Iwona Szpringer
Wpływ zasady «prior tempore potior
iure» na polskie prawo cywilne w
rozwoju historycznym
Studia Prawnoustrojowe nr 7, 295-305
2007
I w o n a S z p r i n g e r L ublin
W pływ za sa d y p r i o r te m p o re p o tio r iu re
n a p o lsk ie p raw o c y w iln e w rozw oju h isto ry czn y m
I. U w a g i w stę p n e
Z u w a g i n a szero k ie, j a k m ogłoby się w y daw ać, ujęcie te m a tu , w y m a g a on w y ja ś n ie n ia i dop recy zo w an ia. Z a s a d a p r io r tem pore p o tio r iu re w ty m w ła śn ie u ję c iu z o s ta ła sfo rm u ło w a n a dopiero w śre d n io w ie czu p rz ez p a p ie ża B onifacego V III1. J e d n a k ż e k o rz e n ie owej p a re m ii s ą całkow icie rz y m sk ie - z n a jd u je o n a w y ra z w ro z p o rz ą d z e n ia c h K a ra k a lli z 212 r. n.e. (z a w a rte w C. 8.17.2) i 213 r. n.e. (z a w a rte w C. 8.17.3), w k tó ry c h to c e sarz stw ie rd z a : p r a e v a le t iure, q u i p r a e v e n it tem p ore..., o ra z sic u t p r io r es te m pore, ita p o tio r iure... S iln iejsze p ra w o d an eg o p o d m io tu , k tó re zależy od
c z a su jego u sta n o w ie n ia , ro z p a try w a n e j e s t p rz y ty m w asp e k c ie p ie rw s z e ń s tw a za sta w ó w 2. L e p s z ą pozycję zy sk u je z a s ta w n ik , n a rzecz k tó reg o u sta n o w io n o za b ezp iec zen ie w p ierw szej k olejn ości. W ła śn ie a s p e k t w ielo ści p ra w z a s ta w u n a tej sam ej rzeczy i re g u la c ja kolizji u p ra w n ie ń p o m ię dzy z a s ta w n ik a m i b ęd zie p rz e d m io te m n in ie jsz y c h ro z w ażań .
1 L ib e r s e x tu s d e c r e ta liu m 5.13 .5 4 . P or. D. L ie b s, L a te n is c h e R e c h ts re g e ln u n d R e c h ts
sp r ic h w ö rte r, M ü n c h e n 1 9 8 6 s. 175; A. S o k a la , R e g u la est, q u a e re m e s t b re v ite r e n a rra t. O z n a c z e n iu re g u ł p r a w a rz y m s k ie g o d la w sp ó łc zesn e g o p o ls k ie g o p r a w a rzeczow ego, Z eszy ty
N a u k o w e W yższej S z k o ły Z a r z ą d z a n ia i P rz e d się b io rc z o śc i im . B o g d a n a J a ń s k ie g o w Ł om ży 11/2002, s. 15. P o r. ta k ż e W. B o ja rs k i, W. D a jcz ak , A. S o k a la , Verba iu r is . R e g u ły i k a z u s y
p r a w a r z y m sk ie g o , T o ru ń 1995, Verba iu r is , s. 4 1 - 4 2 o ra z M. K u ry ło w icz, S ło w n ik ła c iń s k ic h ter m in ó w , zw r o tó w i s e n ten c ji p r a w n ic z y c h , w yd. II, K ra k ó w 2 002, s. 118.
2 Im p . A n to n in u s A . C h re sto C. 8.1 7 .2 : S i d ecreto p r a e to r is , q u i d e fid e ic o m m is s o iu s
d ix it, in p o ss e s s io n e m f u n d i h e r e d ita r ii fid e ic o m m is s i c o n d ic io n a lis s e r v a n d i g r a tia p r i u s in d u c ti e stis, q u a m a d v e r s a r iu s v este r in c a u sa iu d ic a ti e iu s d e m f u n d i p ig n u s o c c u p a v it iu s s u eiu s, q u i iu re s e n te n tia m exseq u eb a tu r, tem p o re p o tio r e s estis. n a m c u m d e p ig n o r e u tra q u e p a r s c o n te n d a t, p r a e v a l e t iu r e , q u i p r a e v e n i t te m p o r e. PP. v. id. M a i. d u o b u s A s p r is c o n ss. [a. 212], o ra z Im p . A n to n in u s A . Varo C. 8,1 7 ,3 : Im p e r a to r A n to n in u s : S i f u n d u m p ig n o r i accepisti, a n te q u a m rei p u b lic a e obligaretur, s i c u t p r i o r e s te m p o re , i t a p o t i o r iu r e. P P v. id . Oct. A n to n in o A . II I I . e t B a lb in o c o n ss. [a. 213].
N ie ozn acza to je d n a k , że fu n k c ja za sad y p rio r tem pore p o tio r iure b y ła re d u k o w a n a w p ra w ie rz y m sk im do p rzy p ad k ó w ro z strz y g a n ia kolizji p om ię dzy u p ra w n io n y m i rzeczow o do tego sam ego p rz e d m io tu zabezp ieczen ia. Rolę tej z a sa d y w ra z z d w iem a innym i: p o ssid e n tis condicio m elior erit3 i occup a n tis m elior est conditio d y sk u tu je się p rz y okazji zbieg u u p ra w n ie ń , a w szczególności: u p ra w n ie ń w ierzycieli u d zielający ch pożyczki te m u s a m e m u dłużnikow i, z a k re s u u p ra w n ie ń zastępcó w procesow ych u stan o w io n y ch przez d a n ą stro n ę procesow ą, u p ra w n ie ń w ierzycieli, jeże li d łu żn ik iem je s t p a te r fa m ilia s p o z w a n y z actio n o xa lis, u p r a w n ie ń osób u p ra w n io n y c h w zględem tej sam ej rzeczy z ty tu łu le g a tu d am nacyjn ego , u p ra w n ie ń w ierzy cieli z ty tu łu locatio conductio operis w zględem przyjm ującego zam ów ien ie4.
We w sk a z a n y m j e d n a k z a k re sie n ie b ę d ą p ro w a d zo n e d alsze wywody, gdyż z a sa d ę p r io r tem pore p o tio r iu re w p o lsk im p ra w ie cy w ilny m n a le ż y p rz e d e w sz y stk im ro z w aża ć w asp e k c ie p ie rw s z e ń s tw a o g ra n ic zo n y ch p ra w rzeczow ych 5. C elem n in iejszeg o o p ra c o w a n ia j e s t p rz e d s ta w ie n ie w a s p e k cie h isto ry c z n y m tej z a s a d y ja k o re g u lu ją c e j kolizję p om ięd zy zab ezp iec ze n ia m i rzeczow ym i.
P r io r te m p o re p o t i o r iu r e w p r a w ie rzy m sk im
D la d a lsz y c h w yw odów k o n iecz n e j e s t z a ry so w a n ie , choćby w skrócie, fu n k c jo n o w a n ia we w s k a z a n y m a sp e k cie z a s a d y p r io r tem p ore p o tio r iure n a g ru n c ie p ra w a rzy m sk ieg o .
