Michał Norbert Faszcza
Kara dziesiątkowania w
późnorepublikańskiej armii
rzymskiej
Studia Prawnoustrojowe nr 24, 281-296
2014
2014
M ich a ł N o rb ert F a szcza
U n iw e r s y te t W a rs z a w s k i
Kara dziesiątkowania w późnorepublikańskiej
armii rzymskiej*
W e d łu g tr a d y c ji k a r a d z ie s ią tk o w a n ia , czyli d e c y m a c ji (łac. d e c im a tio ), po r a z p ie rw s z y z o s ta ła z a s to s o w a n a w a r m ii rz y m s k ie j w 4 7 1 r .1 U s c h y łk u r e p u b lik i u c h o d z iła ju ż je d n a k z a a r c h a ic z n ą 2. P o d o b n ą o p in ię w y r a z ił w II w ie k u po C hr. P u b liu s z K o rn e liu s z T a c y t C e c y n a 3, p o d k re ś la ją c s ta r o ż y tn o ś ć d e c y m a c ji4. W s z y s tk o to w s k a z u je , że d z ie s ią tk o w a n ie n a le ż a ło do n a jw c z e śn ie jsz e g o k a ta lo g u rz y m s k ic h k a r r e p u b lik a ń s k ic h , co n ie o z n a c z a je d n a k , że w to k u d z ie jó w n ie p o d le g a ło d a le k o id ą c y m m o d y fik acjo m . D e c y d u ją c y p o d ty m w z g lę d e m o k a z a ł się I w., z n a c z ąc o w p ły w a ją c n a fo rm ę w y k o n y w a n ia d e c y m a c ji w p ó ź n ie jsz y c h la ta c h .
P o m im o te g o , że d z ie s ią tk o w a n ie od l a t w z b u d z a z a in te r e s o w a n ie , to do te j p o ry n ie u k a z a ła się ż a d n a m o n o g ra fia czy n a w e t a r ty k u ł p rzek ro jo w y , k tó re g o a u t o r p ró b o w a łb y u s y s te m a ty z o w a ć w s p o m n ia n e zja w isk o . B a d a c z e k o n c e n tr u ją c y sw oje z a in te r e s o w a n ia n a rz y m s k ie j d y sc y p lin ie w ojskow ej o g ra n ic z a li się zaz w y c zaj do p rz y to c z e n ia p r z e k a z u P o lib iu s z a z M e g alo p o lis, u z u p e łn ia ją c go co n a jw y ż e j s tw ie r d z e n ie m o w y ją tk o w o śc i te g o ty p u k a r y n a tle sy s te m ó w p r a w n y c h in n y c h s p o łe c z e ń s tw a n ty c z n y c h 5. Z a b ra k ło n a t o
* Za lekturę niniejszego artykułu oraz przekazane uwagi pragnę serdecznie podziękować prof. Adamowi Ziółkowskiemu z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego.
1 Dion., Hal., 9.50.3; Liv., 2.59.9-11. Wszystkie podane w tekście daty odnoszą się do czasów przed narodzeniem Chrystusa, chyba że zaznaczono inaczej.
2 Plut., Crass., 10.2.
3 Na temat praenomen, nomen gentile (gentilicum) oraz cognomen Tacyta: G. Alfoldy,
Bricht der Schweigsame sein Schweigen? Eine Grabinschrift in Rom, „Mitteilungen des Deutschen
Archäologischen Instituts” 1995, Bd. 102, s. 251-268. Por. R.A. Oliver, The praenomen of
Tacitus, „American Journal of Philology” 1977, vol. 98, s. 64-70.
4 Tac., Ann., 3.21.1.
5 Zob. G. W. Currie, The military discipline of the Romans from the founding of the city to
the close of the Republic, Indiana University (niepubl. skrót rozprawy doktorskiej), Bloomington
1928, s. 37; E. Sander, Das römische Militarstrafrecht, „Rheinisches Museum für Philologie” 1960, Bd. 103, s. 290-291; G. Kuleczka, Studia nad rzymskim wojskowym prawem karnym,
m ia s t s z e rs z e j r e fle k s ji n a t e m a t w a r u n k ó w k s z ta łto w a n ia się d e c y m a c ji n a p r z e s tr z e n i w ieków , z u w z g lę d n ie n ie m k o n t e k s t u z m ia n z a c h o d z ą c y c h w w o j sk o w o śc i rz y m s k ie j p o d w p ły w e m w o je n d o m o w y ch z l a t 4 9 -3 0 .
P o w o d e m ta k ie g o s t a n u rz e c z y j e s t p rz e d e w s z y s tk im c a łk o w ity b r a k te k s tó w ju r y d y c z n y c h p o c h o d z ą c y ch z te g o o k r e s u 6 . W k o n s e k w e n c ji b a d a c z e s t a r a j ą się z re k o n s tr u o w a ć o g ó ln e z a s a d y rz y m s k ie j d y s c y p lin y w ojskow ej w y łą c z n ie w o p a rc iu o ź ró d ła n a r r a c y jn e . W y m a g a to p ro w a d z e n ia b a d a ń in te r d y s c y p lin a r n y c h , co n ie c ie sz y się p o p u la r n o ś c ią a n i w ś ró d h is to ry k ó w w o jsk o w o ści, a n i ro m a n is tó w . L iczb ę p o św ię c o n y c h te m u z a g a d n ie n iu p u b li k a c ji o g ra n ic z a p o n a d to ż y w io n a p rz e z w ię k sz o ść g re m ió w re d a k c y jn y c h n ie c h ęć w obec te g o ty p u te k stó w , u z n a w a n y c h z a „zb y t p ra w n ic z e d la h is to r y k ó w ” i „zbyt h is to ry c z n e d la p ra w n ik ó w ”7 . T y m c z a se m b a d a n ie p rz e z ró ż n e ś ro d o w is k a n a u k o w e e le m e n tó w te j sa m e j rz e c z y w isto śc i w y m u s z a n ie ja k o się g n ię c ie po e fe k ty d o c ie k a ń b a d a w c z y c h p rz e d s ta w ic ie li in n y c h d z ie d z in . N ie s te ty , p o m im o u p ły w u w ie lu l a t od m o m e n tu u k a z a n ia się k lu c z o w y c h o p ra c o w a ń w ty m z a k r e s ie 8 , d y s k u r s p o św ię c o n y r e p u b lik a ń s k ie j d y sc y p lin ie w o jsk o w ej w ciąż tr u d n o u z n a ć z a w p e łn i r o z w in ię ty 9 .
