajechanegopaństwa.K onfiktsączyłsięwięclatami–na- cjonaliś ci chińscyCzangKaj- Szekastosowalistrategięwojnypodjazdo- wej,powodującdrenażjapońskichsił.BrutalnedziałaniaJapończ ykówpodczaswojnywChinachdoprowadziłydoostracy zmuJaponiinaareniemiędzynarodowej,coostatecznie poskutkowałonałożeniemsankcjiekonomicznychnaten krajprzezUSAiprzyczyniłosiędoprzy- spieszeniawybuchuwojnyzAmerykanami⁴⁰.

Cowięcej,wlatach1937–

1939doszłodopoważnychstarćzwojskamiZ S R R napograni czumongolsko-

mandżurskim,zktórychnajwiększem i a ł y miejscewrejoni erzekiChałchyn-

Gołwlecie1939rokuiokazałysiędlaJapończykówniezwyklek osztowne⁴¹.Porażkanatymfroncieoraz

35 Por.KennethHenshall,op.cit.,s.136–137.

36 Por.JacekSolarz,op.cit.,s.166,

37 Por.Mengkukuo/Mengjiang,G l o b a l Security.org[on- line:]h t tps://www.glo-

balsecurity.org/military/world/mongolia/mengkukuo.htm[dostęp:0 9.08.2018].

38 Wojnataniezostałajednaknigdywypowiedziana.

39 Por.AntonyBeevor,Drugawojnaświatowa,przeł.GrzegorzSiwek,Kr aków2013,s.78–79,84.

40 SzczególniebolesnebyłydlaJaponiiembarganażelazo,stalipaliwa.Os ank-cjachekonomicznychiznaczeniuropy–

por.SamuelEliotMorison,WschodzącesłońcenaPacyfiku,przeł.MarekPer zyński,Gdańsk2014,s.82–89.

41 Por.JacekSolarz,op.cit.,s.181,186.

radziecko-

nazistowskipaktonieagresji42sprawiły,żewJaponiidoszlidogłosuzwolenn icyekspansjikrajunapołudnie,anienapółnoc.Miałotodecyduj ąceznaczeniedlapóźniejszegowybuchuwojnynaPacyfiku,g d y ż mimoniemieckichsukcesówwpierwszychmiesiącachinwazjin a ZSR Rw1941rokuJapończycyuparcieodmawialiatakunatenkrajzfankiwscho dniej⁴³.NiemniejwlipcutegorokuJaponiarozciągnęłas w o ją kontrolę nacałeIndochiny–terenynależącedoFrancjiVichy–

s z y k u j ą c siędogrudniowegouderzenianamorskąbazęAmerykanówwPea rlHarbornaHawajach,BrytyjczykównaMalajachinaHolen- d e r s k i e IndieWschodnie⁴⁴.AtaknaUSAokazałsiępoczątkiemkońca japońskiegoimperium.Japończycyżywilizłudnąnadzieję,żewkr ótkimcz as i e Amerykaniezechcąpodpisaćzawieszeniebroni⁴⁵.W194 2Japoń-czycyodnosilicoprawdaspektakularnesukcesy–

przykładowowyrwaliz rąkBrytyjczykówpotężnąbazęwSinga purze,zajmującolbrzymieobszaryAzjiPołudniowo-

Wschodniejorazlicznewyspyśrodkowego

ipołudniowegoPacyfi⁴⁶,anawetzagrażającAustralii.Jednak jużb i t w a podMidwaywpołowie1942rokuokazałasięwielkąklęskąi m-

perialnej marynarki,aodrokukolejnegopodbityprzezJaponięobsza rmiałsięstopniowolecznieubłaganiekurczyć,ażpoostatecznąklęs kęJaponiiwlecie1945roku.Cesarstwunieudałosięnawetut rzymaćn a b y t k ó w zkońcaXIXipoczątkówXXwieku–

tylkoHokkaidoiOki-

n a w a47ostateczniezostałyprzyJaponii.KiedyAmerykaniewylądowali

42 JaponiawrazzTrzeciąRzesząwroku1936sygnowałapaktantyko- minternowski.KiedyNiemcypodpisalipaktzSowietami,Japończy cypoczulisięzdradzeni.