In s ty tu c ję z a s ta w u bez p o s ia d a n ia , u m o ż liw ia ją c ą d o g m aty cz n ie w ielo k ro tn e u s ta n o w ie n ie za b e z p ie c z e n ia n a tej sam ej rzeczy n a le ż y d ato w a ć n a I i II w. n .e .6 W y k ształco n y ju ż w ty m czasie p rz ez p ra w o p re to r s k ie śro d e k o ch ro n y w p o sta c i actio S e r v ia n a u m o żliw iał z a s ta w n ik o w i do chodzenie in w e n ta r z a , n a to m ia s t actio q u a si S e r v ia n a docho dzenie p rz e d m io tu z a s ta w u bez w z g lęd u n a jego p rz e d m io t od k ażd ego w ła d a ją c e g o 7. W ielo k ro tn e z a s ta w ia n ie te j s a m e j rz e c z y p ro w a d z iło do z b ie g u p r a w w ie rz y c ie li, a w p rz y p a d k u w ytoczenia pow ództw a o w yd an ie p rz e d m io tu zab ezp ieczen ia
3 In a c z e j: p o s s id e n tis m e lio r e s t co n d icio lu b (in p a r i c a u sa ) m e lio r e st c o n d itio p o s s id e n
tis. P or. M. K u ry ło w icz, S ło w n ik , s. 108, 113.
4 S zczegółow o n a te n te m a t A. B is c a rd i, A n c o r a in te m a de c o llisio n e, S D H I 2/1938, s. 484 i n.; id em , I l ’ d o g m a d e lla co llisio n e a lla lu ce d e l d ir itto ro m a n o , C itta di C a ste llo 1935. P or. ta k ż e G. I. L u z z a tto , P ro c e d u ra c ivile ro m a n a , I. E se rc iz io d ei d i r itti e d ife s a
p r iv a ta , B ologna 1 9 4 5 -1 9 4 6 , s. 62 i n.
5 Por. A. S o k a la , op. c it., s. 1 5 -1 6 .
6 M. K a se r, B e z itz p fa n d u n d „ b e zitzlo se s” P fa n d (S tu d ie n z u m rö m is c h e n P fa n d r e c h t III), S tu d ia e t D o c u m e n ta H is to ria e e t I u r is , R o m a 4 5 /1979, s. 21.
7 O d n o s n ie z a k r e s u z a s to s o w a n ia w s k a z a n y c h s k a r g - E . Z ak, A c tio h y p o th e c a r ia c zy li
w in d y k a c ja z a s ta w u , [w:] H o n e ste vivere..., K się g a p a m ią tk o w a k u czci P ro feso ra W ła d y s ła w a B o ja r sk ie g o , T o ru ń 200 1 , s. 322; A. W atso n , A c tio S e r v ia n a a n d A c tio H y p o th ec a ria , S D H I
p rz ez z a s ta w n ik a p rzeciw ko in n e m u w ierzycielow i — do ko lizji zastaw ów . N a p rz eło m ie II i III w. n.e. m o ż n a zao b serw o w ać fu n k c jo n o w an ie w p ra w ie p re to rs k im exceptio rei sib i a n te p ig n e ra ta e lu b od pow iednio re p lik ę w cze śn iejszego u s ta n o w ie n ia z a s ta w u 8.
T ak u k s z ta łto w a n y m e c h a n iz m p ie rw s z e ń s tw a z a b e z p ie c z e ń rz ecz o w ych w p ły w a n a z a k re s u p ra w n ie ń poszczególnych za sta w n ik ó w . P ie rw sz y w p o rz ą d k u u s ta n o w ie n ia z a s ta w u w ierzyciel by ł u p ra w n io n y do p o s ia d a n ia i s p rz e d a ż y rzeczy. Ś ro d k i o trz y m a n e ty tu łe m s p rz e d a ż y rzeczy w ierzyciel p rz e z n a c z a ł n a za sp o k o je n ie swojej w ierzy teln o ści, a n a d w y ż k ę p o n a d z a sp o k o jo n ą w ie rz y te ln o ść by ł zo b o w iązan y w yd ać d a lsz y m w kolejności w ie rzycielom , a d łu żn ik o w i ty lk o w ów czas, g dy n ie było in n y c h zab ezp ieczo n y ch rzeczow o n a rzeczy s p rz e d a n e j. K olejn y w h ie ra rc h ii u s ta n o w ie n ia z a s ta w u w ierzyciel m ógł n a to m ia s t do k o n ać w zg lęd em p ierw szeg o z a s ta w n ik a iu s o fferen d i vel su c c ed en d i ze s k u tk ie m zajęcia jego pozycji do w yso kości spłacon ej w ie rz y te ln o śc i9.
U sta lo n y w p ra k ty c e procesow ej p o rz ą d e k p ie rw s z e ń s tw a zn a jd u je w y ra z w e w sp o m n ia n y c h k o n s ty tu c ja c h K a ra k a lli z 212 i 213 r. n .e. J e d n o c z e śn ie, począw szy od III w. n .e., p o ja w ia ją się o d s tę p s tw a od z a s a d y p r io r tem pore p o tio r iure, co p ra w d o p o d o b n ie j e s t p rz y c z y n ą z w e rb a liz o w a n ia jej p rzez K a ra k a llę , a n a s tę p n ie u z n a n ia jej w k o n sty tu c ji z 293 r. n.e. p rzez D io k lecja n a i M a k s y m ia n a z a re g u łę 10.
W iększość s ta n ó w fa k ty c zn y ch , k tó ry m p ra w o rz y m sk ie p rz y z n a ło z a s ta w u p rz y w ile jo w an y pod w zględ em p ie rw sz e ń stw a , o b ję ta b y ła p rz y w ile je m p o w s ta n ia z a b e z p ie c z e n ia z m ocy sam eg o p r a w a (p ig n u s ta c itu m ) i p rz y w ile jem egzek u cy jn y m . W p ierw szej k olejności u k s z ta łto w a n y zo staje przy w ilej o k re ś la n y w lite r a tu r z e ro m a n is ty c z n e j ja k o versio in r e m , n a p o d sta w ie k tó reg o p ie rw sz e ń stw o z a s p o k o je n ia u z y sk u je w ierzy ciel u d z ie lając y pożyczki celem d o k o n a n ia n a k ła d ó w n a p rz e d m io t za b e z p ie c z e n ia lu b też z a k u p u p rz e d m io tu z a s ta w u . Z b liżo n ą s y tu a c ją j e s t p rz y p a d e k s p rz e d a ży p rz ez d łu ż n ik a p rz e d m io tu z a s ta w u z p rz e z n a c z e n ie m ceny n a za sp o k o je n ie pierw szeg o w p o rz ą d k u u s ta n o w ie n ia z a s ta w u w ierzy ciela, co je d n a k
n a le ż y k w a lifik o w ać ja k o successio in iu s spłaconego z a s ta w n ik a 11, w ty m
8 Po ra z p ie rw s z y o p o w y ższy m z a rz u c ie s ta n o w i M a rc e llu s w ro z s trz y g n ię c iu z a w a rty m w D. 4 4 .2 .1 9 . P or. I. S z p rin g e r, P ie rw s ze ń stw o z a s ta w ó w w p r a w ie r z y m s k im , L u b lin 2006, s. 42 i n.