D o k ła d n y o p is d z ie s ią tk o w a n ia p rz e p ro w a d z a n e g o w II w ie k u z a w d z ię c z a m y P o lib iu sz o w i. I s to ta k a r y p o le g a ła n a w y lo s o w a n iu s p o ś ró d ż o łn ie rz y w c h o d z ą c y ch w s k ła d o d d z ia łu , k tó r y d o p u śc ił się tc h ó rz o s tw a n a p o lu bitw y, co d z ie s ią te g o le g io n is ty i u ś m ie r c e n iu go p o p rz e z u k a m ie n o w a n ie lu b z a t ł u Wydawnictwo UAM, Poznań 1974, s. 100-101; G.R. Watson, The Roman soldier, Thames and Hudson, London 1982, s. 121; J.H. Jung, Die Rechtsstellung der römischen Soldaten. Ihre
Entwicklung von den Anfängen Roms bis auf Diokletian, [w:] H. Temporini (hrsg.), Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, t. II, Bd. 14, de Gruyter, Berlin - New York 1982, s. 967-973;
J. Rüpke, Domi Militiae: Die religiöse Konstruktion des Krieges in Rom, Franz Steiner Verlag, Stuttgart 1990, s. 92-93; S. E. Phang, Roman military service. Ideologies of discipline in the late
republic and early prinicpate, Cambridge University Press 2008, s. 115-116, 122-123.
6 Pierwszym rzymskim jurystą, który wobec wprowadzenia przez cesarza Augusta w pełni zawodowych sił zbrojnych poświęcił się pracy nad stworzeniem rzymskiego wojskowego prawa karnego, był Lucjusz Cincius. Zob. Aul. Gell., 16.4.1-6 = Cinc., 3-6; V. Giuffre, Il “diritto
militare” dei Romani, “Studi e materiali per gli insegnamenti storico-giuridici”, Prtron editore,
Bologna 1980, s. 20.
7 Zob. J. Vendrand-Voyer, Origine et développement du «droit militaire» romain, „Labeo” 1982, vol. 28, no. 3, s. 259-277.
8 J. Marquard, Römische Staatsverwaltung, Bd. II (Handbuch der Römischen Al- terthümer, Bd. V), Verlag von S. Hinzel, Leipzig 1876; Th. Mommsen, Römisches Strafrecht, Verlag von Duncker & Humblot, Leipzig 1899.
9 Powodem takiego stanu rzeczy jest niewątpliwie skupienie się współczesnych badaczy na okresie cesarskim oraz przyjęcie przez niektórych naukowców błędnego założenia o wy kształceniu się u schyłku republiki w pełni zawodowych sił zbrojnych, bezwzględnie obalonego już na przełomie lat 60. i 70. XX wieku (J. Harmand, L ’armee et le soldat a Rome de 107 à 50
avant notre ère, A.J. Picard et Cie, Paris 1967, s. 15-18; P.A. Brunt, Italian Manpower 225 B.C.-A.D. 14, Clarendon Press, Oxford 1971, s. 430-514). Jego akceptacja implikowała przeno
szenie na I wiek znacznie późniejszych rozwiązań prawnych, typowych dla pryncypatu, zgodnie z tym, co postulował w 1906 r. Albert Müller w: Die Strafjustiz im römischen Heere, „Neue Jahrbücher für das Klassische Altertum, Geschichte und Deutsche Literatur und für Pädago gik”, 1906, Bd. XVII, s. 550-577.
cz e n ie k ija m i (§uA,oKonetrai, f u s t u a r i u m )10. O c a le n i b y li k w a te r o w a n i p o z a ob o zem o ra z o trz y m y w a li g o rsz e ra c je ży w n o ścio w e — z ję c z m ie n ia z a m ia s t p szenicy. K a r a tr w a ł a t a k d łu g o , a ż w y ró ż n ili się w a k c ji b o jo w e j11.
P o m ię d z y 199 a 193 r. z o s ta ła u c h w a lo n a u s t a w a lex P o rcia d e ca p ite
c iv iu m (lex P o rc ia d e p ro v o c a tio n e ? ), g w a r a n tu ją c a k a ż d e m u r z y m s k ie m u
o b y w a te lo w i p ra w o do o d w o ła n ia się (iu s p r o v o c a tio n is ) do k o m ic ji c e n tu r ia l- n y c h od w y ro k u ś m ie rc i w y d a n e g o w p ie rw s z e j in s ta n c ji w o p a rc iu o coerci- tio 1 2 . N ie d łu g o p o te m u c h w a lo n o lex P o rcia d e tergo c iv iu m , z a w ie r a ją c ą p o d o b n e u r e g u lo w a n ia d o ty c z ą c e k a r y c h ło s ty 13.
W sp ó łc z e śn ie p rz y p u s z c z a się, że w p ro w a d z e n ie leges P o rcia e by ło p o d y k to w a n e k o n ie c z n o ś c ią d o s to s o w a n ia r o z w ią z a ń p r a w n y c h do z m ie n ia ją c e j się s y tu a c ji p o lity c z n o -a d m in is tra c y jn e j, t a k a b y iu s p r o v o c a tio n is p r z y s łu g i w ało ró w n ie ż o b y w a te lo m p rz e b y w a ją c y m p o z a p o m o e r iu m , czyli g łó w n ie w p r o w in c ja c h 14. Do te j p o ry b o w ie m p ra w o do o d w o ła n ia się od decyzji u r z ę d n ik a o b o w ią z y w a ło w g r a n ic a c h p ie rw sz e g o k a m ie n ia m ilo w eg o od R z y m u 15. O z n a c z a ło to , że te o re ty c z n ie ż a d e n d o w ó d ca n ie m ó g ł z a rz ą d z ie p r z e p ro w a d z e n ia e g z e k u c ji, o ile s k a z a n y ż o łn ie rz p o s ta n o w ił o d w o łać się do k o m icji c e n tu r ia ln y c h 16.
