Marek Mariusz Tytko (UJ, Kraków)
Studyci. Odrodzenie zakonu przez metropolitę Andrieja Szeptyckiego
Początki Studionu
Pierwsze tysiąclecie chrześcijaństwa było dziejami jednego, wspólnego Kościoła bez podziału na Wschód i Zachód, który formalnie nastąpił w 1054 roku.
Trzeba o tym pamiętać, gdy śledzi się losy zakonu studytów1.
Wschodni monastycyzm sięga korzeniami do Egiptu. Stamtąd wywodzą się pierwotne dwa główne jego typy2: pustelniczy (eremicki) reprezentowany np. przez św. Antoniego (251-356 n.e.) i cenobialny reprezentowany przez Pachumiusza (zm. 348 r. n.e.). Następnie wykształciły się inne typy monastycyzmu. Trzecią odmianą są idiorytmie, które powstały przez zmniejszenie liczby mnichów w cenobiach za sprawą św. Bazylego Wielkiego (zm. 379 r. n.e.). Idiorytmiczny ty zgromadzeń cechowała większa swoboda zakonników. Pojawił się on pod koniec XIV wieku na Atosie3. Prócz cenobium, idiorytmii i eremictwa należy wymienić czwarty typ monastycyzmu wschodniego zwany laurą albo ławrą. Ławra to coś pośredniego między cenobium a pustelnią. D. Obolensky4 w rozdziale pt. „Monastycyzm bizantyński” definiuje ławrę jako „zgromadzenie cel pustelniczych wokół wspólnego nauczyciela”. Od idiorytmii różni się ławra większą surowością, lecz różnice między typem idiorytmii i ławrą nie są precyzyjnie zdefiniowane przez badaczy. Studyci zaliczają się więc (w zależności od podejścia badacza) do zakonu o typie monastycznym laury (ławry) lub idiorytmii.
Rzymski konsul Studios w roku 463 n.e. założył niedaleko Złotej Bramy, w zachodniej części Konstantynopola, monaster pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, nazwany od imienia jego założyciela - Studios5. Monaster ten rozrósł się do tego stopnia, że stał się jednym z ważniejszych kulturowo i teologicznie klasztorów pierwszego tysiąclecia. Zakonników tam przebywających nazywano studytami od nazwy Studios. Ich monaster był idiorytmią, początkowo - w stylu bazyliańskim.
1 Niniejszy tekst napisany w całości w 1991 roku. Jest pierwszą próbą zarysu historii zakonu. W 1993 ukazała się książka ks. prof. Mariana Kaniora OSB, „Historia monastycyzmu chrześcijańskiego. T. 1 Starożytność (wiek III-VIII)”, Polskie Towarzystwo Teologiczne, Wydawnictwo UNUM, Kraków 1993, indeks, bibliogr, s. 398. Autor niniejszej pracy nie skorzystał z niej, uważając swoją niezależną pracę jako uzupełniającą krótki tekst ks. prof. Mariana Kaniora omawiający tylko zarys teologii i historii studytów w I tysiącleciu z innym rozłożeniem akcentów tyczących m.in. spraw ikony czy stylu życia.
2 Zernov Nikolai „Wschodnie chrześcijaństwo”, przekład Stanisław Łoś, IW PAX, Warszawa 1967, s. 61,
3 Por. Knowles M.Dawid, Obolensky Dimitri, „Historia Kościoła”, przeł. Ryszard Turzyński, IW PAX, Warszawa 1988, s. 78,
4 Op. cit., ib.,
5 „ The Oxford Dictionary of the Christian Church”, ed. by F. L. Cross, Oxford 1974, s.
687, 1316-1317, bibliografia. John Meyendorff, „Teologia bizantyjska”, przekład Jerzy Prokopiuk, IW PAX, Warszawa 1984, s. 59, por. także: ks. Henryk Paprocki, „Wybrane zagadnienia z teologii sztuki sakralnej”, Novum, 1981, nr 1-2, s. 41,
Zasługi studytów dla Kościoła są bezsporne6. Monaster Studios poparł uchwały Soboru Chalcedońskiego potępiającego patriarchę monofizytów Akacjusza (484-519 n.e)7. W ósmym wieku studyci podczas długotrwałego sporu między ikonodulami (zwolennikami czci ikon) a ikonoklastami (przeciwnikami czczenia ikon) opowiedzieli się zdecydowanie po stronie ikonodulów8. Ikonodulowie bronili nie tylko kultu świętych ikon, ale i wolności, niezawisłości Kościoła od cesarza. Ikonodulowie sprzeciwiali się cezaropapizmowi ikonoklastów9.
Święty Teodor Studyta i jego czasy
Najważniejszą postacią monasteru w Studios był niewątpliwie św. Teodor Studyta (759-826), którego można postawić obok Germanosa I, św. Jana z Damaszku, św. Jerzego z Cypru i patriarchy Nicefora w rzędzie najświetniejszych ikonodulów (ikonofilów)10. Żeby zrozumieć rolę św. Teodora Studyty i późniejsze dzieje zakonu studytów trzeba zapoznać się choćby pobieżnie z historią sporu o ikony i atmosferą tamtej epoki.
W 725 roku ukazał się pierwszy edykt cesarski przeciwko ikonom11. Był to objaw buntu przeciwko „hellenizmowi” w chrześcijaństwie. Ćwierć wieku później cesarz Konstantyn V Kopronim (rządzący w latach 741 - 775) zwołał w roku 754 pseudosobór w Hiera, na którym około 30 - 40 biskupów uchwaliło, że jedynym prawowitym wyobrażeniem Zbawiciela jest Eucharystia a wszelkie rzeźby i malowidła wyobrażające postać Jezusa Chrystusa są heretyckie12. Obrazoburczy pseudosobór w Hiera nakazał malowidła i rzeźby te zniszczyć. Cesarz kazał również wypędzić ze Studios mnichów broniących kultu ikon13.
Cesarz Leon IV Chazar (775-780) złagodził represje wobec ikonodulów, dzięki czemu nieliczna garstka mnichów mogła wrócić do Studios14.W tym czasie dwudziestokilkuletni Teodor był pod wpływem swojego wuja - św. Platona, od 780 r.
opata z Sakudion (Saccudium)15. W roku 787 cesarzowa Irena, atenka, zwolenniczka
„hellenizmu” w Kościele i czcicielka ikon - doprowadziła do zwołania VII Soboru Powszechnego w Nicei (ostatniego wspólnego soboru Wschodu i Zachodu), na którym około 300 biskupów (w tym 2 legatów papieża) obaliło obrazoburcze uchwały pseudosoboru z Hiera z 754 i zezwoliło na okazywanie czci obrazom i dało zgodę na sporządzanie podobizn Zbawiciela16.
6 Więcej o studytach - zob.: (1) „Constitutiones Studianae”, Vat. gr. 2029 [w:] J. P.
Migne, „Patrologia Graeca” XCIX 1703-20, Paris 1857-1866, (2) E. Marin „De Studio constantinopolitano”, Paris, 1897, (3) H. Delehaye S.J., „Studio -Studios”, [w:] „Analecta Bollandiana”, Paryż - Bruksela 1934, s.
64, fot., (4) E. Candal S.J., s. v. „Studiti” [w:] „Enciclopedia Cattolica”, ed. P. Paschini i inni, 12 vol., 1949 -1954, tu: col. 1441, f., „Studiti”,
7 „The Oxford Dictionary of Christian Church”, op. cit., s. 687,
8 Zernov, op. cit., s. 69,
9 „The Oxford Dictionary...”, op. cit., ib.,
10 Meyendorff, op. cit., s. 58-66. Zernov, op. cit., s. 69,
11 Zernov, op. cit., s.68-69,
12 Zernov, op. cit., s.69,
13 „ The Oxford Dictionary...”, op. cit., s. 1316-1317,
14 „The Oxford...”, op. cit. ibid.
15 Ibid.,
16 Ibidem, oraz Zernov, op. cit., s. 69-70,
W roku Soboru w Nicei (787) Teodor Studyta został wyświęcony przez Tarazjasza na kapłana17. W 794 r. objął po wujku, św. Platonie opactwo w Saccudium18. Teodor starał się przykładnie wypełniać uchwały VII Soboru Nicejskiego. Po uchwałach nicejskich stanowiących, że Kościół nie podlega władzy państwowej, Teodor w roku 796 odważnie potępił niekanoniczne małżeństwo cesarza Konstantyna VI i odseparował się od Tarazjasza, który to małżeństwo tolerował19. Następstwem tego kroku było wypędzenie Teodora Studyty do Tesalonik. W rok później u boku matki cesarza Ireny powracił do Konstantynopola i osiedlił się w opustoszałym monasterze Studios wraz z częścią mnichów z Saccudium20. Mnisi ci wraz z Teodorem walczyli wcześniej przeciwko islamskim Saracenom. Byli więc zaprawieni w dyscyplinie wojskowej.