9 S zerzej n a te m a t z a k r e s u u p r a w n ie ń po szczeg ó ln y c h w ie rzy c ie li m .in . M. M y c ielsk i, D e
j u r i s o ffe re n d i o rig in e, B e rô lin i 1848; I. S z p rin g e r, op. c it., s. 5 0 -5 7 , 7 5 -1 0 9 .
10 Im p p . D io c le tia n u s , M a x im ia n u s A A . E t CC. F a b ricio C. 8 ,1 7 ,8 : D iu e rsis te m p o rib u s
e a d e m re d u o b u s iu re p ig n o r is o b lig a ta eu m , q u i p r io r d a ta m u tu a p e c u n ia p ig n u s accepit, p o tio r e m h a b e ri certi ac m a n ife s ti iu r is est, nec a lia s s e c u n d u m d is tr a h e n d i p o te s ta te m h u iu s p ig n o r is co n seq u i, n is i s u p e rio ri cre d ito ri d e b ita fu e r it s o lu ta q u a n tita s . S . p r id . k. M a i H e- ra clia e aa. C onss. [a. 293]. Por. I. S z p rin g e r, op. c it., s. 5 1 -5 2 .
11 P o d o b n ie j a k p rz y p a d e k ob lacji p ro ceso w ej, czyli z a o fe ro w a n ie p rz ez p o sia d ają c e g o p rz e d m io t z a s ta w u w a rto ś c i rzeczy z a m ia s t w y d a n ia je j o ra z n ow ację.
z a k re sie , że k o lejn i w ierzy ciele w h ie ra rc h ii za sta w ó w m o g ą w obec n aby w cy do k o n ać iu s o fferen d i vel su cc ed en d i, n a to m ia s t n a b y w c a m a p raw o s p rz e d aż y rzeczy z p ie rw s z e ń stw e m z a s p o k o je n ia sw ojego ro sz c z e n ia z ty tu łu zap łaconej ceny, zaś n a d w y żk ę w in ie n w ydać k olejn ym z a s ta w n ik o m 12.
K o lejn y m w y ją tk ie m od re g u ły j e s t p rz y z n a n ie pozycji p ie rw sz e g o z a s ta w n ik a bez w z g lęd u n a czas u s ta n o w ie n ia z a s ta w u fisk u so w i z ty tu łu w ie rz y te ln o śc i w zg lęd em p rim ip ilu s a . Co do n ależ n o ści z ty t u łu p o d atk ó w i w ie rz y te ln o ś c i k o n tra k to w y c h n a le ż y p o d k re ślić , że fis k u s n ie u z y s k u je analo g iczn eg o p rz y w ile ju , a jego s ta t u s w z m a c n ia ją je d y n ie p rz y w i leje eg zek u cy jn e, z d ru g iej z a ś s tro n y z a s ta w u sta w o w y o c h a ra k te r z e g e n e ra ln y m 13. W 472 r. n.e. c e sa rz L eo n w p ro w a d z a ko lejn e o d stęp stw o od re g u ły - d la zab ezp iec zeń u sta n o w io n y c h lu b p o tw ierd z o n y ch d o k u m e n te m p u b liczn y m i q u a si-p u b lic z n y m . D la tego ro d z a ju za b ezp iec zeń oce n ę sk u tecz n o ści z a s ta w u o cen ian o n a m o m e n t s p o rz ą d z e n ia ta k ie g o doku- m e n t u 14.
K olejne w y ją tk i od re g u ły p r io r tem pore p o tio r iu re z o s ta ją w y k szta łc o n e w p ra w ie ju s ty n ia ń s k im . S ą nim i: z a s ta w d la w ierzy teln o ści żony z t y t u łu p o sa g u o ra z z a s ta w z ty tu łu u d z ie le n ia pożyczki n a m ilitia , czyli celem o dbycia w y p ra w y w ojennej lu b in n y m p o d o b n y m 15.
O sta te c z n ie ró w n ież J u s ty n ia n o w i n a le ż y p rz y p isa ć u s ta n o w ie n ie h ie r a rc h ii p om ięd zy n ie k tó ry m i z a s ta w a m i u p rz y w ile jo w an y m i, zgodnie z k tó r ą p rio ry te t o trz y m a ł z a s ta w z ty tu łu m ilitia , n a s tę p n ie z ty t u łu p o sag u , a p o tem versio in rem . Z a s ta w y u p rz y w ile jo w an e jed n o ro d z ajo w e zo stały n a to m ia s t p o d d a n e z a sa d z ie p r io r tem p ore p o tio r iu r e 16.
W sp o m n ieć ta k ż e należy, że p ra w u rz y m s k ie m u z n a n e było u s ta n o w ie n ie z a s ta w u d la w ie rz y te ln o śc i te rm in o w y c h i w a ru n k o w y c h , k tó re ta k ż e p o d d a n e by ły d z ia ła n iu re g u ły p r io r tem pore p o tio r iu r e 11.
Z u w a g i n a b r a k in s ty tu c ji k siąg , do k tó ry c h n a le ż a ło b y dokonyw ać w p isu zab ezp ieczeń , p ra w o rz y m sk ie w y k szta łc iło p re cy zy jn y sy s te m odpo w ied z ia ln o ści za oszu stw o (ste llio n a tu s) w p rz y p a d k u d z ia ła n ia n a szkodę p ierw szeg o z a s ta w n ik a . O d p o w ied zialn o ść t a k a c iąż y ła zarów no n a d łu ż n i k u , je ś li t e n n ie p o in fo rm o w a ł w ie rz y c ie la o w c ześn iejszy m o b c ią ż e n iu rzeczy o d d aw an ej w za sta w , j a k ró w n ież n a k o lejn y ch z a s ta w n ik a c h , je ż e li s p rz e d a li p rz e d m io t z a s ta w u w ie d z ą c , że n ie s ą do teg o u p ra w n ie n i. O dpo w ied zialn o sci p ra w n o k a rn e j to w a rz y s z y ła od po w ied zialn o ść z ty tu łu ew ik c ji18.
12 I. S z p rin g e r, op. c it., s. 1 1 1-129. 13 Ib id em , s. 1 3 1 -1 4 5 . 14 Ib id em , s. 1 4 5 -1 4 8 . 15 Ib id em , s. 1 4 9 -1 5 9 . 16 Ib id em , s. 1 5 9 -1 6 2 . 17 Ib id em , s. 5 7 -6 4 . 18 Ib id em , s. 5 2 -5 7 .
W ty m k o n te k śc ie m o ż n a ju ż p rz e a n a liz o w a ć w pływ p ra w a rz y m sk ieg o n a u re g u lo w a n ia p ra w a polskiego, zw ła szcz a że coraz częściej p o d k re ś la n e s ą zw ią zk i w spółczesnej cy w ilisty k i z p ra w e m rz y m s k im 19.