S p e c y fik a w o je n to c z o n y c h u s c h y łk u r e p u b lik i, sp o ś ró d k tó ry c h is to tn e z n a c z e n ie n a le ż y p rz y p is a ć w o jn o m d o m o w y m z l a t 8 8 - 3 0 , w y m u s z a ła n a d o w ó d ca ch p rz y ję c ie ro z w ią z a ń g w a r a n tu ją c y c h u tr z y m a n ie o d p o w ied n ieg o p o z io m u d y scypliny. W p e łn i z d a w a li so b ie z te g o s p r a w ę ta k ż e a n ty c z n i
10 Polyb., 6.37.1-4. Pozostałe znane przykłady przeprowadzenia fustuarium: Cic., Phil., 3.14.2; Liv., 5.6.14; idem, Per., 57; Veil., 2.78.3; Tac., Ann., 3.21.1.
11 Polyb., 6.38.1-4.
12 Cat., frg. 59 = Aul. Gell., 13.25.14; Cic., Pro Rab., 8; idem, Pro Sest., 30.65, 34.73; idem,
De rep., 2.31.54; idem, De leg., 3.4.11, 3.19.44; Sall., Cat., 51.20; Liv., 10.9.4; E. A. Sydenham, The Roman Republican Coinage, Spink, London 1952, s. 513, 571; M. Crawford, Roman Repu blican Coinage, Vol. II, Cambridge University Press, Cambridge 1974, s. 270/1, 301/1.
13 Cat., frg. 59 = Aul. Gell., 13.25.14; Cic., In Verr., 2.5.163; idem, Pro Rab., 12; idem,
De rep., 2.31.54; Sall., Cat., 51.20; Liv., 10.9.4.
14 Th. Mommsen, Römische Staatsrecht, Bd. II, 1. Abt. (Handbuch der Römischen Al- terthümer, Bd. II, 1. Abt.), Verlag von S. Hirzel, Leipzig 1877, s. 111-113; idem, Römisches
Strafrecht, s. 235-238; A.H.J. Greenidge, The legal procedure of Cicero’s time, Clarendon Press,
Oxford 1901, s. 320-321; J. S. Reid, On some questions of Roman Public Law, „The Journal of Roman Studies”, 1911, vol. 1, s. 92; J.L. Strachan-Davidson, Problems of the Roman Criminal
Law, vol. I, Clarendon Press, Oxford 1912, s. 116-119; W. Kunkel, Untersuchungen zur Entwic klung des römischen Kriminalverfahrens in vorsullanischer Zeit, C.H. Beck, München 1962,
s. 28-31; M. Crawford, Rzym w okresie republiki, przeł. J. Rohoziński, Prószyński i S-ka, Warszawa 2004, s. 102-103.
15 Liv., 3.20.7.
16 Th. Mommsen, Römisches Strafrecht, s. 35, 470; A.H.J. Greenidge, op. cit., s. 289; J.L. Strachan-Davidson, op. cit., s. 115; E. Levy, Die römische Kapitalstrafe, [w:] idem, Gesammelte
Schriften, Bd. II, Köln - Graz 1963, s. 329; J. Harmand, op. cit., s. 273; C.E. Brand, Roman Military Law, University of Texas Press, Austin 1968, s. 67-68; A. Magdelain, De la coercition capitale du magistrat supérieur au tribunal du people, „Labeo” 1987, vol. 33, s. 151-153; C. Woolf, Déserteurs et transfuges dans l’armée romaine à l’époque républicaine, Jovene editore, Napoli 2009, s. 129.
a u to r z y 17. W z w ią z k u z ty m le k c e w a ż e n ie p rz e p is ó w z a w a r ty c h w leges Por-
cia e by ło n a g m in n e . N ie m o ż n o ść p r z e p r o w a d z e n ia e g z e k u c ji n a w e t w obec
ja w n e g o p r z e s tę p c y w p ły n ę ła b y b o w ie m n e g a ty w n ie n a a u to r y te t p rz e ło ż o n y c h , co b e z p o ś re d n io m o g ło b y się p rz e ło ż y ć n a r e s p e k to w a n ie w y d a w a n y c h p rz e z n ic h ro z k a z ó w 18.
P o lib ia ń s k i o p is p rz e b ie g u d e c y m a c ji z o s ta ł p o tw ie rd z o n y w o g ó ln y ch z a r y s a c h p rz e z L u c ju s z a K a s ju s z a D io n a K o k c e ja n u s a , S e k s tu s a J u l i u s z a F r o n t i n u s a o ra z G a ju s z a S w e to n iu s z a T r a n k w illu s a 19. K o n tro w e r s je b u d z i je d n a k sp o só b ty p o w a n ia ż o łn ie rz y p rz e z n a c z o n y c h n a s tr a c e n ie . A rk a d y js k i h is to r y k u w a ż a ł, że o d b y w ało się to p o p rz e z lo so w a n ie 20. P rz e c z y te m u p r z e b ie g tłu m ie n ia se d itio w P la c e n tii w 4 9 r., g d z ie u ś m ie rc o n o p row odyrów , a z a te m w n a jle p s z y m r a z ie c ią g n ię c ie lo só w z o sta ło p o d d a n e m a n ip u la c ji21. (P u b liu s z ? ) F la w iu s z W eg ecju sz R e n a tu s s tw ie r d z ił w p ro s t, iż w p r z y p a d k u b u n tó w n a le ż y s tr a c ić n a jb a r d z ie j k r n ą b r n y c h le g io n istó w , lecz t a k a b y p ozo s ta li b y li n ie ś w ia d o m i w ła sn e g o b e z p ie c z e ń s tw a i p o c z u li się z a s tr a s z e n i22. U s ta le n ie źró d ła , n a k tó ry m o p ie ra ł się W egecjusz, w obec b r a k u d o sta te c z n e g o m a te r ia łu p o ró w n aw czeg o n ie j e s t w sp ó łcześn ie m o żliw e23, je d n a k ż e pow yższy f r a g m e n t d a je p e w n e w y o b ra ż e n ie n a t e m a t m e c h a n iz m ó w p rz e p ro w a d z a n ia
d e c im a tio . W o d ró ż n ie n iu od W eg ec ju sza P o lib iu sz m ó g ł n ie z d a w a ć sobie
s p r a w y z m a n ip u la c ji, k tó re j is tn ie n ie by ło o ty le p ra w d o p o d o b n e , że e lim in o w a n ie p ro w o d y ró w k a ż d o ra z o w o u z a s a d n ia n o c h ę c ią z m in im a liz o w a n ia w p ły w u e le m e n tó w b u n to w n ic z y c h i n ie p o k o rn y c h n a p o z o s ta ły c h żo łn ierzy . Zró- dło ro z b ie ż n o śc i o b u p rz e k a z ó w m ogło się ró w n ie ż k ry ć w o d m ie n n y c h ty p a c h p r z e s tę p s tw , z a k tó r e g ro z iło d z ie s ią tk o w a n ie .