43 Por.AntonyBeevor,op.cit.,s.28.

44 Por.AndrewGordon,op.cit., s.286,288.

45 Japończycyniedoceniliamerykańskiejwściekłościichęcizemstyzanaat aknaPearlHarbor.

46 SpisterytoriówzajmowanychprzezJaponię:IndexofPossessionsandColoni es,WorldStatesmen.org[on-

line:]http://www.worldstatesmen.org/COLONIES.html#Japanese [dostęp:09.08.2018].

47 OkinawęzwróconoJaponiidopierow1972roku,jednakdodniadzisiejs

ekturywchodząteżwyspySenkaku,októreodwielulattoczązJaponiąsporyChiń skaRepublikaLudowaiRepublikaChińska.

wJaponiipokapitulacjibylizadziwieni,żekrajtakdługostawiałopór,mi mowszechobecnejdewastacjiizamętugospodarczego⁴⁸.

EkspansjaterytorialnaJaponiiniemogłabyjednakmi ećmiejsca,g d y b y niepowstanienowoczesnychjapoński chsiłzbrojnychsłużącychp r o j e k c j i siłyiurzeczywistnia niupolitycznychambicji.

Siłyzbrojne

JakkolwieksiogunatTokugawówprzedswymupadkiem,apow izyciePerry’ego,próbowałmodernizowaćarmię,zakupują cnowoczesnysprzęti szkolącdrobnączęśćsamurajów wnowejtaktyce,towysiłkiteniewystarczyłydopodtrzym aniastatusquo.Lojaliścicesarscydysponowaliwiększąilośc iąnowoczesnegouzbrojeniaiwiększymizasobamiludzkim i,włączającwsweszeregitakżeludzispozawarstwysamur ajskiej.PoczątkiepokiMeijioznaczałydlasamurajówdek lasacjęizrównanieichstatusuz innymimieszkańcamikra ju.Coprawdaw1871rokupowołanodoistnieniaG w a r d i ę Cesarskąrekrutującąsięjeszczezsamurajówzlojalistycznychk sięstw,jednakbyłatoostatniaformacjategotypu.W1872ro kupowstałyd w a odrębneministerstwa–

wojsklądowychimarynarkiwojennej⁴⁹,zaśwrokukolejnymed yktcesarskiwprowadzałpowszechnyobowiązeks ł u ż b y wojskowej.TymsamympowstaławJaponiinowoczesnaar miazpoboru,składającasięzmężczyznzwszystkichklasspołec znych⁵⁰.S a m u r a j o w i e przestalibyćjedynymijapońsk imiwojownikami,aodtejporyichtradycje–

zwyklezresztąwypaczaneprzezcesarskąpropagan-dę–

miałystaćsięzwyczajamiwszystkichjapońskichżołnierzy⁵

1.

ZpowodubrakuspecjalistówwkrajuJapończycyzatrudnil ipoczątkowo–w przypadkusiłlądowych–

francuskichdoradcówwojskowych,wkrótcej e d n a k pr zerzucilisięnaspecjalistówniemieckich.Zkoleimarynark a

48 Por.JohnDower,op.cit.,s.44.

49 Por.EdwardDrea,CesarskaarmiaJaponii1853- 1945,przeł.TomaszTesznar,Kraków2012,s.30.

50 Por.JacekSolarz,op.cit.,s.15.

51 Więcejnatentemat–por.JoannaKatarzynaPuchalska,KrwaweHinomaru.

Specyfia cesarskichwojskJaponiiorazichdziałańwwojniewAzjii naPacyf iku,[w:]eadem,Bushidō.Ethossamurajówodopowieściwojennychd o wojnynaP acyfiku,Bydgoszcz2016,s.258‒313.

wojennapolegałanawzorcachnajsilniejszejwówczasmarynarki brytyj-s k i e j⁵².Prowadzonozakupynowoczesnegouzbrojenia–

wpierwszychdekadachepokiMeijidotyczyłotozwłaszczaokrętów–

oraz,wmiaręmożliwości,opracowywanoiwdrażanodoprodukcji brońrodzimą,zwłaszczanowewzorykarabinówiartylerii.Nowa cesarskaarmiazdałae g z a m in podczastłumieniarebeliisamurajó ww1877roku,sprawdziłasięteż,wrazzmarynarkąwojenną,wko nfiktachzChinamiiRosją.Rozbudowasiłzbrojnychniemogłaby miećmiejsca,gdybyniesukcesygospodarcze,intensywnaindust rializacjaorazwielkiepoświęcenieobywatelinarzeczsłużbyk rajowi,podtrzymywanesilnympragnieniemutrzymaniasuwere nnościJaponii.Wkońcujednymznajbardziejrozpo-

znawalnychsloganówczasówMeijibyłysłowafukokukyōhei–

„zamożnyn a r ó d , silnaarmia”⁵³.Niemożnatezzapominaćotym,ż eposiadaniesilnejarmiiimarynarkibyłopostrzeganejakoniez będnyskładnikn o w o c z e s n e g o państwa,symbolpostępui witalnościnarodu⁵⁴.