P ie r w sz e ń s tw o z a b e z p ie c z e ń r z e c z o w y c h w o k r e sie p rzed
zaboram i
W pływ p o śre d n i20 p ra w a rz y m sk ieg o n a p o lsk ie p ra w o k ra jo w e m oże być ju ż d a to w a n y n a p rz eło m IX i X w., k ied y to p rz ez d u ch o w ie ń stw o z o s ta ją sp ro w a d zo n e n a ziem ie po lsk ie p o w szech n e zbiory p ra w a k a n o n ic z nego, z a w ie ra ją c e sz e re g ro z w ią z a ń p ra w a rz y m sk ie g o 21. J e d n a k b ez p o ś re d n ie o d d z ia ły w a n ie p ra w a rz y m sk ieg o n a tre ś ć in s ty tu c ji i fu n k c jo n o w a n ie u rz ę d ó w p o lsk ich n a le ż y d a to w a ć n a o k re s X III i XIV w., co zn a jd u je o d zw ie rcied le n ie w p ra k ty c e sąd ó w z ie m sk ic h 22. P ie rw sz e w z m ia n k i o z a b ez p ie c z e n iu rzeczow ym w ie rz y te ln o śc i z a w ie ra S t a t u t żydow ski z 1264 r., je d n a k ż e p r z e d s ta w ia n a ta m g w a ra n c ja m a c h a r a k te r z a s ta w u ręcznego, czyli z a s ta w u n a ru ch o m o ści z p rz e n ie s ie n ie m n a rzecz z a s ta w n ik a w ła d z tw a fak ty czn eg o n a d rz e c z ą 23. D opiero w X IV w. m o ż n a s tw ie rd z ić w p r a k tyce sąd ó w zie m sk ic h fu n k c jo n o w an ie z a s ta w u bez d z ie rż e n ia , z z a s tr z e ż e n ie m , że z a b e z p ie c z e n ie d o ty czy ło ty lk o n ie ru c h o m o ś c i i p o w s ta w a ło p o p rzez d o k o n an ie w p isu do k s ią g zie m sk ic h 24. P ie rw s z e ń stw o w te n spo sób u sta n o w io n y c h za sta w ó w ro z strz y g a n o w o p a rc iu o k ry te r iu m c z asu u s ta n o w ie n ia zab ezp iec zen ia . J e d n a k ż e s a m a z a s a d a p r io r tem po re p o tio r
19 R o la p r a w a rz y m s k ie g o j e s t p o d k r e ś la n a z aró w n o w o d n ie s ie n iu do u re g u lo w a ń p r a w n y ch p o szczeg ó ln y ch p a ń s tw , j a k i og ó ln ie re g u la c ji p r a w a e u ro p e jsk ie g o . P or. w ty m z a k r e sie o b sz e rn ie M. K u ry ło w ic z, P ra w o rz y m s k ie , H is to r ia — T r a d yc ja — W spó łczesn o ść, L u b lin 2003, s. 9 5 -1 7 1 ; A. S o k a la, op. c it., s. 6 - 7 i b ib lio g ra fia p o w o ła n a p rz ez a u to r a w p rz y p . 3 -6 . P o ls k ą b ib lio g ra fię p ra c p o św ięco n y ch z n a c z e n iu p r a w a rz y m s k ie g o do 2 0 0 2 r. p r z e d s ta w ia M. Z ab ło ck a, R o m a n is ty k a p o ls k a p o I I w o jn ie św ia to w ej, W a rsz a w a 2 002, s. 1 6 1 -1 6 5 .
20 T e m a t z a s to s o w a n ia p r a w a rz y m s k ie g o w p ra w ie p o lsk im i jeg o w p ły w u (p o śre d n ieg o , s u b s y d ia rn e g o , b e z p o ś re d n ie g o ) n a p ra w o d a w s tw o p o lsk ie j e s t żyw o d y s k u to w a n y w p o lsk iej ro m a n is ty c e . Por. J . S o n d e l, P ra w o r z y m s k ie ja k o ź r ó d ło in s p ir a c ji, C P H 5 2 ,2 /2 0 0 1 , s. 9 i n., o ra z l it e r a t u r ę ta m p o w o ła n ą .
21 Por. S. G o d ek , P ra w o r z y m s k ie w d a w n e j R ze cz yp o sp o litej. P r ze g lą d s ta n u b a d a ń , C P H 5 3 ,2 /2 0 0 1 , s. 30; J . S o n d el, Z e s tu d ió w n a d p r a w e m r z y m s k im w P olsce p ia s to w s k ie j, Z eszy ty N a u k o w e U J 8 2 /1 9 7 8 , s. 25 i n.; J . W isło ck i, D zieje n a u k i p r a w a rz y m s k ie g o w P o l
sce, W a rs z a w a 1945, s. 9 i n. 22 O p o g lą d a c h p re z e n to w a n y c h n a te m a t w p ły w u p r a w a rz y m s k ie g o n a p r a k ty k ę sądów z ie m sk ic h sz e rz e j S. G o d ek , P ra w o r z y m s k ie , s. 35 i n . A u to r p r z e d s ta w ia m .in . o d m ie n n e p o g ląd y R. T a u b e n s c h la g a i A. V e tu la n ieg o . Por. ró w n ie ż p o g ląd y o ro li p r a w a rz y m s k ie g o n a k o n s tr u k c je u r z ą d z e ń p ra w n y c h S. G o d ek , S p ó r o zn a c z e n ie p r a w a rz y m s k ie g o w d a w n e j R ze c z y p o s p o lite j, C P H 5 4 ,1 /2 0 0 2 , s. 1 0 5 -1 4 1 , i c y to w a n ą ta m o b sz e rn ie l it e r a t u r ę p rz e d m io tu , o ra z M. K u ry ło w icz, P ra w o r z y m s k ie , s. 1 2 6 -1 2 7 . 23 T. M a c ie je w sk i, H is to r ia u s tr o ju i p r a w a są d o w eg o P o ls k i, w y d . II, W a rs z a w a 2003, s. 143. 24 J . S. M a tu s z e w s k i, Z a s ta w n ie r u c h o m o ści w p r a w ie p o ls k im d o ko ń ca X V s tu le c ia , A U L 53/1979, s. 4 4 -4 5 .
i u r e 25 z o s ta je s f o r m u ło w a n a e x p r e s s is v e r b is d o p ie ro w k o n s t y t u c j i z 1588 r. o w ażn o ści za p isó w 26, czyli po około 200 la ta c h jej fu n k c jo n o w a n ia 27. B yć m oże sp re cy zo w a n ie re g u ły było p o d y k to w an e p o jaw iają cy m i się w y ją tk a m i co do ro z strz y g n ię c ia p ie rw s z e ń s tw a n a p o d sta w ie k ry te r iu m c z a su u s ta n o w ie n ia zab ezp iec zen ia , k tó re to o d s tę p s tw a p rz e w id u je z r e s z tą s a m a k o n s ty tu c ja . N a le ż ą do n ich : n e g a ty w n y w y ją te k n a rzecz osób, k tó ry m p rz y słu g iw a ł za sta w , ale ich p ra w o było d o tk n ię te n iew a żn o ścią, o ra z pozy ty w n e o d stę p stw o n a rzecz tzw. trie n n a lis po ssesso r, w obec k tó rego n ie m o ż n a było k o rz y s ta ć z p ie rw s z e ń s tw a 28.