O ty m , iż s e le k c ja ż o łn ie rz y p rz e z n a c z o n y c h n a ś m ie rć o d b y w a ła się n ie k ie d y p o p rz e z w ybór, m o że św ia d c z y ć w y d a rz e n ie z 4 1 3 r., k ie d y to M a re k P o s tu m iu s z A lb in u s R e g ille n s is s k a z a ł n a ś m ie r ć w in n y c h b u n t u , lecz w tr a k c ie e g z e k u c ji z o s ta ł u k a m ie n io w a n y p rz e z w z b u rz o n y c h leg io n istó w . S p o śró d sp ra w c ó w n o w ej s e d itio je d y n ie p ro w o d y rz y p o n ie ś li o d p o w ie d z ia l n o ść k a r n ą w p o s ta c i p o e n a ca p itis'24. D w u k ro tn ie z a te m m a m y do c z y n ie n ia 17 Postulat rozszerzenia kompetencji dowódcy na prawo karania żołnierzy śmiercią: Cic.,
De leg., 3.3.6. Na temat zjawiska upadku dyscypliny w okresie wojen domowych: Tac., Hist.,
1.51.1; App., Bell. civ., 5.2.17. 18 C.E. Brand, op. cit., s. 67.
19 Suet., Div. Aug., 24.3; Front., Strat., 4.1.37; Cass. Dio, 49.27.1, 49.38.4. 20 Polyb., 6.38.2-3.
21 Cass. Dio, 41.26.1-2. 22 Veg., 3.4.
23 Zob. D. Schenk Flavius Vegetius Renatus: Die Quellen der Epitoma rei militaris („Klio”, Bd. XXII), Leipzig 1930; H.M.D. Parker, The Antiqua Legio of Vegetius, „Classical Quarterly” 1932, vol. 26, Pt. 3/4, s. 137-149; E. Sander, Die Hauptquelle der Bücher 1-3 der Epitoma rei
militaris des Vegetius, „Philologus” 1932, Bd. 87, s. 369-375; N.P. Milner, Introduction, [w:] Ve
getius, Epitome of military science, ed. & trans. N.P. Milner, Liverpool University Press 1997, s. 13-30, 69-70.
z a r b itr a ln y m w y b o re m ż o łn ie rz y w c e lu w y k o n a n ia n a n ic h e g z e k u c ji, p rz y czy m d ru g i p r z y p a d e k n ie m o że z o sta ć u z n a n y z a w p e łn i r e p r e z e n ta ty w n y , p o n ie w a ż p o s tę p o w a n ie z o sta ło p rz e p ro w a d z o n e p rz e z d w ó ch k o n su ló w , zo b lig o w a n y c h do te g o n a m ocy u c h w a ły z g r o m a d z e n ia lu d o w e g o 25. Co w ięcej, w o b ec ż o łn ie rz y n ie z o s ta ła o rz e c z o n a k a r a d ecy m acji.
O d m ie n n y m w y tłu m a c z e n ie m m o że b y ć r o z s z e rz e n ie d z ie s ią tk o w a n ia n a n o w e ty p y czy n ó w z a b ro n io n y c h . W p o c z ą tk o w y m e ta p ie i s tn ie n ia r e p u b lik i
d e c im a tio by ło s to s o w a n e w obec żo łn ierzy , k tó r z y u c ie k li z p o la w a lk i b ą d ź
w in n y sp o só b o k a z a li tc h ó rz o s tw o 26. W ta k ic h p r z y p a d k a c h p r o c e d u r a lo so w a n ia b y ła j a k n a jb a r d z ie j z a s a d n a , p o n ie w a ż tr u d n o by ło w s k a z a ć p ro w o d y rów , a fu n k c ja w y c h o w a w c z a k a r y b y ła s k u te c z n ie r e a liz o w a n a . Z c z a se m d e c y m a c ją b yć m o że z a c z ę to k a r a ć w sz e lk ie p o w a ż n e p r z e s tę p s tw a o c h a r a k te r z e g ru p o w y m , w ty m m .in . b u n ty , a w ó w cza s w in te r e s ie d o w ó d z tw a leżało s p a c y fik o w a n ie in s p ira to ró w . S p rz e c z n o ść p o m ię d z y p r z e k a z a m i P o lib iu s z a a K a s ju s z a D io n a czy A p p ia n a z A le k s a n d r ii m o że b yć z a te m p o z o rn a , p o n ie w a ż d o ty c z y ła w y d a rz e ń o o d m ie n n e j k w a lifik a c ji p r a w n e j, a co w ięcej m a ją cy ch m ie jsc e n a in n y m e ta p ie ro z w o ju rz y m s k ie j d y sc y p lin y w ojskow ej.
C hoć n ic n ie w s k a z u je n a to , a b y w o k re s ie r e p u b lik i, p o d o b n ie j a k w p ry n c y p a c ie , fo rm a ln ie s to p n io w a n o d o leg liw o ść s a n k c ji w z a le ż n o śc i od o k o liczn o ści p o p e łn ie n ia c z y n u z a b ro n io n e g o 27 o ra z w ie k u i d o ś w ia d c z e n ia s p ra w c ó w 28, to k r a ń c o w a su ro w o ść d e c im a tio b y ła p o z o rn a . W e d łu g E r ic h a S a n d e r a ju ż s a m o d z ie s ią tk o w a n ie s ta n o w iło z ła g o d z o n ą fo rm ę k a r y ś m ie rc i, p o n ie w a ż d o ty k a ło je d y n ie co d z ie s ią te g o p rz e s tę p c ę 29. T ru d n o zgodzić się z t a k im u ję c ie m p ro b le m u , n ie m n ie j z w ra c a u w a g ę celow e m in im a liz o w a n ie liczb y ż o łn ie rz y p rz e z n a c z o n y c h n a s tr a c e n ie .