Zastanawiającymrysemcesarskichsiłzbrojnychbyłazaciekła rywali-

zacjamiędzyarmiąlądowąamarynarkąwojenną.Dotyczyłotoni etylkow p ł y w ó w wrządzieczyprotekcjicesarskiej,aleiintensy wnychstarańo dotacjezbudżetupaństwa,którebyłyniezbędnedlarozbudowype r-

soneluorazzakupówuzbrojenia.Tylkopopierwszejwojnieświatow ejd osz ł o doczasowejredukcjiliczebnościsiłzbrojnych,alezatowty mokresieobiegałęziewojskzaczęłyinwestowaćwswojesiłypo wietrzne⁵⁵.J a p o ń c z y c y byliteżjednymizpierwszych,którzydostr zeglipotencjałlotnictwapokładowegoijużwpoczątkachlat20 .zaczęlibudowaćs p e c j a l n i e projektowanelotniskowce⁵⁶.

52 Por.JarosławJastrzębski,Wprowadzeniedojapońskichsztukwalki,Kra ków2008,s.65.

53 Por.KennethHenshall,op.cit.,s.102.

54 Por.TheCambridgeHistoryofJapan,Vol.6,s. 222.

55 AżdokońcawojnynaPacyfikuJapończycyniewydzielililotnictwajakosa mo-

dzielnegorodzajusiłzbrojnych,chociażrozważanotakąopcjęw1944roku.Por.

GrzegorzBarciszewski,OkrętylotniczeJaponii,Warszawa2010,s.35.

56 Wtymceluznowuzwrócilisiędoówczesnegosojusznika–

WielkiejBrytaniii jejRoyalNavy.Por.MarkStille,MarynarkawojennaCesarstwa Japoniiw wojnienaPacyfiku,przeł.TomaszSzlagor,Poznań2015,s.54.

Rywalizacjamiędzyarmiąamarynarkąprzekładała siętakżenamożliwekierunkiekspansji.Jakmożnasięsp odziewać,armiaprefe-rowałakierunekpółnocny–

samkontynentazjatycki,naktórymtow o j s k a lądowe mogłybysięwykazać.Zkoleimarynarkazdecydowanieopo wiadałasięzazwrotemnapołudnie,dlaktóregokonieczny mwarun-

k ie m byłoutrzymywaniepotężnejfotywojennej.Nietyl kowojskowiw ł ą c z a li sięwekspansjonistycznedyskus jewpoczątkachXXwieku–

w p ł y w o w y dziennikarzTakeyoshiYosaburōtakżez auważał,żedlawya-

spiarskiegokrajuniekorzystnymjestużyciesiłynakonty nencie⁵⁷.PowspomnianejwyżejklęsceJapończykówwsta rciachnadChałchyn-

Gołw 1939roku,mimouwikłaniawwojnęzChinami,ostate cznieprzeważyłoz d a n i e zwolennikówpołudniowegokieru nkuekspansji⁵⁸.

Odlat30.XXwiekumilitaryścimielicorazwiększywpływnapolity -

kęJaponii.Coprawdaniezawszeultranacjonalistycznepoglądy częściwojskowychzyskiwałypoparcierządu⁵⁹,niemni ejichwpływyrosły,a przeciwnicysiłzbrojnychbylizastr aszani.Kolejnymigabinetamikierowaliadmirałowieal boarystokracizaakceptowaniprzezgenera-

ł ó w ⁶⁰,awiększośćtekministerialnychotrzymywaliwojskowi⁶

1.Samc e s a r z Hirohito(1901‒

1989),będącyoczywiścienajwyższymdowódcąs i ł zbrojny ch,odlatpokazywałsiępubliczniewmundurze,przysza- b l i , dosiadającbiałegowierzchowca⁶².Monarchabyłazresz tąjednymz kluczowychpunktówówczesnejjapońskiejideolo gii.