Teodor wprowadził do klasztoru w Studios nową regułę wzorowaną po części na regule św. Bazylego Wielkiego. Silna dyscyplina, ubóstwo, ścisła klauzura, doskonalenie się w rzemiośle oraz intensywne studia nad teologią - to zalecenia, które legły u podstaw Hypotyposis, reguły studyckiej spisanej i ukształtowanej ostatecznie przez uczniów Teodora21. Od początku IX w. Studios staje się wzorem dla wschodnioeuropejskiego monastycyzmu np. dla Athosu czy Słowian22. Studios słynęło z doskonałej szkoły kopistów, z wyśmienitych artystów - malarzy, z hymnów, które do dziś są używane w Kościele Greckim np. części Trodionu na Wielki Post czy Parakletike, czyli Oktoechos23.
Teodor w 809 roku potępił drugie małżeństwo (niekanoniczne) cesarza Nicefora (panującego w latach 802 - 811). Za to cesarz Nicefor wygnał Teodora z Konstantynopola24. Na wygnaniu Teodor apelował bez skutku do papieża Leona II o pomoc25. Po śmierci cesarza Nicefora (811 r.) Teodor wrócił ponownie do stolicy.
Jednak już dwa lata później nowy cesarz - Leon V reaktywował policję ikonoklastyczną (813 r.) a w roku 814 z pomocą armii rozpoczął nową ofensywę przeciwko ikonom i ich czcicielom. Więził i torturował zakonników. Teodor Studyta po raz trzeci został wygnany ze stolicy26. Udał się kolejno: do Metopy na Frygii, do Bonety, Anatolii i do Smyrny. Stamtąd pisał liczne listy w sprawie ikon. Stamtąd apelował do papieża Paschala I o pomoc27. Dopiero w 820 roku, na wezwanie cesarza Michała II, Teodor powrócił do Carogrodu. Nie doczekał się jednak przywrócenia kultu ikon w Bizancjum.
Zmarł 11 listopada 826 roku28.
Pozostawił po sobie bogatą spuściznę. Do kanonu jego pism zalicza się
„Długą katechezę” i „Krótką katechezę”, „Antirrhetiki”, w których polemizuje z ikonoklastami , poezje, mowy o liturgii, listy29. Św. Teodor Studyta należał wraz ze św.
Janem Klimakiem, św. Symeonem Nowym Teologiem, Św. Grzegorzem Palamasem do
17 „The Oxford...”, op. cit. ibidem, oraz op. cit., hasło: „Teodor Studite”,
18 Ibidem,
19 Ibidem,
20 Ibidem,
21 „Encyklopedia Katolicka”, t. II., KUL, Lublin 1989 s. 137-138, a także: Meyendorff, op.
cit., s. 61, „The Oxford Dictionary...”, op. cit. 1316-1317,
22 „The Oxford...”, op. cit., s. 1317,
23 Iibidem, oraz Meyendorff, op. cit., s. 62,
24 „The Oxford...”, op. cit., s. 1359,
25 Ibidem,
26 Op. cit., s. 687,
27 Op. cit., s.1359,
28 „ Wielka Encyklopedia Powszechna PWN”, t. 11, s. 473, „The Oxford Dictionary....”, op.
cit., s. 1359,
29 Meyendorff, op. cit., s. 61,
tego nurtu teologii bizantyńskiej, który wywodził się z tradycji aleksandryjskiej, m.in. od Pseudo - Dionizego Areopagity30. Nurt ten cechowały: filozoficzność, podkreślanie roli umysłu w mistyce i ascetyce oraz mniejsze zainteresowanie teologią biblijną31.
Św. Teodor Studyta i patriarcha Nicefor przejęli pogląd św. Jana z Damaszku, że odrzucenie kultu ikon jest negacją prawdziwego człowieczeństwa Chrystusa32. Zdaniem św. Teodora ze Studionu obrona obrazów ma więc wagę dogmatyczną, a nie tylko moralną (jak mówił Germanos I)33. Ikonoklazm czasów Teodora Studyty powstał niewątpliwie pod wpływem wielu czynników. Na rozwój obrazoburstwa (ikonoklazmu) wpłynęły monofizyckie idee minimalizujące ludzką stronę Wcielenia Chrystusa. Wpływ miały idee manichejczyków (głównie paulicjan) utrzymujących, że cała materia jest zła (łącznie z ludzkim ciałem Chrystusa), a przeto niegodna odwzorowania w sztuce. Także wpływ monoteistycznego islamu nie wydaje się bez znaczenia34, szczególnie jeśli chodzi o zakaz przedstawiania postaci ludzkiej.
Przeciwko tym wpływom walczył św. Teodor Studyta, cierpiał trzykrotne wygnanie, więzienie i obrażenia cielesne35. Pośmiertnym triumfem św. Teodora ze Studios było ogłoszenie w roku 842 Święta Ortodoksji na pamiątkę zwycięstwa czcicieli ikon, które do dziś obchodzi się w Cerkwi Prawosławnej w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu36. Święto Teodora Studyty Cerkiew Prawosławna obchodzi 11 listopada37. Ironią historii jest fakt, że monaster w Studios, którego opat - św. Teodor Studyta - dwukrotnie zwracał się do papieży o pomoc, w cztery wieki później tj. w roku 1204 został zniszczony przez łacińskich krzyżowców. Co prawda, monaster odbudowano w roku 1290, ale w 1543 r. Turcy obrócili go w doszczętną ruinę38. Warto tu wspomnieć innego wielkiego teologa studytę - św. Symeona Nowego Teologa, który głosił zasadę przeciwstawiania się rozpadowi. W tym kontekście rozpad zakonu studytów w Bizancjum, którego resztki pozostały w czasach nowożytnych prawdopodobnie jedynie na Atosie, wydaje się tym bardziej tragiczny.
Studyci na Rusi
Choć monaster w Studios nie przetrwał fizycznie poza średniowiecze, to dzięki rozprzestrzenieniu się duchowości studyckiej - jako typ monastycyzmu nie zaginął zupełnie. Myśl studytów promieniowała na Ruś od XI wieku. W 1062 roku św.
Teodozjusz (Teodosij) Pieczarski (1035-1074) wprowadził regułę studycką do swojej ławry koło Kijowa39. Reguła studycka (Hypotyposis) była wzorem dla monastycyzmu ruskiego we wiekach XI i XII oraz ukraińskiego w XIX i XX wieku40. Dzieje studytów między XIII a XIX wiekiem na ziemiach ruskich i polskich wymagają odrębnych żmudnych i wieloletnich studiów archiwalnych. Na razie jednak jest to okres nie badany
30 „Encyklopedia Katolicka”, op. cit., t. II, s. 645-646,
31 ibidem,
32 „ Encyklopedia...”, op. cit., s. 644 (hasło oprac. W. Hryniewicz),
33 Ibidem, oraz „The Oxford...”, op. cit., ibidem, Teksty ikonodulów patrz: Jan Białostocki,
„Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce od starożytności do 1500”, t. 1, wyd. 2, 1988, indeks, bibliografia,
34 „ The Oxford...”, op. cit., s. 687,
35 Zernov, op. cit., s. 69,
36 „ The Oxford...”, op. cit., s. 1014,
37 op. cit., s. 1359,
38 op. cit., s. 1317,
39 „ Ukrainśkaja Zahalnaja Enciklopedija. Kniga znannja w 3 tomach”, red. Iwan Rakowski, wyd. Ridna Szkoła, Lwów - Stanisławów - Kołomyja, 1930, T.3: S -Ja, szpalty 211, 246, 264,
40 op. cit., T. 3, szp. 246,
przez polskich historyków Kościoła. Wiadomo tylko, że studyci ruscy przetrwali nielicznie aż do XIX wieku. W 1872 notują ich źródła ukraińskie41.
Szeptyccy a odrodzenie studytów w XX wieku
Nowy rozdział w historii zakonu studytów rozpoczął się wraz z odrodzeniem religijnym Ukraińców w epoce reformatora monachizmu42 - metropolity Andrieja Szeptyckiego we Lwowie, stolicy ówczesnej Galicji należącej do Austro-Węgier.