Z m ian y , ja k ie o b ję ły k a r ę d z ie s ią tk o w a n ia w I w ie k u , s ą m o ż liw e do p rz e ś le d z e n ia p o p rz e z u w a ż n ą l e k tu r ę p rz e k a z ó w źró d ło w y c h . S k a z u je to b a d a c z a n a p rz y ję c ie z a s a d y a n a liz y h is to ry c z n e j, a lb o w ie m b r a k te k s tó w ju ry d y c z n y c h p o c h o d z ą c y c h z te g o o k re s u , w y n ik a ją c y z w y k s z ta łc e n ia się iu s
m ilitia e po 27 r.30, w y k lu c z a in n e m o żliw o ści. D z ia ła n ie ta k ie p o z w a la p o
n a d to z w e ry fik o w a ć h ip o te z ę o z m ia n ie fo rm y ty p o w a n ia ż o łn ie rz y p r z e z n a czo n y ch n a ś m ie rć (z lo s o w a n ia n a w y b ó r) p o p rz e z ro z s z e rz e n ie z a k r e s u o b o w ią z y w a n ia d e c im a tio n a p r z e s tę p s tw a in n e g o t y p u n iż tc h ó rz o s tw o . P r z e d s ta w ie n ie o k o lic zn o ści p r z e p r o w a d z a n ia d z ie s ią tk o w a n ia m o że się p rz y ty m o k a z a ć p o m o cn e do o d tw o r z e n ia w a ru n k ó w , w ja k ic h d e cy d o w a n o się n a
25 Liv., 4.51.1-2.
26 Polyb., 6.38.1-4; G. Kuleczka, op. cit., s. 101; J. H. Jung, op. cit., s. 964.
27 Callist. 5 de cogn. = D. 48.3.12 pr.; Modest. 4 de poen. = D. 49.16.3.5; Menen. 2 de re
milit. = D. 49.16.5 pr., 49.16.5.3.
28 Menen. 3 de re milit. = D. 49.16.9.
29 E. Sander, Das römische Militarstrafrecht..., s. 291. 30 Zob. przyp. 6.
o rz e c z e n ie n a jw y ż sz e g o w y m ia r u k a ry , czyli k a ż d o ra z o w e g o o k r e ś le n ia f a k ty c z n y c h m o żliw o ści o d d z ia ły w a n ia w o d z a n a p o d w ła d n y c h .
P ie rw s z y m p r z y k ła d e m z a s to s o w a n ia d e c y m a c ji po d łu g o le tn ie j p rz e rw ie b y ła s y tu a c ja z 71 r. O d 73 r. trw a ło b o w ie m p o w s ta n ie n ie w o ln ik ó w pod w o d z ą S p a r t a k u s a , k tó r y w ra z z g r u p ą g la d ia to ró w zb ie g ł ze sz k o ły z n a jd u ją cej się w K a p u i31. J e s z c z e w ty m s a m y m r o k u p o k o n a n e z o s ta ły o d d z ia ły pod d o w ó d z tw e m p re to ró w G a ju s z a K la u d iu s z a G la b e r a 32 o ra z P u b liu s z a W ary- n iu s z a 33. R o k p ó źn ie j p o r a ż k ę p o n io sły d w a legiony, n a czele k tó ry c h s ta li k o n s u lo w ie L u c ju s z G e lliu sz P u b lik o la i G n e ju s z K o rn e liu s z L e n tu lu s Klo- d i a n u s 3 4 . S y tu a c ja s t a ł a się n a ty le p o w a ż n a , że w w y b o ra c h p rz e p ro w a d z o n y c h w 72 r. z a b r a k ło k a n d y d a tó w n a u r z ą d p r e to r a . J e g o objęcie w ią z a ło się a u to m a ty c z n ie z d o w o d z e n ie m le g io n a m i w y s ła n y m i p rz e c iw k o n ie w o ln ik o m , a p o n o sz o n e d o ty c h c z a s k lę s k i d o b itn ie ś w ia d c z y ły o tr u d n o ś c i z a d a n ia . J e d y n ą o so b ą d o b ro w o ln ie z g ła s z a ją c ą ch ęć z o s ta n ia p r e to r e m b y ł M a r e k Licy- n iu s z K r a s s u s i to o n w y ru s z y ł n a czele o ś m iu le g io n ó w n a p o łu d n ie 35. N ie u le g a ło w ó w czas w ą tp liw o śc i, że m o ra le o d d z ia łó w s ta c jo n u ją c y c h n a te r e n ie I ta lii z n a jd u je się n a b a r d z o n is k im p o zio m ie, z a ś w s ty d liw e p o ra ż k i p o n o sz o n e p rz e z R z y m ia n w „w ojnie n ie w o ln ic z e j” d a ją K ra s s u s o w i d u ż ą sw obodę w z a k r e s ie p r z e d s ię b r a n y c h d z ia ła ń . A rm ia K r a s s u s a s t a n ę ł a n a g r a n ic y P ic e n u m , z a m ie r z a ją c z a b lo k o w a ć S p a r ta k u s o w i d ro g ę do stolicy. P r e to r n a k a z a ł d w ó m le g io n o m p o d d o w ó d z tw e m M u m m iu s z a z a jść p rz e c iw n ik a od ty łu i p o d ą ż a ć je g o ś la d e m , ab y w d e c y d u ją c y m m o m e n c ie u d e rz y ć n a n ieg o z d w ó ch s tro n . M u m m iu s z n ie w y k o n a ł ro z k a z u , sa m o w o ln ie w d a ją c się w b itw ę , p o d c z a s k tó re j p o n ió sł p o r a ż k ę 36. K r a s s u s u d z ie lił m u s u ro w e j r e p ry m e n d y , z a ś od je g o ż o łn ie rz y o d e b r a ł p r z y s ię g ę , iż n ie u c ie k n ą w ię cej z p o la w a lk i37. Z d a n ie m P l u t a r c h a z C h e ro n e i 5 0 0 ż o łn ie rz y , k tó r z y z o s ta li u z n a n i z a n a jb a r d z ie j tc h ó rz liw y c h , z o s ta ło d la p r z y k ła d u p o d d a n y c h k a r z e d z ie s ią tk o w a n ia 38. O z n a c z a to , że e g z e k u c ję w y k o n a n o n a 50 le g io n is ta c h . J e s t to w e r s ja z n a c z n ie b a rd z ie j p ra w d o p o d o b n a n iż s k a z a n ie n a d e c y m a c ję w s z y s tk ic h o ś m iu leg io n ó w , co d o p ro w a d z iło b y do u ś m ie r c e n ia ok. 4 0 0 0 ż o łn ie rz y 39. U c ie c z k a z p o la w a lk i,
31 Liv., Per., 95; Vell., 2.30.5; Plut., Crass., 8.2-9.3; Flor., 2.8.3-4; App., Bell. civ., 1.14.116 117; Oros., 5.24.1.
32 Sall., Hist., 3.64; Plut., Crass., 9.2; Flor., 2.8.4; App., Bell. civ., 1.14.118. 33 Sall., Hist., 3.64-67; Plut., Crass., 9.2-3; Flor., 2.8.4; Oros., 5.24.1.