57 Por.TheCambridgeHistoryofJapan,Vol.6,s.273.

58 Wistociebyłtojedenznajważniejszychpunktówzwrotnychwhi storiidrugiejwojnyświatowej,którymógłzaważyćnajejwyniku nietylkowAzji,aleiwEuropie.

59 Przykłademodżegnaniasięodekstremistówjestskazanienaśmierćl ubuwięzieniezamachowców,którzyusiłowaliwywołaćprzewrótwo jskowyw 1936roku–por.KennethHenshall,op.cit.,s.137–138.

60 Por.ConradTotman,op.cit.,s.484.

61 Por.AndrewGordon,op.cit.,s. 272.

62 PrzedatakiemnaPearlHarborcesarzzdobyłsięcoprawdanaprzytocze niep o d c z a s obradpacyfistycznegowwydźwiękuwierszaswojegod ziadka,ce-sarzaMutsuhito–

którytennapisałwprzededniuwojnyrosyjsko-japońskiej–

j e d n a k niewydajesię,abyrzeczywiściestawiałopórekspansjonistyczn ymzakusomswojegorządu,pchającegokrajwobjęciawojnyzUSA.Por.

Sourceso f Japanesetradition,Vol.2:1600 to2000,Part2:1868 to20 00,eds.TheodoredeBary,CarolGluck,ArthurTiedemann,NewYork2 006,s.29.

Wizja

OdpoczątkówepokiMeijiwładzeJaponiiprowadziłyintens ywnedziałaniawceluwywyższeniaosobycesarza.Powoływ anosięprzyt y m nastarożytnekronikiKojikiiNihongi,zgodniezktórymices arzbyłwprostejliniipotomkiemboginisłońcaAmaterasu⁶³.Kultcesarzab yłz r e s z t ą wpisanywkonstytucjęz1889roku,któraotwarciewartykul etrzecimgłosiła,iżjestonświęty⁶⁴.WszyscyJapończycymielistanowićjed nąwielkąrodzinępodzwierzchnictwemswegoojca,cesarza,aśmi erćzawładcęwychwalanojakonajwyższymożliwyhonor,iton ietylkow Cesarskimreskrypciedożołnierzyimarynarzy(1882),aleiwskier owanymdowszystkichuczniówCesarskimdekrecieowychowaniu(1890).

Obatepismatraktowanebyłyjakoswegorodzajutekstyświęteodc zytywanep r z y okazjiróżnychuroczystości.Wroku1937opubliko wanoKokutainoh o n g i⁶⁵,którejeszczemocniejpodkreślałoboskość cesarzaiznaczeniecałkowitegopodporządkowaniasiępoddanyc hjegowoli⁶⁶.Cociekawe,znalazłasiętamrównieżuwagaotym,żebo jowyduchnarodudajeżycie,a wojnaniejestnarzędziemdestrukcjiiuj arzmianiainnych,tylkokre-

atywnądrogąprzynoszącąpokójiwielkąharmonię⁶⁷,codobrzew pisujesięwusprawiedliwianiezaborczejpolitykikraju.Zgodniez popularnymwówczassloganemhakkōichiu(„osiemstronświata podjednymda-

chem”)⁶⁸,cesarzpowinienrozciągnąćswebłogosławionezwierzc hnictwonadcałymświatem⁶⁹.Krzewieniemkultucesarza,umiło waniaojczyznyi nacjonalizmuzajmowałysięnietylkoszkołyc zywojsko,aletakże

63 Zgodniezjapońskąmitologiącesarstwomiałopowstaćw660rokup.n .e.,podczasgdywrzeczywistościjestonooponadtysiąclatmłodsze.

64 Por.SourcesofJapanesetradition…,s.77.

65 Comożnatłumaczyćm.in.jako„Podstawycharakterunarodowego”lu b„Pod-

stawypaństwa/ustrojupolitycznego”,gdyżterminkokutaijestwielozn aczny.Słowokokutairegularnieprzewijałosięwjapońskimdyskursienac jonalistycznymi zwyklerozumianojewkategoriachspecyficznychcechj apońskiegoustroju,świętościosobycesarzaorazjegowięzizpoddanymi.

66 WrozdzialeLojalnośćipatriotyzmznalazłysięnawetsłowaotym,żejed- nostkanależydopaństwa–por.SourcesofJapanesetradition…,s.279.