Z a s a d a p r io r te m p o re p o tio r iu re z n a la z ł a ta k ż e o d z w ie rc ie d le n ie w rew izji to ru ń s k ie j z 1594 r., gdzie in s ty tu c ja z a s ta w u z o s ta ła u re g u lo w a n a n a po d o b ień stw o rz y m s k ie 29.
J e d n a k ż e to w ła śn ie k o n s ty tu c ja z 1588 r. b y ła u w a ż a n a z a n a jb a rd z ie j p o stę p o w ą re g u la c ję w E u ro p ie w z a k re s ie in s ty tu c ji z a s ta w u , w ty m ta k ż e w z a k re s ie z a s a d p ie rw s z e ń s tw a za b ezp iec zeń rzeczow ych30.
W s k a z a n e re g u la c je , u m a c n ia n e o rz ecz n ic tw em sąd ó w k ra k o w s k ic h p o z o stają cy ch pod w p ływ em ro m a n is ty c z n y c h in s ty tu c ji p ra w a , w y w ie ra ją w p ły w n a o rz e c z n ic tw o są d ó w n a z ie m ia c h w s c h o d n ic h i p ó łn o c n y c h w X V I-X V III w.31, obow iązu jąc do czasów rozbiorów .
Z asad y r eg u la cji p ie r w sz e ń s tw a g w a ra n cji r ze c zo w y c h
o d za b o ró w do 1947 r.
W o k re sie zaborów u sta w o d a w stw o d otyczące za b ezp iec zeń rzeczow ych j e s t n a poszczególnych z ie m ia c h o d m ien n e.
25 P or. J .S . M a tu s z e w s k i, op. c it., s. 49, k tó r y p rz y ta c z a z a s a d ę z z a p isk ó w k s ię g i z ie m sk iej o p isu jącej s ta n fa k ty c zn y z 1470 r.
26 T. M a c ie je w s k i, op. c it., s. 144.
27 K. H u b e , O i n s ty tu c ji h ip o te c z n e j w K r ó le s tw ie P o ls k im , W a r s z a w a 1 8 6 9 , s. 2; J . S. M a tu s z e w s k i, op. c it., s. 47 i n., 52; W . W ójcikiew icz, P ra w o h ip o te c zn e K ró le stw a
P o lskieg o , W ro cław 1967, s. 12.
28 T. M a tu s z e w s k i, op. c it., s. 51. P or. j e d n a k W. W ójcikiew icz, op. c it., s. 26.
29 Por. n a te n te m a t J . S ondel, S tu d ia n a d p r a w e m r z y m s k im w I u s C u lm en se (W 750-lecie
w y d a n ia p r z y w ile ju c h ełm iń sk ie g o ), Z es z y ty N a u k o w e U J 1 09/1984, s. 8 1 -8 3 , o ra z n a te m a t
re g u la c ji in s ty tu c ji p r a w a z a s ta w u w e w c ze śn ie jsz e j re w iz ji lid z b a rs k ie j p rz e w id u ją c e j m .in . u p rz y w ile jo w a n ie e g ze k u c y jn e p u p ila n a m a ją tk u i p o leg a jąc ej n a z a s ta w ie n a d o b ra c h d łu ż n ik a , s. 4 8 -4 9 , a ta k ż e e le m e n tó w d o ty cz ąc y c h in s ty tu c ji z a s ta w u , a z a c z e rp n ię ty c h z p ra w a rz y m s k ie g o w re w iz ji n o w o m ie jsk ie j, s. 69.
30 T. M a c ie je w sk i, op. c it., s. 144, o ra z sz erz ej n a te n te m a t W. D u tk ie w ic z , P ra w o
h ip o te c zn e w K ró le stw ie P o ls k im , W a rs z a w a 1936, s. 15.
31 Por. S. G odek, P ra w o r z y m s k ie , s. 53. P o m im o d u ż ej k r y ty k i p r a w a rz y m s k ie g o w o k re s ie p ra c n a d p ro je k te m k o d y fik a c ji S ta n is ła w a A u g u s ta n ie k tó rz y a u to rz y p ro s p e k tó w n a w ią z y w a li do re g u la c ji p r a w a rz y m s k ie g o . S p o śró d n ic h J ó z e f W ybicki głosi z a s a d ę p r io r
tem p o re p o tio r iu re . P or. J . S o n d e l, P ra w o r z y m s k ie ja k o p o d s ta w a p ro je k tó w k o d y fik a c y j n y c h w d a w n e j P olsce, Z eszy ty P ra w n ic z e U K S W 1/2001, s. 6 5 -6 6 .
N a z ie m ia c h I z a b o ru p ru sk ie g o k w e stię w ielości za b ezp iec zeń rzeczo w ych re g u lo w a ła ś lą s k a o rd y n a c ja h ip o te c z n a z 1750 r. N a z iem iac h II i III z a b o ru obo w iązyw ał L a n d r e c h t p ru s k i z 1794 r. W k o n se k w e n c ji po k o n g re sie w ie d e ń sk im n a te r e n a c h za b o ru p ru s k ie g o obo w iązyw ał L a n d r e c h t p r u ski, p ra w o P r u s W sc h o d n ich z 1801 r. o raz p ra w o p ro w in c jo n a ln e P r u s Z ac h o d n ich z 1844 r. Po zjed n o c zen iu N iem iec od 1900 r. sp ra w y z a s ta w u re g u lo w a ł B ü rg e lis c h e s G e se tz b u c h 32.
O bow iązu jące w zab o rze p ru s k im p rz e p isy p rz y z n a w a ły p ie rw sz e ń stw o zab ezp iec zen iu , co do k tó reg o ja k o p ie rw sz y w p ły n ą ł d o k u m e n t o d o k o n a n ie w p isu do w y k a z u h ip o tecz n eg o 33. O b o w iązk iem w p isu b yły p rz y ty m o bjęte h ip o te k i u staw o w e , do k tó ry c h zaliczano : h ip o te k ę s k a r b u p a ń s tw a i k a s , k tó ry m z o sta ły pow ierzo n e p ie n ią d z e p u b liczn e , h ip o te k ę n ie le tn ic h n a d o b ra c h o p ie k u n a , h ip o te k ę m ę ż a tk i n a d o b ra c h m ę ż a z ty tu łu zw ro tu p o s a g u 34.
W z a k re sie re g u la c ji h ip o te k i n a z ie m ia c h G alicji W schodniej od 1780 r. zostały w prow adzone księgi ziem skie o p a rte n a p atencie ta b u la rn y m z 1774 r., a n a o b sza rze G alicji Z achodniej od 1798 r. obo w iązyw ał K od eks cyw ilny d la G alicji Z ac h o d n iej35. O d 1811 r. n a zie m ia c h za b o ru a u s tria c k ie g o obow iązy w ał A llg em ein es B ü rg e rlic h e s G e se tz b u c h 36.