34 Sall., Hist., 3.64-67; Liv., Per., 96; Plut., Crass., 9.2-3; App., Bell. civ., 1.14.116-117. 35 Liv., Per., 96; Vell., 2.30.6; Plut., Crass., 10.1; Flor., 2.8.12; App., Bell. civ., 1.14.118; Oros., 5.24.5.
36 Plut., Crass., 10.1-2. Appian podał inną, mniej wiarygodną wersję wydarzeń: do bitwy miałoby rzekomo dojść z inicjatywy samego Krassusa i uczestniczyłaby w niej całość sił rzym skich (App., Bell. civ., 1.14.118).
37 Plut., Crass., 10.2; App., Bell. civ., 1.14.118. 38 Plut., Crass., 10.2; App., Bell. civ., 1.14.118.
39 App., Bell. civ., 1.14.118. W drugiej wersji przytoczonej przez Appiana w bitwie wzięło udział osiem legionów.
k tó re j d o p u ś c ili się le g io n iś c i, ju ż s a m a w so b ie k w a lif ik o w a ła ic h c z y n ja k o p r z e s tę p s tw o , a le sz c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia n a b i e r a ł a o k o lic z n o ść , iż u c ie k li w o b lic z u k o n t a k t u b o jo w eg o z n ie w o ln ik a m i, co s ta n o w iło d o d a tk o w ą h a ń b ę 40.
N a le ż y z a z n a cz y ć , że p rz y w ró c e n ie k a r y d z ie s ią tk o w a n ia po l a ta c h d o ty czyło tra d y c y jn e g o p r z e w in ie n ia , czyli tc h ó rz o s tw a . N ie m n ie j p rz e p r o w a d z e n ie e g z e k u c ji ż o łn ie rz y z p o g w a łc e n ie m iu s p r o v o c a tio n is s ta n o w iło o tw a r te z ła m a n ie p r a w a . Co w ięcej, P o lib iu s z o p is a ł p ro c e d u rę d e c y m a c ji o d b y w a ją c ą się b e z u d z ia łu w o d z a 41, co by ło fo rm ą o b e jśc ia leges P o rcia e p o p rz e z s tw o rz e n ie fik cji „ s ą d u k o le ż e ń s k ie g o ”42, z a ś K r a s s u s b e z p o ś re d n io w y d a ł ro z k a z s tr a c e n ia p o d w ła d n y c h . J e g o ś m ia ło ś ć ła tw o m o ż n a w y tłu m a c z y ć sp ecy ficz n y m i o k o lic z n o śc ia m i to czo n ej w o jn y o ra z o c z e k iw a n ia m i o p in ii sp o łeczn ej, b y b e z w z g lę d u n a k o s z ty j a k n a jsz y b c ie j s tłu m ił p o w s ta n ie , co d a w a ło m u g w a ra n c ję b e z p ie c z e ń s tw a . B ył to je d n a k o ty le n ie b e z p ie c z n y p re c e d e n s , że od te g o c z a s u k o le jn i rz y m s c y w o d zo w ie z w y k li p o s tę p o w a ć t a k sam o .
O d 71 r. m u s ia ły u p ły n ą ć 22 l a t a , a b y k tó r y ś z rz y m s k ic h dow ódców zd e c y d o w a ł się n a p rz e p ro w a d z e n ie d z ie s ią tk o w a n ia . W 49 r. s ta c jo n u ją c e n ie o p o d a l P la c e n tii le g io n y G a ju s z a J u l i u s z a C e z a r a o d m ó w iły d a lsz e g o u d z ia łu w d o p ie ro co ro z p o c z ę tej w o jn ie dom ow ej. P o w ra c a ją c y z p o m y śln ie z a k o ń c z o n ej k a m p a n ii h is z p a ń s k ie j i p rz e b y w a ją c y p o d M a r s y lią C e z a r u d a ł się do b u n to w n ik ó w , a b y p o z n a ć p rz y c z y n ę w y m ó w ie n ia p rz e z n ic h p o s łu s z e ń s tw a i z a ż e g n a ć p o w s ta ły k r y z y s 43. Ż a d e n z a u to ró w n ie w s p o m n ia ł p rz y ty m o ja k ic h k o lw ie k o d d z ia ła c h p o d ą ż a ją c y c h w ra z z w o d z em , co n ie w y k lu cza je d n o z n a c z n ie ic h ob ecn o ści, m o g ącej s ta n o w ić e le m e n t n a c is k u . Z d a n ie m A p p ia n a p o w o d em w y b u c h u b u n t u by ło n ie w y p ła c e n ie p rz e z C e z a r a n a g ró d o b ie c a n y c h k ilk a m ie się c y te m u p o d B r u n d y z ju m w w y so k o ści 100 d e n a ró w 44. O d m ie n n ie m o ty w a c ję le g io n is tó w p r z e d s ta w ił K a s ju s z D io n - m ia ła n im i rz e k o m o p o w o d o w ać c h ę ć o g r a b ie n ia okolicy, a s u ro w y z a k a z z w ie rz c h n ik ó w w te j s p ra w ie sp ro w o k o w a ł ic h do re a k c ji. P o d a ją c ja k o o fic ja ln y p o w ód z m ę c z e n ie w o jn a m i i p r z e tr z y m y w a n ie części ż o łn ie rz y p o n a d u s ta lo n y p r a w e m o k re s , lic zy li n a u s tę p s tw a ze s tr o n y dow ódcy45. W e d łu g M a r k a A n n e u s a L u k a n a z a w in iła z k o le i d łu g a b e z c z y n n o ść i ch ęć o tr z y m a n ia od
40 Na temat postrzegania armii niewolniczej przez Rzymian: Flor., 2.8.2-4; App., Bell. civ., 1.14.118.
41 Polyb., 6.38.2-4.
42 J.S. Reid, op. cit., s. 85-86, 89-90; C.E. Brand, op. cit., s. 106; A.W. Lintott, Provocatio:
from the struggle of the orders to the Principate, [w:] H. Temporini (hrsg.), Aufstieg und Nieder gang der Römischen Welt, t. I, Bd. 2, de Gruyter, Berlin - New York 1972, s. 251; C. Nicolet, The world of the citizen in Republican Rome, trans. P.S. Falla, University of California Press,
Berkeley - Los Angeles 1980, s. 108-109; A. Megdelain, op. cit., s. 154; M. Crawford, Rzym
w okresie..., s. 102-103.