Andriej Szeptycki (imię zakonne), właściwe nazwisko - Roman Aleksander43 Szeptycki, wnuk Aleksandra Fredry po kądzieli44, Polak, który zmienił narodowość na ruską45 w roku 1885, który uzyskał tytuł doktora prawa w 1888 w Uniwersytecie Jagiellońskim46 i który doktoryzował się z teologii w latach 1892 - 94 u Jezuitów w Krakowie47, w 1898 zostaje ihumenem i profesorem teologii w bazyliańskim Seminarium w Krystynopolu48. Tam profesor Cyril Korolevskij sporządził49 Typikon - szczegółową regułę życia, organizacji i pracy studytów. Tę zasadniczą dla kształtu duchowości zakonu sprawę - opracowania dotyczące Andrieja Szeptyckiego na ogół, niestety, pomijają, przypisując wszystkie zasługi samemu Metropolicie. W rzeczywistości Andriej Szeptycki wraz ze swym bratem - Kazimierzem ów Typikon jedynie przejrzał50. Początki odrodzonego zakonu w Galicji są niejasne. W 1896 roku w Olesku pow. złoczowski - wg Kozaka51 - Andriej Szeptycki założył pierwszy klasztor studycki wg reguły św. Teodora Studyty. Kiedy tylko 31 października 1900 roku Andriej Szeptycki został metropolitą lwowskim, od razu reaktywował pierwszy monaster studycki pod Lwowem w Skniłowie52.
Początkowo studyci byli zgromadzeniem świeckim (laickim) bez form organizacyjnych53. Pierwsze ich święcenia nastąpiły w 1908 roku54.Studyci noszą na
41 Paul Robert Magocsi, ed., „Morality and Reality. The Life and Times of Andrei Sheptytskyi”, University of Alberta, Edmonton 1989, chapter 2, by John Paul Himka, s. 30,
42 Magocsi, op. cit., s. 446,
43 Magocsi, op. cit., s. 438-439, table 3,
44 por. też np. Sofija z Fredriw - Szepticka, „Mołodist i poklikanja o. Romana Szeptićkogo”, Rim 1987, s. 156,
45 Roman Szeptycki studiował prawo w Uniwersytecie Jagiellońskim. Pierwszy wpis w postaci tzw „rodowodu” (formularz wypełniany osobiście przez studenta - narodowość wpisywał on wedle uznania - na początku każdego semestru, formularz ten służył do rejestracji studentów oraz kontroli opłat za studia) pojawił się w roku 1883/84, gdzie Szeptycki wpisał się na wydział prawa jako „Polak”, syn obywatela ziemskiego z Przyłbic koło Jaworowa w Galicji , podał też, że uczył się wcześniej w gimnazjum św. Anny w Krakowie (w Collegium Nowodworskiego). Po jednorocznej przerwie w studiach prawniczych - wpisał się w roku akadem. 1885/86 na prawo podając narodowość „ruską”. Por. Akta Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego Sygnatura akt S II 474 C,
46 Liber Promotionum Universitatis Jagellonicae 1988 nr 1080 z datą 19 maja 1888, promocja podpisana przez rektora Spisa, dziekana Kasparka i promotora Madeyskiego, Szeptycki występuje w 1888 jako Roman de Szeptyce Szeptycki.
47 Magocsi, op. cit., s. XX, s. 272,
48 Magocsi, op. cit., s. XX,
49 Magocsi, op. cit., s. 215 - 216,
50 Magocsi, op. cit., s. 174, 216, 446,
51 „Zakony w Polsce. Katalog.”, opr. Józef Kozak, 1994, s. 242,
52 Magocsi, op. cit., s. XX, oraz tenże, s.282, przypis 8, oraz tenże, chapter XXIII, dod. cz.
4/4, por., także: Torzecki Ryszard „Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923 - 1929”, WL, Kraków, 1959, s.
318,
53 Torzecki, op. cit., s. 318,
54 ibidem.
czarnych, szerokich, kloszowych sutannach (rewerendach) białe krzyże maltańskie55. Skrótem nazwy zakonu studytów56 jest STS (!) tj. Zgromadzenie Teodora Studyty57. Innym skrótem, który podaje katalog „Zakony w Polsce”58 jest MSU - tj. Monachi Studiti Ucraini (mnisi obrządku bizantyńsko-ukraińskiego), czyli Monachy Studtśkoho Ustawu lub Monachi a Regula Studitarum. Wśród wydawnictw ukraińskich znalazł się też skrót STD59.
Brat Metropolity Andrieja - Kazimierz Szeptycki60, żyjący w latach 1869 -1956, z zawodu - prawnik, podczas studiów podający się jako obywatel narodowości polskiej61, doktoryzował się z prawa w 1892 roku62po odbyciu studiów teologicznych u benedyktynów - przyjmuje w 1915 święcenia kapłańskie i zostaje ihumenem (opatem) we Lwowie jako brat Kłymentij (Klemens)63. Zwrot ku rusińskości (ukraińskości) jest aż nadto jasny. Rola o. Kłymentija jako duchowego ojca studytów lwowskich jest oczywista. Kazimierz Szeptycki poprawił księgę praw zakonu64, tę samą którą w 1905 roku przejrzał Andriej Szeptycki, na podstawie reguły sporządzonej przez prof. Cyrila Korolevskiego65. Reguła ta została opublikowana w 1910 roku jako Typicon Skniłowski66. później, wroku 1936, o. Kłymentij Szeptyckij sporządził wraz z Metropolitą Andriejem drugą - tym razem obszerną, bo liczącą 344 strony wersję Typiconu (opublikowano ją w 1964 w Rzymie67). Wersja pierwsza, ta z roku 1910, nie zachowała się.
Studyci na obszarze Rzeczypospolitej
Odrodzony, tym razem na gruncie Kościoła Katolickiego, zakon studytów rozwijał się bardzo dynamicznie. Wzrastała liczba mnichów i monasterów. W ciągu ćwierć wieku powiększył się dziesięciokrotnie, bowiem do roku 1939 studyci mieli 8 klasztorów (i 2 filie na Podlasiu)68. Tymczasem około roku 1915 monaster skniłowski liczył zaledwie mniej więcej 30 mnichów69. Monaster we Lwowie - Skniłowie to był
55 Prus Edward, „Władyka Świętojurski: rzecz o biskupie Andrieju Szeptyckim (1865 - 1944)”, CRZZ, Warszawa 1985, s. 320, tamże przypis 131,
56 występuje np. u E. Prusa,
57 Nie natrafiłem na żadne tłumaczenie tego skrótu (STS) odnoszące się do zakonu, może Societas Theodori Studitae, (zlatynizowane imię greckie „Theodorus Studites”) - rozwinięcie skrótu moje (M.
M. T), wszystkie podane w tekście skróty są skrótami nowołacińskimi, utworzonymi przypuszczalnie w XX wieku dla potrzeb Kościoła Greckokatolickiego,
58 „Zakony w Polsce. Katalog”, opr. Józef Kozak, Znak, Kraków 1994, s. 241-242,
59 Synycia, „Svitylnyk Istiny”, s. 247, podpis pod ilustracją: „o.dr Bogdan Lipskij STD”,
60 Magocsi, op. cit. s. 438-439, table 3,
61 Kazimierz Szeptycki wpisał się w roku akadem. 1887/88 na wydział prawa UJ podając swoją narodowość jako „Polak”, określając się jako syn Jana Szeptyckiego, właściciela dóbr Przyłbice koło Jaworowa. Akta Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego - sygnatura akt S II 478 A,
62 Liber promotionum Universitatis jagellonicae nr 1548 rok 1892, podaje „Casimirus Maria Comes Szeptycki, oriundus Przyłbice in Galicia, hodie doctor iuris renuntiatus est, Cracovie die 16 mensis Julii anni 1892” podpisano; rektor Chodkowski, dziekan Krzymuski, promotor Fryderyk Zoll.
63 Torzecki, op. cit., s. 318, „Ukrainśkaja Zahalnaja Enciklopedija”, op. cit., szpalta 1218,
64 Magocsi, op. cit. s. XX, oraz tenże s. 174, oraz tamże, s. 132 przypis 32,
65 por. przypis (45) dotyczący Korolevskiego, por. wyżej,
66 Magocsi, op. cit. s. 174,
67 Magocsi, op. cit., s. 174, 215, 241 przypis 14, s. 426, 430, 431. Tekst drugiej edycji
„Typiconu” por.: „Typikon/Typicon”, „Nauczni i Literaturni publikatsji »Studion« studytskich monastyriw”, T. 1-2, Roma 1964 (wersja francuska liczy 344 strony),
68 Torzecki, op. cit., s. 318,
69 ibidem.
wtedy cały zakon studytów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej70. Metropolita Andriej Szeptycki jeszcze prze I wojną światową nabył za 4500 $ 28 morg ziemi w Skniłowie, a za dodatkowe 6000 $ postawił tam klasztor, z którego mnisi zajmowali się m.in.
edukacją tamtejszej społeczności. Podczas I wojny klasztor został totalnie zniszczony.
Studyci skniłowscy musieli przenieść się do letniej rezydencji Metropolity w miejscowości Uniów71. Ta początkowo chwilowa kwatera studycka, stała się z tymczasowej - stałym monasterem studyckim, w którym zamieszkiwało 60 mnichów.