H ip o te k a a u s tr ia c k a b y ła m n iej d o sk o n a ła od ro z w ią z a ń p ru s k ic h , do piero bow iem od l a t o sie m d z ie sią ty c h XIX w.37 m o ż n a m ów ić o w p isa c h do k s ią g g ru n to w y c h , od k tó ry c h m o m e n tu o cenian o p ie rw sz e ń stw o z a b e z p ie czeń.
W z a b o rze ro sy jsk im p ie rw sz e ń stw o g w a ra n c ji rzeczo w y ch o k re ś la ł S t a t u t lite w sk i z 1588 r.38, o p ie ra ją c się w z a k re sie za b ezp iec zeń rzeczo w ych n ie z w ią z a n y c h z p rz e n ie s ie n ie m w ła d z tw a fak ty c zn eg o n a w ierzy ciela n a z a sa d z ie p r io r tem pore p o tio r iu r e 39.
N a z ie m ia c h K s ię s tw a W a rszaw sk ieg o od 1808 r. obo w iązyw ał K odeks cyw ilny N a p o le o n a z a w ie ra ją c y w k sięd ze III re g u la c je o d no szące się do p ra w rzeczow ych za le żn y ch (tzw. accessoires), czyli z a s ta w u , p rzyw ilejów i h ip o te k i40. P rz e p is y p ra w a fra n c u sk ie g o p rz e w id y w a ły w ty m z a k re s ie
32 T. M a c ie je w sk i, op. c it., s. 258. 33 H u b e , op. c it., s. 35.
34 Ib id em , s. 2 8 -2 9 .
35 C zęść II k o d e k s u z a w ie r a ła re g u la c je d o ty cz ąc e p r a w a rzeczow ego i sp a d k o w e g o . Por. A. K orobow icz, W . W itk o w s k i, H is to r ia u s tr o ju i p r a w a p o lsk ie g o (1 7 7 2 -1 8 1 8 ), Z ak a m y c z e 2003, s. 46; T. M a ciejew sk i, op. c it., s. 2 7 6 -2 7 7 .
36 T. M a c ie je w sk i, op. c it., s. 259.
37 W ów czas u s ta w a o g ó ln o a u s tria c k a i u s ta w a S e jm u K rajo w eg o G a licji w p ro w a d z ją p o w s ze ch n o ś ć z a ło ż e n ia k s ią g g ru n to w y c h . S zerzej por. H u b e , op. c it., s. 36 i n.; T. M a c ie je w sk i, s. 277.
38 A. K orobow icz, W. W itk o w sk i, op. c it., s. 55.
39 S. G odek, P ra w o r z y m s k ie , s. 4 9 - 5 0 i c y to w a n a p rz ez a u to r a b ib lio g ra fia .
i u p rz y w ile jo w an ie poszczególnych ro d zajó w w ierzy teln o ści, i p ie rw s z e ń stw o h ip o te k . P rz y w ile je u m o ż liw ia ły z a s p o k o je n ie u p rz y w ile jo w a n e g o z p ie rw sz e ń stw e m p rz e d w ierzy ciela m i h ip o te c z n y m i41. Do w ierzy teln o ści u p rz y w ile jo w an y ch n a cały m m a ją tk u d łu ż n ik a by ły z a lic zan e w ie rz y te ln o ści z ty tu łu : k osztów sądow ych, k o sztó w p o g rz eb u , o s ta tn ie j ch oroby o raz u tr z y m a n ia d łu ż n ik a i jego ro d z in y p rz ez o k re ślo n e k a te g o rie osób. N a m a ją tk u n ie ru c h o m y m n a to m ia s t by ł u p rz y w ile jo w an y s p rz e d a w c a n a n ie ru c h o m o śc i s p rz e d a n e j co do z a p ła ty s z a c u n k u , p oży czko daw ca z ty tu łu pożyczki u d zielo n e j celem z a k u p u d an e j n ieru c h o m o śc i, w sp ó łsp ad k o b iercy n a za b ezp ieczen ie d o p ła t p o w sta ły c h w w y n ik u p o d z ia łu sp a d k u , d o k o n u ją cy budow y, przebudow y, odbudow y b u d y n k ó w - n a ty c h b u d y n k a c h , w ie rz y ciel sp ad k o w y p rz e d w ierzy ciela m i d zied z ica n a n ie ru c h o m o śc ia c h s p a d k o w y c h , p o ż y c z k o d a w c a z p o w o d u u d z i e l e n i a p o ż y c z k i n a w s z e l k ie w y m ien io n e t u cele42. K o lejność pom ięd zy p rz y w ile ja m i o k re ś la ły p rz e p isy p ra w a , zgodnie z z a s a d ą p r iv ile g ia n o n ex tem pore a e stim a n tu r, se d ex c a u sa .
P ie rw sz e ń stw o n a to m ia s t pom ięd zy w ierzy ciela m i h ip o te c z n y m i o k re ś la ł m o m e n t w p is u do k s ią g h ip o tecz n y ch , co odnosiło się do h ip o te k u m o w n y c h i sąd o w y ch 43. N a to m ia s t h ip o te k i u sta w o w e z u w a g i n a ro d zaj za b e z p iecz an ej w ie rz y te ln o śc i albo p o d leg ały in ta b u la c ji, a w ów czas m o m e n t u s ta n o w ie n ia był d la n ic h liczony od d n ia w p isu (tzw . h ip o te k a p ra w n a n ie ta jn a p rz y s łu g u ją c a rz ąd o w i, g m in ie , in sty tu c jo m p u b liczn y m z ty tu łu n a le ż n o śc i p u b lic z n o p ra w n y c h n a d o b ra c h poborców p o d atk o w y c h i a d m in i s tra to ró w fin a n só w publiczn y ch ), albo były to tzw . h ip o te k i u sta w o w e ta jn e , n ie p o d leg ające w pisow i44 (m o m e n t ich u s ta n o w ie n ia był o ce n ia n y n a chw ilę p o w s ta n ia z o b o w ią zan ia do w y d a n ia żonie su m p osagow ych, d a ro w iz n oraz n a z a sa d z ie su ro g a c ji n ie ru c h o m o śc i albo - w p rz y p a d k u m a ło le tn ie g o i b ez w łasn ow olnego - od d n ia p rz y ję cia o p iek i45).
B r a k p rz e jrz y sto śc i i o d m ien n o ść re g u la c ji p ra w a fra n c u sk ie g o w z a k re s ie h ip o te k i od tra d y c ji p o lsk ich s k u tk u ją id e a m i re fo rm a to rs k im i. W k o n sek w e n cji w 1818 r. z o s ta ła w p ro w a d z o n a w życie n a z ie m ia c h K ró le s tw a P olskiego u s ta w a h ip o te c z n a , u z u p e łn io n a w 1825 r. o P raw o o p rz y w i le ja c h i h ip o te k a c h 46.