43 Luc., Phar., 5.237-238; App., Bell. civ., 2.7.47. 44 App., Bell. civ., 2.7.47.
C e z a r a d o d a tk o w y c h p ie n ięd zy , co m o że s u g e ro w a ć , że p o ecie ch o d ziło o o b ie c a n ą n ie d a w n o n a g r o d ę 46.
Ż a d e n z a n ty c z n y c h a u to ró w n ie p o d a ł liczb y a n i n u m e r ó w leg io n ó w u c z e s tn ic z ą c y c h w b u n c ie , choć w ia d o m o , że czo ło w ą ro lę o d e g ra li ż o łn ie rz e s łu ż ą c y w IX le g io n ie 47. C e z a r n ie u g ią ł się p rz e d ż ą d a n ia m i p o d k o m e n d n y c h , z a p o w ia d a ją c d e c y m a c ję c a łeg o IX le g io n u 48. W obec b ła g a ń oficerów , o s ta te c z n ie zg o d ził się n a p rz e p ro w a d z e n ie lo s o w a n ia w ś ró d 120 n a jb a r d z ie j a k ty w n y c h ż o łn ie rz y 49. C h o d ziło oczyw iście o to , a b y u ś m ie rc ić p ro w o d y ró w b u n t u 50. W śró d w y lo so w a n y c h w e d łu g A p p ia n a b y ł je d e n le g io n is ta , k tó ry n ie u c z e s tn ic z y ł w o p is y w a n y c h w y d a rz e n ia c h , g d y ż p rz e b y w a ł w ty m c z a sie p o z a o bozem . Z iry to w a n y u ja w n ie n ie m m a n ip u la c ji C e z a r n a k a z a ł p o dobno s tr a c ić c e n tu r io n a , k tó r y o ty m d o n ió sł51. F r o n tin u s s tw ie rd z ił o g ó ln ie, że s ły n n y w ódz w y k o rz y s ta ł o k a z ję i p o z b y ł się e le m e n tó w n ie p o k o rn y c h , n ie p re c y z u ją c je d n a k , czy n a s tą p iło to w d ro d z e d ecyzji, czy te ż p o p rz e z lo so w a n ie 52. W z w ią z k u z ty m b e z w ię k sz e g o ry z y k a m o ż n a p rz y ją ć z a A p p ia n e m i K a s ju s z e m D io n e m , że z a s to s o w a n o tr a d y c y jn ą p ro c e d u rę lo s o w a n ia , k tó r ą z o rg a n iz o w a n o w t e n sp o só b , b y p o d d a ć d e c y m a c ji w y ty p o w a n y c h p rz e z C e z a r a żo łn ierzy . I s to tn e n o v u m p o le g a ło n a ty m , że s e d itio z P la c e n tii b y ła p ie rw s z y m w y m ie n io n y m w ź ró d ła c h p r z y k ła d e m z d z ie s ią tk o w a n ia le g io n i s tó w w in n y c h p o p e łn ie n ia in n e g o p r z e s tę p s tw a n iż tc h ó rz o stw o .
P o z o s ta li le g io n iśc i w c h o d z ą c y w s k ła d IX le g io n u z o s ta li k a r n ie z w o ln ie n i do cy w ila. B y ła to ze s tr o n y C e z a r a je d y n ie m a n if e s ta c ja su ro w o śc i, p o n ie w a ż n ie d łu g o p o te m d a ł się u p ro s ić w in o w ajco m , p rz y w ra c a ją c ic h do s łu ż b y 53. R o z p u sz c z e n ie całeg o le g io n u w o b lic z u k o n ie c z n o śc i z m ie r z e n ia się z w o js k a m i G n e ju s z a P o m p e ju s z a W ielk ieg o b y ło b y k ro k ie m n ie ra c jo n a ln y m , z czego C e z a r d o s k o n a le m u s ia ł z d a w a ć so b ie s p ra w ę . M a n ife s ta c y jn e zw ol n ie n ie ż o łn ie rz y m ia ło słu ż y ć p r z y w ró c e n iu d y sc y p lin y i cel ów z o s ta ł w p e łn i o s ią g n ię ty 54.
P o p r z e n ie s ie n iu w g r u d n iu 49 r. d z ia ła ń w o je n n y c h n a P ó łw y se p B a ł k a ń s k i ro z p o c z ę ła się d łu g a i w y c z e rp u ją c a d la o b u s tr o n w o jn a m a n e w ro w a . 10 k w ie tn ia obie a r m ie o p e ro w a ły w p o b liż u D y r r a c h iu m , g d z ie z a ło ży ły obozy i ro z p o c z ę ły p r a c e fo rty fik a c y jn e z m ie rz a ją c e do z a b lo k o w a n ia p r z e
46 Luc., Phar., 5.245-249; E. Fantham, Caesar and the Mutiny: Lucan’s reshaping of the
historical tradition in De bello civili 5.237-373, „Classical Philology” 1985, vol. 80, no. 2, s. 120.
47 Suet., Div. Iul., 69.1-2; App., Bell. civ., 2.7.47. 48 Luc., Phar., 5.355-363; App., Bell. civ., 2.7.47.
49 Front., Strat., 4.5.2; Suet., Div. Iul., 69.1-2; App., Bell. civ., 2.7.47; Cass. Dio, 41.35.5. 50 App., Bell. civ., 2.7.47; Cass. Dio, 41.35.5.
51 App., Bell. civ., 2.7.47. 52 Front., Strat., 4.5.2.
53 Luc., Phar., 5.355-363; Front., Strat., 4.5.1; Suet., Div. Iul., 69.1-2; Cass. Dio, 41.35.5. 54 J. Carcopino, Jules César, Libraires Associés, Paris 1968, s. 398; A. Goldsworthy, Cezar.