Prowadzili tam wzorowo sierociniec dla około czterdziestu chłopców w wieku szkolnym, którzy zostali sierotami w czasie I wojny72. Po zakończeniu I wojny zakon studytów w II Rzeczypospolitej liczył początkowo 115 mnichów i nowicjuszy73. Metropolita systematycznie wzmacniał materialną pozycję studytów. Jeszcze w 1913 r. kupił za 180 000 $ i nadał im 1130 morgów ziemi w Zarwanicy, miejscowości pielgrzymkowej, w której zbudowano klasztor (ukończony w 1921 roku)74. Metropolita Szeptycki także w 1921 roku założył pierwszy monaster dla zakonnic - studytek w Jaktorowie koło Uniowa.
Studytki administrowały przedszkolem i sierocińcem dla trzydzieściorga dzieci powyżej lat siedmiu. Zakon studytek rozwijał się intensywnie. W 1939 liczył 60 zakonnic i 10 nowicjuszek w siedmiu domach zgromadzenia, również na Podlasiu i na Polesiu75. Dzieje zakonu studytek to temat na osobne studium.
W 1925 roku we Lwowie na Łyczakowie (czyli Kaiserwaldzie) erygowano nowy monaster studycki: Ławrę św. Jana Chrzciciela. Ławra ta posiadała, prócz kościoła, także wiele innych pomniejszych budynków np. sierociniec dla czterdzieściorga dzieci czy dormitorium76. W 1930 r. Metropolita do Ławry św. Jana Chrzciciela kazał przetransportować mały, ale piękny drewniany kościółek z miejscowości Kryki77, powiat Turka78. Zaś w 1936 Metropolita podarował studytom ogromny budynek przy ul. ks. Piotra Skargi (wcześniej służący jako dormitorium dla kantorów)79. Budynek ten mieścił szkołę dla zakonników, szkołę malarstwa ikonowego i
„Studion”, czyli studycką bibliotekę80. Biblioteka studycka powstała dzięki Andriejowi Szeptyckiemu. Metropolita kupił bowiem od Aureliusza Palmieri w latach dwudziestych kolekcję orientaliów slawistyczno - bizantyńskich tudzież innych teologicznych książek, po czym przekazał je studytom81.W 1926 roku biblioteka studycka przy ul. ks. Piotra Skargi we Lwowie liczyła około dziesięciu tysięcy woluminów82. Biblioteka studycka
70 Magocsi, op. cit., s. 272,
71 W wydawnictwie Magocsiego napisano „Univ”. „Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich”, t. 12, s. 807, 1892, podaje Uniów, pow. Przemyślany, por. też
„Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej z oznaczeniem terytorjalnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych opr. komitet redakcyjny po kierunkiem inż. Tadeusza Bystrzyckiego”, Warszawa - Przemyśl, [1932], Książnica Naukowa, t. II, s. 1780,
72 ibidem, i s. 276,
73 „Ukrainśkaja Zahalnaja Enciklopedija”, op. cit., szpalta 911,
74 Magocsi, op. cit., s. 272, podaje „Zarwanitsja”. „Skorowidz miejscowości...”, red.
Bystrzycki, op. cit., T. II, s. 1979, podaje Zarwanica,
75 Magocsi, op. cit., ib.,
76 ib.,
77 identyfikacja polskiej nazwy napotyka na pewne trudności, Bystrzycki nie podaje żadnej, nawet zbliżonej nazwy wsi Kryky koło Turka, jak to transponuje z ukraińskiego po angielsku Magocsi,
78 Magocsi, ib.,
79 ib.,
80 op. cit., s. 283, przypis 11,
81 ibidem,
82 Magocsi, op. cit., ibidem, oraz [Paulo Synycia (ed.)], „Svitylnyk Istiny. The Light - Bearer. The Historical Sources of the Ukrainian Catholic Theological Academy of Lviv. Collected and edited
była więc większa niż np. Biblioteka Naukowo Instituta założonego przez Metropolitę w 1900 roku dla studiów nad historią i teologią bizantyńską. Wymieniona Biblioteka Instytutu Naukowego liczyła bowiem tylko cztery tysiące woluminów i stała się podstawą księgozbioru Akademii Teologicznej (Akademii Duchownej), założonej przez Metropolitę w 1928 roku we Lwowie83.
Andriej Szeptycki, podobnie jak św. Teodor Studyta, kładł nacisk na zachowanie ostrej dyscypliny mnichów i na ich samodoskonalenie się przez edukację84. Poza biblioteką studycką - miała temu celowi służyć szkoła malarstwa ikonowego przy ul. ks. Skargi. Na polecenie metropolity - w 1930 roku kierownikiem malarskiej szkoły studytów został Vasyl Diadyniuk, wykształcony m.in. w Paryżu w Konserwatorium Sztuki i Przemysłu85. Diadyniuk - jeden z najbardziej znanych ukraińskich malarzy pierwszej połowy XX wieku - kierował studycką malarnią do 1933 roku86. O tę szkołę studycką prawdopodobnie otarł się na przełomie 1942/43 inny, wówczas ukraiński, malarz - Heorhij Kypryjan Novośilskyj (Jerzy Nowosielski)87. Szkoła ikon to było niewątpliwe nawiązanie do dobrej tradycji ikonopiśców ze Studios w Konstantynopolu, choć stylistycznie są to różne jakości.
Prężny zakon studytów w latach trzydziestych wzbogacił się o kilka stacji misjonarskich na Wołyniu i Podlasiu. W roku 1931 powstają stacje studyckie na Podlasiu (Zabłotów, Szystów), a w 1935 na Huculszczyźnie w miejscowości Dora koło Nadwórnej88. Trzech studytów stacjonowało w Kowlu89. Rozwój stacji studyckich zawdzięcza zakon głównie Metropolicie. Andriej Szeptycki zresztą miał wizję zakonu szerszą niż tylko działającego na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Już w roku 1906 planował założenie monasteru studytów w Palestynie (planu tego nigdy nie zrealizował)90. Powstały natomiast filie zakonu w Bośni (do 1918) w wiosce Kameńce koło Banjaluki (z winogradem)91, monastery w Argentynie i Brazylii92.W roku 1926 studyci zakładają monaster w Abitibi w Kanadzie93.
Studyci w roku 1939 na terenie II Rzeczypospolitej liczyli w 8 monasterach i 2 filiach94 - trzystu95 zakonników. Studyci byli więc podówczas chyba najliczniejszym zgromadzeniem zakonnym Cerkwi Grecko - Katolickiej w Polsce. Wszystkie bowiem
by Paulo Synycia”, vol. I, published by the Students of the Ukrainian Catholic Theological Academy of Lviv, Toronto 1973, s. 172,
83 Magocsi, op. cit., s.272,
84 por. „Typicon”, op. cit., przypis powyżej podający notkę bibliograficzną „Typiconu”,
85 Magocsi, op. cit., s. 293,
86 ibidem,
87 Marek Tytko, „Jerzy Nowosielski. Rys biograficzny.”, „Krakowskie Zeszyty Ukrainoznawcze”, T. I - II, pod red. Ryszarda Łużnego i Włodzimierza Mokrego, Uniwersytet Jagielloński i Fundacja św. Włodzimierza, Kraków 1993, s. 56, artykuł ten jest rozdziałem pracy magisterskiej autora pt.
„Poglądy Jerzego Nowosielskiego na sztukę. Ich geneza i ewolucja na tle epoki.” pisanej w Instytucie Historii Sztuki UJ u prof. Piotra Krakowskiego, obronionej w 1992 r.,
88 Magocsi, op. cit., s. 283, podaje: „Zabołotow”, „Shistka”, „Dor k/ Nadwirnej”.
„Skorowidz miejscowości...”, red. Bystrzycki, op. cit., podaje: Zabłotów (T. II, s. 1937), Szystów (t.II, s.
1695), Nadwórna (T. II, s. 1105), Dora k/ Nadwórnej (t. I, s. 358); miejscowość „Shistka” można też odczytać jako Czyszki, które są z kolei aż trzy, tj. (1) koło Sambora, (2) koło Lwowa, (3) koło Przemyśla.
89 Synycia (ed), „Svitylnyk...”, op. cit., s. 171,
90 Magocsi, op. cit., s. 283, tamże przypis 12,
91 ib.,
92 Synycia, op. cit., s. 37,
93 Magocsi, op. cit., s. 343,
94 Torzecki, op. cit., s. 318,
95 ib.
trzy zakony grekokatolickie tj. studycki, bazyliański i redemptorystów, liczyły w Rzeczypospolitej w roku 1936 razem 601 zakonników96.