67 Por.ibidem,s.281.

69 DavidEarhart,op.cit.,s.63.

chramypaństwowegoshintō⁷⁰,którezresztąbyłybudowanerów nieżn a obszarachterytoriówzdobytych,takichjakKor eaczyTajwan⁷¹,alo-

k a l n a ludnośćbyłazobowiązanadouczestnictwawkulcie⁷².Mitol ogiis h i n t ō ,wywiedzionejzewspomnianychwyżejksiąg,ucz onowszkołachjakhistorii.Zshintōpaństwowymzwiązanybyłteżn owopowstałykultpoległychwimięcesarzaicesarstwa,zinstyt ucjonalizowanypodpostaciąt o k i j s k i e j świątyniYasuku ni⁷³.

Wydajesię,żezawyboremdrogiagresywnejekspa nsjiteryto-rialnejprzezJaponię–

przynajmniejwepoceMeiji–

stałprzedewszystkimstrachwyspiarzyprzedskoloniz owaniemprzezpaństwaZachoduorazswoistepoczuci eniższości⁷⁴.Odpoczątkówtejepokis t a r a n o sięwię cświadomierozwijaćbuforowąstrefębezpieczeństwa.

Jużwlatach80.XIXwiekumążstanuYamagataArito momówiłokoncentrycznychstrefachotaczającychJapon ię:odrodzimychWysp,czylikręgu„suwerenności”,poobszar„prze wagi”,zabezpieczającycesarstwo,aleznajdującysiępozajegograni cami.WmiaręrozwojuterytorialnegoJ ap on ii tekręgirosły, awyspiarzecorazwiększąstrefępostrzegalijakoobszar„prz ewagi”,nadktórymnależałorozciągnąćkontrolęwcelachbezpi eczeństwa⁷⁵.Powojnierosyjsko-

japońskiejJapończycytoczylidyskusjenietylkonadpote ncjalnymikierunkamiekspansji,oczymw s p o m n i a ł a m powyżej,aletakżenadsamąjejpotrzebą.Niektórz ypo-

stulowalipozostanieprzywywalczonymstatusquo,innijed nakzczasemp r z e f o r s o w a l i wizję„większejJaponii”⁷

6.Oczywiściepodnoszonoprzytymkwestiezwiązanezgos podarką,koloniemiałyprzecieżzapewniaćsurowce,żywnoś ćirynkizbytu,orazprzestrzeńżyciowądlarosnącej

70 Shintōpaństwoweniebyłonaturalnąewolucjąrodzimychwier zeńjapońskich,tylkotworemzewszechmiarpolitycznym,ws pieranymzkasypaństwowej.

71 Wartojednakpamiętać,żeskolonizowanizostawaliobywatela micesarstwa,chociażbezpełnychpraw.

72 Ofijalnieudziałwuroczystościachpostrzeganybyłjakopatriotycz nyobowiązek,aniecześćreligijna.

73 Por.SourcesofJapanesetradition…,s.117–119.

74 Któremuzaprzeczałylicznetekstypublicystyczneiofi owyższościJapoń- czyków,powodowanejichboskimpochodzeniemisamąinstytucjąces arstwa.

75 Por.TheCambridgeHistoryofJapan,Vol.6,s.219–220.

76 Por.ibidem,s.271.

populacjisamejJaponii.Zwielomazajmowanymikrajamiłączy łaJapończykówwspólnotakulturowa,zwłaszczawspólnedzied zictwofilozoficzne,aczasemnawetpokrewieństwo⁷⁷.Lądytebyły teżzwyklegęstozaludnione.Kolonializmjapońskiróżniłsięwięco deuropejskiego.ChociażstosunkiJaponiizWielkąBrytaniąnaprze łomiewiekówukładałysięraczejpomyślnie⁷⁸,otyleniemożna zapominać,żeniel- chęćJapończykówdokrajówZachodumiewałarównieżuzasad nionepowody. Wyspiarzepoczulisiębardzodotknięciwspomni anymjużo d e b r a n i e m imLiaodongupowojniejapońsko- chińskiej.Równiemoc-e nowichdumęuderzyładyskryminacjaemigrantówmającamiejscenat erytoriumUSAoraznoweprawoantyimigracyjnewprowadzoneprzezte nkrajwlatach20.XXwieku,którecałkowiciezakazywałoimigracjizJap onii⁷⁹.TedziałaniaAmerykanównapędzanebyłyrasistowskimisloganami o„żółtymniebezpieczeństwie”⁸⁰.Zakolejnyprzejawdys- kryminacjiuznanowcesarstwieustaleniakonferencjiwaszyn gtoń-

skiejz1922roku,wedługktórychWielkiejBrytaniiiUSAprzyznanom a k s y m a l n y tonażfotliniowychwynoszący500 000ton,zaśJaponii3 0 0 000ton⁸¹.Oczywiściewszystkieteustaleniazostałypoczynionej u ż popierwszychjapońskichpodbojachnakontynencieiPacyfik u,alep r z y c z y n i ł y siędorozwojuretorykiantykolonialnej(

antyeuropejskieji antyamerykańskiej)wcesarstwieipromowan iahasła„AzjadlaAzjatów”–

o c z y w i ś c i e podjapońskimprzewodnictwem.