41 S zerzej A. F e r m u s , P ra w o h ip o te c zn e w K o d e k s ie N a p o le o n a a p r a w o h ip o te c zn e K ró
le s tw a P olskiego, Z eszy ty P ra w n ic z e T B S P U J 13/2005, s. 2 3 -2 4 i b ib lio g ra fia ta m c y to w an a .
42 K. H u b e , op. c it., s. 5 4 -5 6 , o ra z sz e rz e j J . R yx, P rio r tem p o re p o tio r iu re ..., T h ese
p o u r la licen ce, P a r is 1862, s. 26 i n.
43 Z z a s tr z e ż e n ie m je d n a k , że w p is y d o k o n a n e je d n e g o d n ia pow o d o w ały ró w n o rz ę d n o ś ć za b e z p ie c z e ń . S zerzej K. H u b e , op. c it., s. 60, 61.
44 Ib id em , s. 58.
45 S zerzej n a te m a t p ie r w s z e ń s tw a J . J . D elso l, Z a s a d y K o d e k s u N a p o le o n a , t. II I , W ar sz a w a 1874, s. 5 0 0 -5 1 3 .
P ow yższe re g u la c je p rz y z n a w a ły p ie rw s z e ń stw o h ip o te c e w o p a rc iu 0 d a tę w p isu do w y k a z u h ipotecznego. W śró d w n io skó w złożonych jed n eg o d n ia decydow ał n u m e r w pły w u, z a ś w p rz y p a d k u jed n o cz esn eg o w p ły w u - d a ta s p o rz ą d z e n ia d o k u m e n tu będącego p o d s ta w ą w p isu zab ezp ieczen ia. J e ż e li d a ty s p o rz ą d z e n ia doku m en tó w , k tó re w p ły n ęły ró w n o cześn ie, były to ż sa m e - z a b e z p ie c z e n ia o cen ian o ja k o ró w n o rz ę d n e 47. W p o ró w n a n iu z re g u la c ją K o d e k su N a p o le o n a z o stały zn iesio n e w sz y stk ie h ip o te k i ta jn e 1 z n a czn ie og ran iczo n o p rz y w ile je48.
Z asad y p ie r w sz e ń s tw a p o 1947 r. w o d n ie s ie n iu
do z a b e z p ie c z e ń r z e c z o w y c h
P rz e d s ta w io n e re g u la c je o d noszące się do w ielości h ip o te k u ch y lił de k r e t z 1 9 4 6 r., k tó ry w p ro w a d z a ł p rz e p is y p ra w a rzeczow ego i o k się g a c h w ieczystych z m ocą o b o w iąz u ją cą od 1 sty c z n ia 1 9 4 7 r.
P ra w u rzeczow em u z 1947 r. było z n a n e zab ezpieczenie w ierzytelności n a rzeczy ruchom ej bez p rz e n ie s ie n ia p o s ia d a n ia n a z a s ta w n ik a , j a k rów nież zabezpieczenie n a nieruchom ości. O dnośnie z a s ta w u p ierw szeń stw o było r e g u low ane w e d łu g cz asu p o w sta n ia zab ezp ieczen ia i p rzy sług iw ało późniejsze m u w ierzycielow i pod w a ru n k ie m , że d ziała ł on w dobrej w ierze, a p rz ed m io t z a s ta w u zo stał m u w y d a n y 49. Co do h ip o te k i o bow iązyw ała z a s a d a p ie rw s z e ń s tw a w o p a rc iu o m o m e n t zło że n ia do k s ią g w iec zy sty ch w n io sk u o d o k onanie w p isu (h ip o te k a u m o w n a i przym uso w a). W y jątkiem b y ła h ip o te k a u sta w o w a d la zobow iązań p odatkow ych, k tó ry m n a m ocy u s ta w y o zobo w ią z a n ia c h p od atkow ych z 1 9 5 0 r. p rzy sługiw ało p ierw szeń stw o 50.
W o bow iązującym p o rz ą d k u p ra w n y m o zbieg u za b ezp iec zeń rzeczo w ych m o ż n a m ów ić w szczególności w o d n ie sie n iu do z a s ta w u re je stro w eg o , z a s ta w u sk arb o w eg o 51 i h ip o te k i. W p rz y p a d k u kolizji m ięd zy u p ra w n io n y m i z g w a ra n c ji rzeczow ych b ęd zie o n a ro z s trz y g a n a w d ro dze p o zaeg zek u - cyjnej, eg zek u cy jn ej, w z g lęd n ie p rz ez re a liz a c ję u p ra w ie ń w ierzy ciela n a g ru n c ie p rz ep isó w p o s tę p o w a n ia upadłościow ego i n a p ra w c z e g o .
K o lizje z a s ta w u re je s tr o w e g o z z a s ta w e m s k a rb o w y m s ą r e g u lo w a n e w e d łu g z a sa d y p r io r tem pore p o tio r iu re (p rz e p is a r t. 15 u s ta w y z d n ia 6 g ru d n ia 1 9 9 6 r. o z a sta w ie re je stro w y m i re je s trz e z a sta w ó w 52
47 A. F e rm u s , op. c it., s. 28; S. S zer, P ra w o h ip o te c zn e o b o w ią zu ją ce w W o jew ó d ztw a ch
C e n tr a ln y c h i W sch o d n ich , W a rsz a w a 1937, s. 7 i n.
48 K. H u b e , op. c it., s. 83.
49 J . G o łaczy ń sk i, Z a s ta w n a rzecza c h ru c h o m y c h , W a rsz a w a 2002, s. 7 5 -7 6 .
50 Por. Z. N o w ak o w sk i, P ra w o rzeczow e. Z a r y s w y k ła d u , W a rs z a w a 1980, s. 2 0 6 -2 0 7 , 211 i p rzy p . 19.
51 P rz e p is y o.p. b ę d ą m ia ły z a s to s o w a n ie do z a s ta w u p rz y słu g u ją ce g o Z ak ład o w i U b e z p ie c ze ń S p o łe c z n y c h ( a r t . 27 u s t . 3 i 4 s .u .s .). P or. S y s te m P r a w a P r y w a tn e g o , p o d re d . E. G n ie w k a, t. IV: P ra w o rzeczow e, W a rsz a w a 200 5 , s. 5 0 7 -5 0 8 .
o ra z a r t. 42 § 4 u s ta w y z d n ia 29 s ie rp n ia 1997 r. - O rd y n a c ja p o d a tk o w a 53). K olizje pom ięd zy z a s ta w a m i d la w ie rz y te ln o śc i jed n o ro d z ajo w y ch ro z s trz y g a z a s a d a p ie rw s z e ń s tw a ich u s ta n o w ie n ia 54.
W z a k re sie h ip o te k p ie rw sz e ń stw o re g u lu je k ry te r iu m c z a su u s ta n o w ie n ia za b ezp iec zen ia , p rz y czym za m ia ro d a jn y u z n a je się m o m e n t złoże n ia w n io s k u o w p is do k s ią g w ieczystych, n a to m ia s t w p rz y p a d k u , gdy w n io sk i z o sta ły złożone rów n o cześn ie, z a b e z p ie c z e n ia s ą tra k to w a n e za ró w n o rz ę d n e 55 (p rz e p isy a r t. 12 u s t. 1 i 29 u s t. 1 i 2 u s ta w y z d n ia 6 lip ca 1982 r. o k się g a c h w ieczy sty ch i h ip o te c e 56).