Znaczenie studytów w ówczesnej sytuacji nie polegało na ich ilościowej przewadze nad bazylianami czy redemptorystami. Andriej Szeptycki wyznaczył im rolę misjonarzy Wschodu. W latach trzydziestych Metropolita przygotowywał plany ekspansji studytów na Wschód97. Z zakonu studytów wywodził się mianowany przez Metropolitę Szeptyckiego egzarcha unijny na Rosję - Leonid Fedorow, z pochodzenia Rosjanin, zmarły w 1935 roku98. Studytów wyróżniało spośród zakonów greckokatolickich - największe zbliżenie do liturgii prawosławnej99. Studyci realizowali ekumeniczne postulaty kongresów unijnych w Welehradzie (m.in. z 1924 i 1927 roku)100. Chodziło o zachowanie obrządku zbliżonego jak najbardziej do pierwotnego obrządku chrześcijańskiego sprzed schizmy wschodniej z roku 1054. Andriej Szeptycki pragnął w ten sposób pozyskać prawosławnych dla Cerkwi Greckokatolickiej. Nieprzypadkowo też w zakonie studytów przebywali malarze ikon101 - starowiercy (starowierzy) wychowani w tradycji wyznawców prawosławia sprzed reform patriarchy Nikona (w XVII wieku)102. Zachowali oni znajomość kanonu ikonowego i dzięki temu malarska szkoła studytów w XX wieku stała na wysokim poziomie, a przez to i znaczenie zakonu rosło.
W latach trzydziestych odbyły się kolejne konferencje unijne. Trecia, czwarta (7-8 IX 1933), szósta (1-4 IX 1937) odbywały się w Pińsku103. Ilość delegatów studyckich na te konferencje systematycznie wzrastała dochodząc w 1937 roku do sześciu osób (o. Januarij, o. Sawa, o. Nikodim, o. Teofan, o. Augustin, o. Kłymentij)104. Zawsze delegacjom tym przewodził105 o. Kłymentij Szeptyckij STS. W dniach 22-25 XII 1936 odbył się I Unijny Zjazd we Lwowie. Uroczystej mszy koncelebrowanej na rozpoczęcie zjazdu przewodniczył106 o. Kłymentij, co uwypukla rolę tego studyty w ówczesnej Cerkwi Greckokatolickiej. O. Kłymentij był wówczas protoihumenem (archimandrytą) cerkwi św. Ducha we Lwowie107. Na owym Zjeździe zapadły wnioski dotyczące m.in. misji studytów. Wniosek dziewiąty odnosił się do ekspansji prawosławia na zachód kosztem wypierania kościoła greckokatolickiego. Mówił o tym, iż „misja prawosławnej Cerkwi w Galicji jest podyktowana wymogami niereligijnymi”108. Wiązać to należy z próbami ekspansji prawosławia w Rzeczypospolitej, które w międzywojniu odbierano jako próby sterowane przez bolszewików ze Związku Sowieckiego mających pewną kontrolę nad Rosyjską Cerkwią Prawosławną. Zakon studytów działał w określonej sytuacji politycznej. Jego misja na wschodzie musiała kiedyś natrafić na odpór z tamtej strony. W bieg historii wpisane więc były konsekwencje dalszego
96 M. Pirożyński, „Zakony męskie w Polsce”, Lublin 1937, s. 37,
97 Edward Prus, op. cit., s .320, tamże przypis 131,
98 Torzecki, op. cit, s. 318, oraz Magocsi, op. cit., s. 37,
99 Torzecki, op. cit. ib.,
100 ib.,
101 por. {Jerzy Nowosielski], „Sztuka nie boi się propagandy. Z Jerzym Nowosielskim rozmawia Krystyna Czerni”, „Res Publica”, r. 2: 1988, nr 9 (17), s. 45, por. też rezolucje cerkwi unickiej dotyczące starowierców, E. Prus, „Władyka świętojurski, op. cit., s. 254,
102 por. Eugeniusz Iwaniec „Z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich XVII - XX w.”, PWN Warszawa 1977 s. 294, bibliografia, indeks,
103 Synycia (ed.), op. cit., s. 566,
104 op. cit., s. 569,
105 op. cit., s. 151, 388, 562,
106 op. cit., s. 576,
107 op. cit., s. 151 i 388,
108 op. cit., s. 591,
rozwoju wypadków, które w końcu doprowadziły do tragedii wojennej zakonu.
Założenia misyjne ogłoszone na I Zjeździe Unijnym w 1936 były proste: „Każdy Ukrainiec (Greko)katolik ma stać się apostołem Unii”109. Aby ten cel osiągnąć -
„Konieczne są studia nad kościołami wschodnimi” (punkt 6) i „powrót do staroukraińskich tradycji” (punkt 3)110. Kościół unicki sformułował więc wyraźne in expressis verbis narodowe hasło ukraińskie111. Postulat ten dotyczył wszystkich duchownych, w tym studytów. Trzeba o tym pamiętać, kiedy porównuje się
„prawosławny” zakon studytów z I tysiąclecia z „greckokatolickim”, ale otwartym na liturgię I tysiąclecia - zakonem studyckim w XX wieku. Element narodowy spowodowany sytuacją społeczną i polityczną Rusinów (Ukraińców) determinował w pewnym stopniu zadania zakonu. Zakon studytów nie istniał w próżni, lecz żywo uczestniczył w życiu narodu ukraińskiego, także w czasie wojny.
Studyci w czasie II wojny światowej
Po wybuchu II wojny światowej, kiedy bolszewicy zajęli Lwów i tereny wschodniej Rzeczypospolitej znalazły się pod okupacją ZSRS - Metropolita nie czekając na zgodę papieża (któremu podlegał), ustanowił cztery nowe greckokatolickie egzarchaty112 dla ZSRS. Nieprzypadkowo też Egzarchą Wielkiej Rosji i Syberii mianował Metropolita swego brata, studytę o. Kłymentija Szeptyckiego113. Ihumen o.
Kłymentij zajął miejsce zmarłego 7 III 1935 Egzarchy - studyty Leonida Fedorowa. Brat Metropolity - o. Kłymentij zdał ze swojej misyjnej działalności na Wschodzie raport 12 VI 1942 na III Synodzie Egzarchów114.W zasadzie ta misyjna działalność koordynowana przez egzarchów, a realizowana przez duchownych (w tym i studytów) rozwinęła się dopiero po ataku Niemiec na ZSRS (22 VI 1941), niemniej ramy organizacyjne do ekspansji Cerkwi greckokatolickiej na Wschód zostały przygotowane już wcześniej.
W 1939 roku studyci, bazylianie i redemptoryści zastępowali115 w parafiach archidiecezji lwowskiej brakujących popów, kiedy te ziemie zajęła sowiecka armia.
Ponieważ komuniści zamknęli Akademię Teologiczną we Lwowie - Metropolita od marca 1940 roku w swojej rezydencji na Górze św. Jura urządzał potajemne kursy teologiczne, w których uczestniczyli również studyci116. Metropolita odrzucił propozycję bolszewików włączenia Cerkwi Greckokatolickiej do cerkwi Prawosławnej117. Władze komunistyczne skonfiskowały dobra ziemskie Cerkwi greckokatolickiej, w tym np. dobra studytów na Kaizerwaldzie we Lwowie. Mimo drakońskiego terroru - Metropolita w latach 1939 -1941 pod okupacją sowiecką stworzył dwa nowe monastery studyckie we Lwowie118.
109 ib.,
110 op. cit., s. 590,
111 Świadomość ukraińska posunęła się naprzód od początku XX wieku, kiedy to w listach pasterskich Andrieja Szeptyckiego raczej nie spotykało się słów „ukraiński”, lecz „ruski” (rusiński, dotyczący Rusi),
112 Magocsi, op. cit., s. 108,
113 ib.,
114 Walter Ciszek „With God in Russia”, New York, 1964, s. 17, oraz także: Malenchuk (Maleńczuk) „Prawda pro Unju”, s. 220 i 334,
115 Magocsi, op. cit., s. 112,
116 op. cit., s. 106,
117 Hans Dieter Kamp „Kościół Unicki po 1944”, przekład F. Łuszczewski, wyd. Los, Warszawa 1986 [II obieg], s. 9,
118 Magocsi, op. cit., s. 272,
Po wkroczeniu Wehrmachtu do Lwowa - ówczesny ukraiński burmistrz tego miasta - dr Jurij Polański - już w lipcu 1941 roku zwrócił unitom skonfiskowany wcześniej przez bolszewików majątek na Kaizerwaldzie119. Zakonnicy (ci, którzy ocaleli) powrócili do ławry. Metropolita, biskupi, duchowieństwo greckokatolickie - popierali w latach 1941 -1943 narodowe, ukraińskie próby utworzenia własnego państwa, czyli
„Samostijnej Ukrainy” w oparciu o narodowo-socjalistyczną III Rzeszę120.