Cociekawe,wydajesię,iżprzynajmniejczęśćJapończykówszczer zewierzyławdziejowąmisjęswegokraju.Jużw1895rokudziennika rzihisto-

rykTokutomiSohōmówił,żeJaponiapowinnaroztoczyćdobrodzie jstwaswoichrządównadAzjąWschodniąipołudniowymPacyfikie mnawzórCesarstwaRzymskiegowstarożytnejEuropie⁸².Zaśwd okumenciecesar-

skimogłoszonympopodpisaniuporozumieniazNiemcamiiWłoch ami

77 JakmiałotomiejscewprzypadkuKoreańczyków.

78 Od1902rokukrajetewiązałsojusz.

79 JużodIdekadyXXwiekuobowiązywałyobostrzeniawzględemprzyjazduJapończy kówdoUSA.

80 Por.AndrewGordon,op.cit.,245.

81 Por.GrzegorzBarciszewski,op.cit.,s.23.

82 Por.TheCambridge HistoryofJapan,Vol.6,221.

w1940rokumożnaznaleźćsłowa:

„Sprawić,bynaszewielkiecnotyp r o m i e n i o w a ł y nacałąziemię,uczynićcałyświatjednąrodziną–

otomisja,którąpowierzylinamnasicesarscyprzodkowieikt órąbierzemyso bie doserca”⁸³.WojnęzChinaminazywano„

świętą”,gdyżJapończy-

cy mieliwChinachdospełnienia„niebiańskąmisję”–

zaprowadzenieporządku.Uważano,żeChińczycysaminie potrafisobąrządzić⁸⁴.Japończycywłaściwieczęstoprzej mowalizachodnieteorierasistowskiei dostosowywalijedo swoichpotrzeb.NietylkoChińczycymielibyćn i e z d o l n i dosamodzielnegostanowieniaosobie–

tąsamącechąmiałysięwykazywaćspołecznościkrajówtrop ikalnych,czylimieszkańcywyspn a Pacyfiku⁸⁵.Japoniamiał atutajpełnićrolę„cywilizatora”jakokrajnowoczesny,któryjest wstaniepoprowadzićinnychdrogąrozwoju⁸⁶.CelemJaponiimia łobyćwyzwolenieAzjiPołudniowo-

Wschodniejspodjarzma„białegoimperializmu”⁸⁷ⁱutw orzenie„WielkiejStrefyDobrobytuAzjiWschodniej”.Re giontenmiałyłączyćzasadywzajemnegoszacunku,współpr acyipomocy,„suwerennaniepodległość”orazodrzu-

ce nie rasowychuprzedzeń⁸⁸.ZgodniezwytycznymiShinmi nnomichi(‘Drogapoddanych’),podręcznikajapońskiegomin isterstwaedukacjiwydanegow1941,cesarstwomiałozb udowaćnowyporządekświataw oparciunieoindywiduali zm,liberalizmimaterializm,alebazującnazasadachmoral nych,takichjaklojalnośćinabożnośćsynowska⁸⁹.Milionyofiar drugiejwojnyświatowejzapewnetejwspaniałejpokojowej p a n a z j a t y c k i e j koegzystencjiniedostrzegły.

83 RuthBenedict,Chryzantemaimiecz.Wzorykulturyjapońskiej,przeł.E waKlekot,Warszawa2003,s.42.

84 Por.DavidEarhart,op.cit.,s.xi,44.

85 Por.StanisławMeyer,op.cit.,s.21.

86 Trzebaprzyznać,żenaczęścizajętychterytoriówJapończycyro zwijaliroz-

maitegałęzieprzemysłuczyinwestowaliwinfrastrukturę.Nie mniejjednakt e r y t o r i a temiałyprzynosićkorzyścimetropo lii.