N a le ż y p o d k re ślić, że w p ra w ie p o lsk im m o ż n a d o strz e c zn a c z n e podo b ie ń s tw a z p ra w e m rz y m sk im o d n o śn ie in s ty tu c ji zw ią z a n y c h z p ie rw s z e ń stw e m zab ezp iec zeń rzeczow ych. P ra w o p o lsk ie d o p u szc za z m ia n ę p ie rw s z e ń s tw a p oprzez zao fero w an ie s p ła ty w c ześn iejsze m u w ierzycielo w i p rzez k olejnego w h ie ra rc h ii u p ra w n io n e g o , z z a s trz e ż e n ie m , że z m ia n a t a k a nie m oże p o g a rsz a ć sy tu a c ji k o lejn y ch w ierzy cieli57 ( a r t. 250 u s ta w y z d n ia 23 k w ie tn ia 1964 r. - K odeks cyw ilny58). M ożliw e j e s t rów nież u s ta n o w ie n ie z a b e z p ie c z e n ia d la w ie rz y te ln o ś c i te rm in o w y c h , w a ru n k o w y c h i p r z y szły ch 59, a ta k ż e successio in iu s p o p rz e d n ik a p o przez cessio legis, zgodnie z p rz e p ise m a r t. 518 k.c. P ra w u p o lsk ie m u s ą ró w n ież z n a n e p rzy w ileje eg z ek u cy jn e, a ich w y ra z e m s ą re g u la c je z a w a rte w p rz e p is a c h a r t . 1025 u s ta w y z d n ia 17 lis to p a d a 1964 r. - K odek s p o s tę p o w a n ia cyw ilnego60, o raz z a sa d y z a sp o k o je n ia w ie rz y te ln o śc i w p o stę p o w a n iu up ad ło ścio w y m i n a- p ra w c z y m 61 (a rt. 342 u s t. 1 u s ta w a z d n ia 28 lu teg o 2003 r. - P ra w o u p a d ło ściow e i n a p ra w c z e 62). 53 D z.U . n r 137, poz. 926 ze zm . 54 P. C z ers k i, Z a s ta w s k a rb o w y j a k o fo r m a za b e zp ie c z e n ia n a leż n o śc i p o d a tk o w y c h , Z ak a - m ycze 2 004, s. 144; S y s te m P ra w a P ry w a tn e g o , s. 461.
55 S y s te m P ra w a P ry w a tn e g o ..., s. 318; S. R u d n ic k i, U s ta w a o k się g a c h w iec zy styc h
i h ipotece. P rze p is y o p o s tę p o w a n iu w sp r a w a c h w ieczy sto księg o w y ch . K o m e n ta r z , w y d . IV,
W a rsz a w a 2005, s. 8 9 -9 0 , 1 3 5 -1 4 1 .
56 T ek st je d n . D z.U . z 2001 r., n r 124, poz. 1361 ze zm . 57 S z e rze j S y s te m P r a w a P ry w a tn e g o ..., s. 320. 58 D z.U . n r 16, poz. 93 ze zm .
59 Por. J . C z a ja , K o m e n ta r z do u s ta w y o z a s ta w ie r e je s tr o w y m i re jestrze za s ta w ó w , G d a ń s k , 1998, s. 35 i n.; J . M ojak, J . W idło, S ą d o w y z a s ta w re jestro w y w sy s te m ie p r a w
rzeczo w ych , R e je n t 9 6 ,4 /1 9 9 9 , s. 78 i n.; R u d n ic k i, op. c it., s. 259 i n.
60 D z. U. n r 43, poz. 43 ze zm .
61 N a te m a t k o lizji p o m ię d z y z a b e z p ie c z e n ia m i rzeczo w y m i i p rz y w ile ja m i e g z e k u c y jn y m i por. m .in .: C z e rs k i, op. cit., s. 151 i n.; S y s te m P ra w a P ry w a tn e g o , s. 4 6 0 -4 6 1 , 4 7 6 , 508 i n.; G o ła cz y ń sk i, Z as ta w , s. 3 0 6 i n.; A. J a k u b e c k i, F. Z ed ler, P ra w o u p a d ło śc io w e i n a p r a w
c ze , Z ak a m y c z e 2 0 0 3 , s. 894 i n.; P is u liń s k i, S y s t e m , s. 642 i n.
U w a g i k o ń co w e
R eg u lacje n a jd a w n ie jsz e g o p ra w a polskiego w s k a z u ją , że n a u k s z ta łto w a n ie re g u ł ro z s trz y g a n ia kolizji pom ięd zy za b ezpieczo ny m i rzeczow o m ia ły w pływ re g u la c je rz y m sk ie. N ie z o sta ły one p rz y ty m z a c z e rp n ię ta z k od yfi k ac ji X IX -w iecznych, lecz d zięk i postępow ości po lsk iego u sta w o d a w c y w cie lone w życie p ra w d o p o d o b n ie ju ż w XIV w.
P ie rw sz e ń stw o za b ezp iec zeń rzeczow ych w o p a rc iu o czas u s ta n o w ie n ia za b e z p ie c z e n ia p o p rzez w pis leży u p o d s ta w w sp ó łczesn y ch re g u la c ji p ra w nych. A k tu a ln o ś ć rz y m sk ie j re g u la c ji p r io r tem pore p o tio r iu re w sy ste m ie w spółczesnego p ra w a polskiego p o d k re ś la d o d atk ow o fa k t, że s e n te n c ja t a sta n o w i in sk ry p c ję n a je d n e j z k o lu m n o tacz ając y ch g m a c h S ą d u N a jw y ż szego R zeczypospolitej P o lsk ie j63. P rz e d m io to w a in s k ry p c ja w ra z z in n y m i 87 p a re m ia m i ła c iń sk im i o d zw ie rcied la u n iw e rs a ln e i p o n ad c zaso w e idee polskiego p ra w a 64.
Summary
The Influence o f Rule o f „prior tempore potior iure” on Polish Civil Law in the Historical Development
Herewith this article treats about using of the principle (rule) prior tempore potrior iure in the Roman law and its concerns prority of pledge. The author shortly described: time of creation order of the pignus’ prority due to the time’s criterion, satteled of guarancy and exceptions of the principle since the 3th century after Christ up to Justinian. After this the author showes how the rule works in Polish law in following periods: from the 14th century up to periods of Partitions of Poland, in the periods of the Partitions and after 1947 up to Nowadays.
63 P or. R e g u la e Iu r is . Ł a c iń s k ie in sk ry p c je n a k o lu m n a c h S ą d u N a jw y ż s z e g o R ze c z y p o
sp o lite j P o lskie j, pod re d . W. W ołodkiew icza, W a rs z a w a 2001, s. 1 2 7 -1 2 8 , i zam iesz c zo n e ta m