Na początku maja 1942 roku Synod prowincjonalny we Lwowie wezwał unitów do pracy duszpasterskiej na Wielkiej Ukrainie, gdy „Wszechmocny Bóg otworzy drzwi do apostolskiej pracy”121. Na apel zgłosili się świeccy i zakonnicy (głównie studyci oraz bazylianie)122. Zapoznali się z „Głównymi prawidłami współczesnego duszpasterstwa”
uchwalonymi na IV Synodzie prowincjonalnym 16 VI 1942. Prawidła te przewidywały tworzenie parafii greckokatolickich na całym obszarze ZSRS z chwilą podbicia tych obszarów przez Niemcy123.
Dzięki „łagodnemu” kursowi polityki Wählera wobec Cerkwi Greckokatolickiej mogły działać w latach 1941-1943 trzy seminaria duchowne (Lwów, Stanisławów) i Akademia Teologiczna124. We Lwowie kształciło się w nich także studytów. Studyci ci niekoniecznie byli Ukraińcami, byli wśród nich także zakonnicy innych narodowości jak np. Niemiec Johann Peters125. W związku z ekspansją - Metropolita wprowadził do Akademii Teologicznej jako przedmiot wykładowy język rosyjski w celu lepszego przygotowania alumnów (w tym i studytów) do pracy126.
Mimo jawnej działalności Cerkwi greckokatolickiej - okupant niemiecki nie zezwolił na posiadanie własnej drukarni, więc studyci mieli drukarnię nielegalną, którą zajmował się o. Johann Peters, wspomniany już niemiecki członek studyckiej wspólnoty we Lwowie127. Gestapo jednak w roku 1943 wpadło na trop nielegalnej drukarni studyckiej, skonfiskowało druki, aresztowało zakonników i kapłanów, po czym deportowało ich do obozów koncentracyjnych128.
Studyci zasłużyli się też w obronie Żydów. Metropolita chronił przed Niemcami od 1942 do września 1944 roku na wzgórzu św. Jura ostatniego rabina Lwowa Kurta J.
Lewina. rabin ów był przebrany za studytę129 Mówił płynnie po ukraińsku. Pracował w Bibliotece „Studion”130. Ta studycka biblioteka przylegała do monasteru św. Jozafata,
119 Prus, op. cit., s. 221,
120 op. cit., s. 267, 268, por. także „Pokłon Metropolitowi”, „Krakivśki Visty”, r. III: 1942, nr 283 (730), 18 XII 1942, s. 4,
121 Prus, op. cit., s. 253,
122 op. cit., s. 253,
123 ib.,
124 op. cit., s. 265,
125 odnotowuje go Synycia, „Svitylnyk Istiny...”, op. cit., s. 470 jako studytę a zarazem studenta Akademii Teologicznej we Lwowie w latach 1928/9 i 1936/7, w książce tej figuruje jako „Iwan Peters, studit (Niemczina)” oraz odnotowuje tegoż studytę dr Gregor Prokoptschuk „Der Metropolit. Leben und Werken des groen Förderers der Kirchenunion Graf Andreas Scheptytzkyj Mit 66 Ilustriationen”, Verlag Ukraine, München 1955, s. 299, indeks, bibliografia, tu - s. 88 (podpis pod zdjęciem).
126 op. cit., s. 255, 256,
127 Magocsi, op. cit., s. 451-452,
128 ib.,
129 Op. cit., s. 449, relacja rabina Lewina jest dowodem na to, że interpretacja dokonana przez Edwarda Prusa w odniesieniu do osoby Metropolity, którego Prus klasyfikuje jako antysemitę, ma i swoją drugą stronę. Książka Edwarda Prusa „Władyka Świętojurski” została skrytykowana przez Andrzeja A.
Ziębę w „Sheptytskyi in Polish public opinion”, Chapter 19, [w:] Magocsi, op. cit., s. 392, ale z kolei książka Prusa była pozytywnie zrecenzowana przez znawcę kresów - Ludwika Bazylowa.
130 Magocsi, op. cit., s. 449,
gdzie mieściły się archiwa Metropolity. Rabin Lewin w „Studionie” spotykał się z braćmi Andriejem i Kłymentijem (czyli Romanem i Kazimierzem) Szeptyckimi.131. W latach 1942 -1943 biblioteka „Studion” była już „kolosalna” - a posiadała w swoich zbiorach - prócz literatury teologicznej - także np. bogaty zbiór albumów z reprodukcjami i podlinniki132 potrzebne przy malowaniu ikon. To świadczy o głębokim zrozumieniu przez Metropolitę roli zakonu studytów - ikonopiśców.
Likwidacja studytów przez komunistów
Dzieje studytów są częścią tragedii narodu ukraińskiego przy końcu wojny. Po klęsce III Rzeszy na froncie wschodnim i wkroczeniu Krasnoj Armii do Lwowa - plany Andrieja Szeptyckiego w odniesieniu do studytów, którym wyznaczał rolę misjonarzy Wschodu, stały się historią. Metropolita - odnowiciel zakonu studytów - zmarł133 dnia 1 listopada 1944 roku we Lwowie okupowanym przez bolszewików. Uroczysty pogrzeb odbył się 5 XI 1944 roku134. Pośród tłumów za trumną kroczyli wraz ze swoim ihumenem - o. Kłymentijem - studyci135. Następcą Andrieja Szeptyckiego został Arcybiskup Josif Slipyj136. Podobnie jak Metropolita Szeptycki - Slipyj odrzucał propozycje bolszewików dotyczące włączenia Cerkwi Greckokatolickiej do podporządkowanej wówczas reżymowi Stalina - Cerkwi Prawosławnej (tzw. Komitet do Spraw Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego)137. Począwszy od 11 kwietnia 1945 roku NKWD oraz MWD aresztowały138: na Górze św. Jura we Lwowie - Metropolitę Josifa Slipyja, biskupów N. Budkę i M. Czarneckiego, a w Stanisławowie - biskupów H.
Chomyszyna i J. Łatyszewskiego, w sumie około tysiąca duchownych greckokatolickich.
Studentów Akademii Teologicznej spędzono do gmachu NKWD, gdzie władze bolszewickie oświadczyły139 im, że Ukraiński Kościół Katolicki przestał istnieć. W czerwcu 1945 roku alumnów ze Lwowa i Stanisławowa wcielono do Krasnoj Armii140. Duchownym wytaczano sfingowane procesy, oskarżano o faszyzm, szpiegostwo.
Ironią historii jest, że Egzarcha Syberii141, ihumen studytów - o. Kłymentij Szeptyckij STS - został zesłany142 właśnie na Sybir. Kyr Kłementij został więc uwięziony i wygnany jak Św. Teodor Studyta (w Bizancjum - przez policję cesarską). Metody imperialne niewiele się zmieniły. Kyr Kłementij zmarł na zesłaniu w 1956 roku143. Los ihumena studytów nie był czymś szczególnym w czasie okupacji pojałtańskiej ziem II Rzeczypospolitej przez wojska ZSRS. Metropolita Josif Slipyj dostał 8 lat więzienia144
131 ib.,
132 [Jerzy Nowosielski], „Sztuka nie boi się propagandy”, op. cit., s. 45,
133 Magocsi, op. cit., s. XXIV,
134 ib.,
135 Prus, op. cit., s. 297,
136 Kamp, op. cit., s. 12,
137 Kamp, op. cit., s. 9 i 12,
138 Kamp, op. cit., s. 13, oraz Aleksander nałęcz „Cerkiew greckokatolicka w diecezji przemyskiej po roku 1945, zarys problematyki”, Biblioteka Przemyska, Seria Historyczna, t. VII, s. 156, przypis 9, tamże,
139 Kamp, op. cit., ib.,
140 ib.,
141 Prus, op. cit., s. 254,
142 op. cit., s. 301,
143 Magocsi, op. cit., ib.
144 Kamp, op.cit, s. 14,
(w sumie - czterokrotnie skazany - przesiedział 17 lat w łagrze145). bp Czarnecki - 5 lat, bp Chomyszyn - 10 lat, bp Kocyłowski zmarł w więzieniu koło Kijowa 17 XI 1747, bp Budka - zmarł 1 X 1949 w łagrze w Karagandzie, bp Łakota w łagrze koło Workuty zmarł w opinii świętego dnia 12 XI 1950 roku146. Zginęli więc śmiercią męczeńską za wiarę lub cierpieli w łagrze.
Na tle postaw duchowieństwa greckokatolickiego i pamiętając o roli studytów jako misjonarzy Wschodu - trzeba tu wspomnieć także o negatywnej roli niektórych członków zakonu studytów. 28 maja 1945 we Lwowie powstała grupa inicjatywna147 włączenia Cerkwi greckokatolickiej do Prawosławnej Cerkwi w ZSRS. Na czele tej grupy m.in. stało dwóch studytów - renegatów: dr H. Kostelnyk i dr M. Melnyk, którzy prawdopodobnie za otrzymanie biskupstw148 zgodzili się przewodzić niezgodnemu z prawem kanonicznym pseudosoborowi 20 II 1946, który ogłosił akt likwidacji Cerkwi Greckokatolickiej. Ironią historii jest to, że wśród renegatów byli także spadkobiercy idei św. Teodora Studyty, który przeciw cesarzom występował i nie bał się wytykać im zła.