87 JaknaironiędziałaniaJaponiipodczas

wojnynaPacyfiu rzeczywiściedoprowadziłydozrzuceniazachodni egozwierzchnictwaprzezlicznekrajeregionupotymkonflikcie.

88 Por.SourcesofJapanesetradition…,op.cit.,s.291.

89 JakwidaćJapończycyniebylisięwstaniewyzwolićodchińskichkoncepcji–

por.ibidem,s.304–305.

Podsumowanie

Japoniawniezwyklekrótkimczasieprzeistoczyłasięzkrajufe udal-

n e g o wnowoczesnepaństwo.Jużwpierwszejdekadziemode rnizacjiprzystąpiłado„otwierania”siłąKorei,wtrzeciejbyławsta niewygraćwojnęzChinami,wczwartejpokonaćmocarstwoeuro pejskie.Inspiracjąd l a JapończykówbyłyimperiaZachodu–

zgodniezustalonąprzezniepraktykąprzystąpilionidowzmacn ianiaprestiżuwłasnegopaństwamiędzyinnymizapomocąroz budowysiłzbrojnych,któreumożliwiałye ks pa ns ję terytorialną,z aśnazdobytychziemiachwprowadzalinoweporządkiczerpiącz nichzyskiekonomiczneinarzucająclokalnejludnościwłasnąwizję świata.ZgodniezniąCesarstwoWielkiejJaponiimiałodospełnien iamisjęoswobodzeniaAzjizjarzmabiałegokolonializmuiwpro- w a d z e n i e wniejdobrobytu,gdzieposzczególneludyżyłybywharm oniina przynależnymimmiejscupodbłogosławionymzwier zchnictwemb o s k i e g o mikada.Klęskawdrugiejwojnieświ atowejzniweczyłaimpe-

rialneosiągnięciaJaponii.Jaksięzczasemokazało,posiadaniekolonii niebyłokoniecznymwarunkiemrozkwitugospodarczegoiciesze niasięszacunkiemnaareniemiędzynarodowej.Zgodniezartykułem 9.nowejkonstytucjiz1947rokuJaponiawyrzekłasięteżwojeniwoj ska⁹⁰,jednakn i e przeszkadzajejtodzisiajwbyciuświatowymmocars twem.

Bibliografia

BarciszewskiGrzegorz,OkrętylotniczeJaponii,Warszawa2010.

BeevorAntony,Drugawojnaświatowa,przeł.GrzegorzSiwek,Kraków2013.B e n e d i c t Ruth,Chryzantemaimiecz.Wzorykulturyjapońskiej,przeł.EwaKlekot,

Warszawa2 0 0 3 .

ColásAlejandro,Imperium,przeł.JacekDobrowolski,Warszawa2008.

DowerJohn,EmbracingDefeat.JapanintheWakeofWorldWarII,NewYork1999.DreaEdwar d,Cesarska armia Japonii1853‒

1945,przeł.TomaszTesznar,Kraków2012.EarhartDavid,CertainVictory.ImagesofW

90 CoprawdakonstytucjazostałanapisanapoddyktandoAmerykanówi wJap oniiistniejągrupydążącedozmianyartykułu9.,jednakwiększośćo b y w a t e l i jestzautrzymaniemustawyzasadniczejwobecnymjejbrzmie-

niu.Japoniaoficjalnienie

posiadasiłzbrojnych,jednakutrzymujepotężneS i ł y Samoobrony(Jieitai).

FergusonNiall,Imperium.JakWielkaBrytaniazbudowałanowoczesny świat,

przeł.BeataWilga,Wołomin2007.

FrédéricLouis,ŻyciecodziennewJaponiiuprogunowoczesności (1868‒1912),p r z e ł . EligiaBąkowska,Warszawa1988.

GordonAndrew,NowożytnahistoriaJaponii,przeł.IwonaMerklejn,Wa rszawa2010.H e n s h a l l Kenneth,HistoriaJaponii,przeł.KarolinaWiś niewska,Warszawa2011.IndexofPossessionsandColonies,WorldStates men.org[on-line:]http://www.world-

statesmen.org/COLONIES.html#Japanese[dostęp:09.08.2018]

.

JastrzębskiJarosław,Wprowadzeniedojapońskichsztukwalki,Kraków2008.

Mengkukuo/Mengjiang,GlobalSecurity.org[on-

line:]https://www.globalsecurity.org/military/world/mongoli a/mengkukuo.htm[dostęp:09.08.2018].

MeyerStanisław,HistoriaOkinawy,Kraków2018.

MorisonSamuelEliot,WschodzącesłońcenaPacyfi ,przeł.MarekP erzyński,G d a ń s k 2014.

MortonScott,CharltonLewis,Chiny.Historiaikultura,przeł.BogdanZ emanek,K r a k ó w 2007.

PuchalskaJoannaKatarzyna,Bushidō.Ethossamurajówodopowieściwoje nnychd o wojnynaPacyfiku,Bydgoszcz2016.

SolarzJacek,Armiajapońska1873‒1945,Warszawa2011.

SourcesofJapanesetradition,Vol.2:1600to2000,Part2:1868to2000,eds.T heodored e Bary,CarolGluck,ArthurTiedemann,NewYork2006.

StilleMark,MarynarkawojennaCesarstwaJaponiiwwojnienaPacyfi , przeł.TomaszSzlagor,Poznań2015.

TheCambridgeHistoryofJapan,Vol5:TheNineteenthCentury,ed.MariusJanse n,C a m b r i d g e 2007.

TheCambridgeHistoryofJapan,Vol.6:TheTwentiethCentury,ed.PeterD uus,C a m b r i d g e 2 0 0 5 .

TheWashingtonNavalConference,1921‒

1922,U.S.DepartmentofStateArchive[on- line:]https://2001-

2009.state.gov/r/pa/ho/time/id/88313.htm[dostęp:08.08

TotmanConrad,HistoriaJaponii,przeł.JustynHunia,Kraków2009.TubielewiczJolan ta,HistoriaJaponii,Wrocławetal.1984.

Streszczenie

ArtykułprzedstawiaprocesbudowaniamocarstwowegostatusuprzezJaponięoddru giejpołowyXIXwieku,ażdoklęskitegopaństwawwojnienaPacyfiku.Autor- kaomawianajważniejszezagadnieniazwiązanezpowstawaniemjapońs kiegoi m p e r i u m wAzji,zaczynającod„otwarcia”JaponiiprzezAmerykanóww połowiewiekuXIXiwynikłejztegofaktuzmianywładzwtymkraju,codoprowadziłodo p r z e k s z t a ł c e n i a sięzacofanegotechnologiczniefeudalnegopańst wawnowocze-

snągospodarcząimilitarnąpotęgęAzjiWschodniej.Następnieomówiona jeststopniowaekspansjaterytorialnaJaponii,odzajmowaniaziem„ni czyich”luboddłuższegoczasuzwiązanychztympaństwem,ażpozdob yczenakontynen-

cieazjatyckimiodległychwodachPacyfiprzyłączonewwynikuzwycięski chkonfówzbrojnychzsąsiadamilubaneksji.Późniejautorkaprzecho dzidoomówieniagenezyiwpływówarmiiorazmarynarkiwojennejnar ządJaponiiw pierwszejpołowieXXwieku,kończącnaprzedstawieniuid eologii,nasyconejm i t ologią,stojącejzaagresywnąpolitykącesarstwa.

Słowakluczowe:imperializm,ekspansjaterytorialna,wojna,siłyzbrojne,cesarz

Summary

Halfacenturyofmight–

Japaneseattemptstobuildacolonialempire

ThearticlepresentstheprocessofbuildingasuperpowerstatusbyJap anfromthesecondhalfofthe19^thcentury

untiltheJapanesedefeatinth ewaronthePacific.Theauthordepictsthemostimportantissuesconcerningthecr eationoft h e JapaneseEmpireinAsia,includingthe“opening”ofJapanbytheA mericansinthemiddleofthe19^thcentury

andtheconsequentchangesi ntheJapanesegovernment,whichledtothetransformationofthetechno logicallybackwardfeudalstateintothemoderneconomicandmilitar ypowerofEasternAsia.Subsequently,thearticlediscussesthegradual territorialexpansionofJapan:f r o m occupyingeither“noman’s”landsorthos eassociatedwiththiscountryfora longertimetotheconquestsontheAsiancon tinentandthedistantwatersofthePacifiacquiredthroughthevictoriou sarmedconfwiththeneighborsorthroughannexations.Afterwards,t heauthordiscussestheoriginsofarmya n d navyandtheirinfuenceontheJap anesegovernmentinthefirsthalfofthe20^thcentury.

Thearticleendswiththe presentationofthemythology-

infusedideologystandingbehindtheaggressivepolityoftheempire.

Keywords:imperialism,territorialexpansion,war,armedforces,emperor