Pseudosobór był zainspirowany przez bolszewików. Na 1267 (1270) duchownych uprawnionych do wzięcia udziału w tego typu kongresie - uczestniczyło formalnie 214 księży i 19 świeckich, a w rzeczywistości - jeszcze mniej, bo na liście obecności umieszczono również nazwiska księży zmarłych149. Reżym komunistyczny uznał Cerkwię Greckokatolicką „za rozwiązaną” i „przystąpił do likwidacji” parafii unickich. Uwięził ponad 2 tysiące unickich księży, zakonników i zakonnic150. Studyci podzielili los Cerkwi Unickiej. Zakon studytów w ZSRS przestał istnieć w 1946 roku. Zaś ciągu następnych dziesięciu lat przywódcy pseudosoboru z 1946 roku, który Cerkiew Greckokatolicką
„rozwiązał” - Pełwecki, ex-studyci Kostelnyk i Melnyk - zmarli w niewyjaśnionych okolicznościach (prawdopodobnie zamordowani przez NKWD)151. W Polsce po II wojnie światowej ostatni studycki klasztor zlikwidowano we Florynce152 koło Grybowa do 1947 roku.
Odrodzenie zakonu studytów po 1963 r.
Pod koniec stycznia 1963 roku wskutek nalegań papieża Jana XXIII - Rada Najwyższa ZSRS zwolniła z więzienia w Republice Mordwińskiej Metropolitę Josifa Slipyja153. Wyjechał do Włoch do Grottaferrata, skąd publicznie zaprotestował154 przeciwko likwidacji Cerkwi Greckokatolickiej przez komunistów. Metropolita Josif Slipyj reaktywował w Rzymie w 1963 roku zakon Studytów155, który od rozgromienia w latach 1944/6 - fizycznie w Europie prawie nie istniał156. Ostatecznie po wydaniu Typikonu w 1964 roku w Rzymie - regułę zatwierdzono157 1 października 1965.
Metropolita Slipyj zmarł w 1984 roku. Zakon studytów zaś częściowo przetrwał w
145 ib.,
146 ibidem,., oraz W. Kowalów, „Dziennik Polski”, 1991, nr 777, s. 6,
147 Prus, op. cit., s. 298,
148 ibidem, jak przypuszcza E. Prus,
149 Kamp, op. cit., s. 15-16,
150 op. cit., s. 16-17,
151 op. cit., s. 17,
152 „Zakony w Polsce. Katalog”, opr. J. Kozak, s. 242,
153 op. cit., s. 14,
154 Prus, op. cit., s. 301,
155 Synycia, „Svitylnyk Istiny”, op. cit., s. 205,
156 prawdopodobnie zachowało się kilku zakonników na Atosie w Grecji,
157 „Zakony w Polsce...”, op. cit., s. 242,
Ameryce. W Polsce zakon studycki poczęto organizować ponownie od 30 X 1980 w Białym Borze w woj. koszalińskim, a od 1 VII 1990 dom w Cyganku koło Nowego Dworu Gdańskiego w woj. elbląskim158. Niedawno, w latach dziewięćdziesiątych do Lwowa na Kaiserwald powrócili (prawdopodobnie kilku) studyci. Odprawiają159 oni msze u karmelitów we Lwowie. Obecnie według tradycyjnej typologii sprzed reformy prawa kanonicznego dzielącej zakony na a/ kanoników regularnych, b/ mendykantów, c/
zakony kleryckie regularne, d/ mnichów - zakon studytów zalicza się do tych ostatnich160. W niniejszym pobieżnym studium nie wyczerpałem tematu. Konieczne i obiecujące są dalsze badania w Rzymie i Lwowie. Jestem świadom zróżnicowania materiału. Można jednak przypuszczać, że za tą pierwszą, niedoskonałą historią studytów - pójdą głębsze badania źródłowe zarówno teologiczne, historyczne jak i z historii sztuki.
Warto szczególnie prześledzić dzieje szkoły ikon we Lwowie. Jedno jest pewne: w XX wieku zakon studytów, którego odnowienie przez Szeptyckiego było częścią odnowy liturgii Cerkwi Greckokatolickiej, odegrał swoją rolę w historii, odmienną niż rola zakonu Teodora Studyty w VIII/IX w., spowodowana innymi warunkami historycznymi.
Duchowość studycka oparta była na solidnych materialnych podstawach (ziemia, budynki, uposażenie), dzięki czemu studyci mogli realizować dzieło Boże wśród ludzi.
Abstrakt po polsku / Abstract in Polish:
Artykuł (studium) opisuje wybrane aspekty historii zakonu studytów, tak wczesne, jak Studion w Biznacjum w V stuleciu, poprzez wiek św. Teodora Studyty (Sanctus Theodorus Studita) w VIII wieku, przez wiek św. Teozjusza Pieczarskiego (św. Teodosij Peczarskij), który stworzył monaster Studytów na Rusi, blisko Kijowa. Artykuł głownie skupoia się na historii (zmiennych kolejach dziejów) zakonu studytów na ziemiach ukraińskich w pierwszej połowie XX stulecia.Autor opisuje braci Szeptyckich, szczególnie Kazimierza (Casimira) Szeptyckiego (ks. Klemensa Szeptyckiego [Klimentja Szeptyckiego] i Romana Szeptyckiego (Metropolity Andrzeja Szeptyckiego), który odnowił (odrodził) zakon Studytów w ramach Grecko-Katolickiego Kościoła Wschodniego we Lwowie (Lvivie, Leopolis) na początku XX stulecia. Artykuł (studium) dotyczy także rozwoju Studytów w okresie II Rzeczypospolitej (lata 1918-1939) na ziemiach ukraińskich. Tekst pokazuje dzieje zakonu Studytów na Ukrainie w okresie II wojny światowej - pod sowiecką okupacją (1939-1941) i pod okupacją niemiecką (1941- 1944). Autor opisuje również likwidację Grecko-Katolickiego Kościoła Wschodniego i zakonu studytów przez władze Związku Sowieckiego po II wojnie światowej. Artykuł odnotowuje odrodzenie reguły (przestrzegania) Studytów w 1963 r. w Rzymie, dzięki ukraińskiemu Metropolicie - arcybiskupowi Józefowi Slipyjowi.
Streszczenie polskie / Summary in Polish:
Autor opisuje historię studytów, od 5. do 20. wieku. Opisał wiele faktów, np. o życiu i twórczości takich osób, jak św. Teodor Studyta (VIII-IX w.), Kłymentij Szeptyckij i jego brat Andrej Szeptyckij, który był grecko-katolickim metropolitą lwowskim pomiędzy 1900 a 1944. Andrej Szeptyckij (i inni) uczynili wiele reform w
158 ib.,
159 informacja ustna, przekazana przez Marię Piszczałowską mieszkającą we Lwowie za pośrednictwem Mariana Kłapkowskiego.
160 „Zakony w Polsce...”, op. cit., s. 233.
regule studytów zwanej Typikonem. Artykuł zawiera pierwszy całościowy zarys problemu studytów w Europie Środkowej. Publikowane są pewne liczby, nazwy miejsc, daty oraz inne dane dotyczące zakonu studytów w Bizancjum i Europie Środkowej (głównie we Lwowie). Zawarto tam pewne informacje o ikonach i sporze ikonoklastycznym związanym z zakonem studytów.
Słowa-klucze / Key-words in Polish:
historia, kulturoznawstwo, nauki teologiczne, pedagogika, socjologia, zakon studytów, studyci, monaster studytów na Rusi, okupacja, św. Teodor Studyta, Kościół Grecko- Katolicki, metropolita Andrzej Szeptycki
Tytuł po angielsku / The Title in English:
The studites : the revival of the order by metropolitan Andrej Sheptyckij Abstract in English:
The article (the study) describes chosen aspects of history of the order of Studites, as early as V century – the Studion in Byzantium, for age of Sanctus Theodorus Studita (St.
Theodore the Studite) in VIII century and for age of Sanctus Theodosius Peczerskij (St.
Teodosij Peczerskij), who created the monaster of Studites in XI century in Ruthenia, near Kiev. The article mainly focuses on history (vicissitudes) the order of Studites in Ukrainian lands in first half of XX century. The author describes brothers Szeptycki (the Szeptyckis), especially Casimir Szeptycki [Kazimierz Szeptycki], (rev. Clement Szeptycki, [rev. Klimentij Szeptyckij]) and Roman Szeptycki (the Metropolitan Andrzej Szeptycki [Andrew Szeptycki]), who renewed (revived) the order of Studites within the framework of the Greek-Catholic Orthodox Church in Lviv (Lwów, Leopolis) at the beginning of XX century. The article (the study) concerns also the development of Studites in the period of the Second Republic of Poland (the years 1918–1939) in the Ukrainian lands. The text shows history of the order of Studites in Ukraine in the period of the second world war – under Soviet occupation (1939–1941) and under German occupation (1941–1944). The author describes also the liquidation the Greek-Catholic Orthodox Church and the order of Studites by the authorities of the Soviet Union after the second world war. The article notifies about the revival the rule (the observance) of Studites in 1963 year in Rome, thanks to the Ukrainian Metropolitan – archbiscop Josif Slipyj [Joseph Slipyj]. the Studite, Greek-Catholic Orthodox Church, Metropolitan Andrew Szeptycki.
Summary in English:
The author describes the history of Studites, from 5th century untill 20th century. There are a lot of facts i.e. from life and creativity such persons as: Theodor Studite (8th - 9th centuries), Klementyj Sheptytskyi and his brother Andrei Sheptytskyi, who was the Greek - catholic Metroplite of Lvov from 1900 to 1944 years. Andrei Sheptytskyi (and others) made a lot of Reforms in the Rule of Studites called Typicon.
This article contains the first in Middle Europe the whole problem of Studites. It publishes especially numbers, names of places, dates and another data concerning the
Studite Order in Byzantion and Middle Europe (mainly in Lvov). There are some informations on icons and iconoclastic controversies concerning with the history of the Studite Order.
Słowa-klucze po angielsku / Key-words in English:
history, cultural studies, theological sciences, pedagogy, sociology, order of Studites, monastery of Studites in Ruthenia, occupation, St. Theodore the Studite, Greek-Catholic Orthodox Church, Metropolitan Andrew Szeptycki.
Streszczenie ukraińskie / Summary in Ukrainian:
У статті розкрито деякі аспекти історії ордену студитів, починаючи від V ст. у Візантії та часів св. Теодора Студита (VІІІ ст.) аж до сучасності.
Охарактеризовано діяльність Теодора Печерського, котрий у ХІ ст. заснував перший на Русі монастир студитів поблизу Києва. Основну увагу зосереджено на історії ордену студитів на українських землях у першій половині ХХ ст. Автор аналізує діяльність братів Шептицьких – Казимира й Романа, котрі на початку ХХ ст. відновили орден студитів у Львові; розкриває історію студитів у період Другої світової війни, ліквідацію греко-католицької церкви й ордену студитів радянською владою. У статті також показано відбудову руху студитів у 1963 р. у Римі.
Ключові слова / Słowa-klucze po ukraińsku / Key-words in Ukrainian:
історія, культурологія, богословські науки, педагогіка, соціологія, орден студитів, монастир студитів на Русі, окупація, св. Теодор Студит, греко-католицька церква, митрополит Андрей Шептицький.
Streszczenie rosyjskie / Summary in Russian:
В статье раскрыты некоторые аспекты истории ордена студитов, начиная с пятого столетия у Византии и времён св. Теодора Студита (VІІІ в.) до современности. Рассматривается деятельность Теодора Печерского, который в ХІ в. заложил первый на Руси монастырь студитов недалеко от Киева. Основное внимание обращено на историю ордена студитов на украинских землях в первой половине ХХ ст. Автор анализирует деятельность братьев Шептицких – Казимира и Романа, которые в начале ХХ в. возродили орден студитов во Львове;
раскрывает историю студитов в период Второй мировой войны, ликвидацию греко-католической церкви и ордена студитов советской властью. В статье также показано возобновление движения студитов в 1963 году в Риме.
Ключевые слова / Słowa-klucze po rosyjsku / Key-words in Russian:
история, культурология, богословские науки, педагогика, социология, орден студитов, монастырь студитов на Руси, оккупация, св. Теодор Студит, греко- католическая церковь, митрополит Андрей Шептицкий.
Bibliografia / Bibliography:
1. • Поклін Митрополитові / Краківські Вісті. – 1942. − 18 груд. (№ 283 (730)).
2. • Правда про унію : документи і матеріали. 2-ге доп. вид. / ред. В. Ю.
Маланчук та ін. – Л. : [б. в.], 1968. – 376 с.
3. • Типікон / Типікон : науч. і літ. публікації “Студіон” студитських монастирів. – Рим : [б. в.], 1964. – Т. І–ІІ.
4. • Українська Загальна Енциклопедія : книга знання в 3-х т. / за ред. І.
Раковського. – Л. ; Станіславів ; Коломия : Рідна шк., 1930. – Т. 3 : С–Я.
5. • Шептицька з Фредрів С. Молодість і покликання отця Романа Шептицького. – Рим, 1987.
6. • Ciszek W. J. With God in Russia. – New York : The American Press, 1964.
– 433 p.
7. • Constitutiones Studianae, vat. gr 2029 / Migne J. P. Patrologia Graeca XCIX 1703–1720. – Paris, 1857–1866.
8. • Delehaye H., S. J. Studio-Studios / Analecta Bollandiana. – Paris ; Bruksela, 1934.
9. • Candal E., S. J., s. v. Studiti / Enciclopedia Cattolica. Ed. P. Paschini, 12 vol. – Vaticano, 1949–1954.
10. • Encyklopedia Katolicka. [Pod red. F. Gryglewicza, R. Łukaszyka, Z.
Sułowskiego]. – Lublin : KUL, 1989. – T. ІІ.
11. • Iwaniec E. Z dziejów staroobrzędowców na ziemiach polskich XVII–XX w. – Warszawa, 1977.
12. • Kamp H. D. Kościół Unicki po 1944 / Przeł. F. Łuszczewski. – Warszawa, 1986
13. • Knowles M. D., Oboleński D. Historia Kościoła / Przeł. Ryszard Turzyński. Wyd. 1. – Warszawa : Instytut Wydawniczy Pax, 1988. – 479 s.
14. • Marin E. De Studio coenobio Constantinopolitano. – Paris, 1897.
15. • Meyendorf J. Teologia bizantyjska. Historia i doktryna / Tłum. Jerzy Prokopiuk. – Warszawa : Instytut Wydawniczy Pax, 1984. – 250 s.
16. • Morality and Reality. The Life and Time of Andrei Sheptytskyi / ed. Paul Robert Magocsi. – Edmonton : Canadian Institute of Ukrainian Studies University of Alberta, 1989. – XXIV, 485 p.
17. • Myślicieli, kronikarze i artyści o sztuce. Od starożytności do 1500 / Oprac.
Białostocki J. – Warszawa : PWN, 1988. – T. 1. – 221 s.
18. • Nałęcz A. Cerkiew grekokatolicka w diecezji przemyskiej po roku 1945.
Zarys problematyki // Biblioteka Przemyska. Seria Historyczna. T. VII.
19. • [Nowosielski J.]. Sztuka nie boi się propagandy. Z Jerzym Nowosielskim rozmawia Krystyna Czerni // Res Republica. − 1988. − Nr 9 (17).
20. • The Oxford Dictionary of the Christian Church / ed. by F. L. Cross. – Oxford : Oxford University Press, 1974. – 1 550 pp.
21. • Paprocki H. Wybrane zagadnienia z teologii sztuki sakralnej // Novum. – 1981. – Nr 1−2.
22. • Pirożyński M. Zakony męskie w Polsce. – Lublin : Tow. Wiedzy Chrześc, 1937. – 340 s.
23. • Prokoptschuk G. Der Metropolit. Leben und Werken des groβen Förderers der Kirchenunion Graf Andreas Scheptytzkyj. – Műnchen : Verlag Ukraine Műnchen, 1955. – 299 s.
24. • Prus E. Władyka Świętojurski : rzecz o biskupie Andrieju Szeptyckim (1865–1944). – Warszawa : Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, 1985. – 335 s.
25. • Svitylnyk Istiny. The Light – Bearer. The Historical Sources of the Ukrainian Catholic Academy of Lviv. Collected and edited by Paulo Synycia, vol. I, published by the Students of the Ukrainian Catholic Academy of Lviv, Toronto 1973.
26. • Torzecki R. Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923–1929. – Kraków : Wydawnictwo Literackie, 1989. – 466 s.
27. • Tytko M.M. Jerzy Nowosielski. Rys biograficzny / Krakowskie Zeszyty Ukrainoznawcze. – Kraków, 1993. – Т. І−ІІ.
28. • Wielka Encyklopedia Powszechna. – Warszawa : PWN, 1969. – T. 11.
29. • Zakony w Polsce. Katalog / Oprac. Józef Kozak. – Lublin, 1994.
30. • Zernov N. Wschodnie chrześcijaństwo / przeł. J. S. Łoś. – Warszawa : Instytut Wydawniczy Pax, 1967. – 251 s.