Zycie giganta, przeł. K. Kuraszkiewicz, Rebis, Warszawa 2007, s. 390; A. Keaveney, The army in the Roman Revolution, Routledge, London - New York 2007, s. 83.
c iw n ik a 55. T rw a ją c y k ilk a m ie s ię c y p a t z o s ta ł p r z e ła m a n y p rz e z leg io n y P om - p e ju s z a , k tó r e p o in fo rm o w a n e p rz e z g a lijs k ic h d e z e rte ró w o s ła b o śc i o b w a ro w a ń c e z a r ia ń s k ic h p rz y le g a ją c y c h do m o rz a 6 lip c a 48 r. p rz y p u ś c iły u d a n y s z t u r m 56. Po b itw ie czę ść ż o łn ie rz y C e z a r a d o m a g a ła się su ro w e g o u k a r a n i a w s z y s tk ic h o d d z ia łó w b io rą c y c h u d z ia ł w p r z e g r a n y m s t a r c i u 57. P r z e k a z A p p ia n a z a w ie r a in fo rm a c ję , że p a d ła n a w e t p ro p o z y c ja p o d d a n ia w in n y c h d e c y m a c ji58. W obec o d m o w y C e z a r a p rz e d s ta w io n o o d m ie n n ą k o n c e p c ję , z a k ła d a ją c ą u k a r a n i e sig n ife r i (n o sic ie li z n a k ó w m a n ip u la r n y c h - sig n a ), k tó ry c h o b a rc z a n o w in ą z a w y w o ła n ie p a n ik i. N ie k tó rz y z n ic h fa k ty c z n ie z o s ta li p o d d a n i k a r z e , choć b y ła n i ą d e g ra d a c ja , n ie z a ś p o z b a w ie n ie ży c ia 59.
Po z w y c ię stw ie o d n ie s io n y m n a d P o m p e ju s z e m 9 s ie r p n ia 4 8 r. p o d F a r- sa lo s w o jn a b y ła k o n ty n u o w a n a w A fryce P ó łn o c n e j. W śró d le g io n ó w p o z o s ta w io n y c h w I ta lii, z k tó ry c h część m ia ła z o s ta ć n ie b a w e m p r z e tr a n s p o r to w a n a n a n o w y t e a t r d z ia ła ń w o je n n y c h , w y b u c h ła se d itio . S ta c jo n u ją c e w K a m p a n ii o d d z ia ły d o m a g a ły się w y p ła c e n ia o b ie c a n y c h im n a g r ó d o ra z z w o ln ie n ia do c y w ila 60. W y sła n y w c e lu r o z ła d o w a n ia s y tu a c ji p r e to r G a ju s z S a llu s tiu s z K r is p u s m u s ia ł sa lw o w a ć się u c ie c z k ą 61.
A by w ym óc s p e łn ie n ie p o s tu la tó w , ż o łn ie rz e p o m a s z e ro w a li w s tr o n ę s to licy, z a b ija ją c po d ro d z e d w ó ch s e n a to r ó w 62. Ś w ia d c z y to o g w a łto w n e j ra d y - k a liz a c ji n a stro jó w , d la te g o te ż n ie p o w in n o d ziw ić, że C e z a r n a k a z a ł w ie r n y m so b ie ż o łn ie rz o m z a b lo k o w a ć b r a m y w ja z d o w e do R z y m u 63. B u n to w n ic y ro z b ili obóz n a P o lu M a rso w y m , d o k ą d u d a ł się C e z a r w c e lu z a ż e g n a n ia n ie b e z p ie c z e ń s tw a . K u ic h z a s k o c z e n iu zg o d ził się s p e łn ić p r z e d s ta w io n e m u ż ą d a n ia i ro z w ią z a ł legiony. Z w ró cił się p r z y ty m do n ic h sło w e m q u ir ite s („ k w iry c i”, a w ty m k o n te k ś c ie : „ o b y w a te le ”), n ie z a ś m ilite s („ ż o łn ie rze ”) lu b
c o m m ilitio n e s („ to w a rz y sz e ”), co w y w a rło n a ż o łn ie rz a c h p io r u n u ją c e w p ro s t
• 64 w r a ż e n ie 64.
C zy to z p o w o d u w s ty d u i ż a lu po p o te n c ja ln y c h łu p a c h , k tó r e sp o d z ie w a no się zdobyć p o d c z a s k a m p a n ii a f r y k a ń s k ie j65, czy to z p o w o d u s t r a c h u 66 d o p ie ro co z w o ln ie n i ż o łn ie rz e z a c z ę li d o m a g a ć się p o n o w n eg o w c ie le n ia do w o jsk a . C e z a r p o zw o lił n a to , a le p o c z ą tk o w o o d m ó w ił p rz y ję c ia n a słu ż b ę X le g io n u , z k tó r y m b y ł s iln ie z w ią z a n y e m o c jo n a ln ie . C z ło n k o w ie X le g io n u z a p ro p o n o w a li d o b ro w o ln e p o d d a n ie się d e c y m a c ji, a b y m óc p o n o w n ie d o łą czyć do a r m ii C e z a r a 67. W ódz o d rz u c ił tę s u g e s tię , w k ró tc e z r e s z tą n a s tą p iło p o je d n a n ie i w s z y s tk ie je d n o s tk i w y p ły n ę ły do A fry k i P ó łn o c n e j68.
55 Caes., Bell. civ., 3.41-62; Liv., Per., 110-111; Vell., 2.51.1; Plut., Pomp., 64-65; idem,
Caes, 38-39; Flor., 2.13.35-37; App., Bell. civ, 2.7.60-62; Cass. Dio, 41.50.4; Zon., 10.8; Oros.,
6.15.18.
56 Caes., Bell. civ., 3.62-63; Vell., 2.51.2-3; Plut., Pomp., 6.3-8; idem, Caes., 39.4-7; App.,
Bell. civ., 2.7.61; Cass. Dio, 41.51.5-51.1; Zon., 10.9-10; Oros., 6.15.18-21.
57 Suet., Div. Iu l, 68.1; App., Bell. civ., 2.7.63. 58 App., Bell. civ., 2.7.63.
W p ó ź n ie js z y c h l a ta c h p rz e p r o w a d z e n ie d z ie s ią tk o w a n ia d w u k r o tn ie z a r z ą d z ił M a r e k A n to n iu s z . S ą to o ty le in te r e s u ją c e p rz y k ła d y , że d o ty czy ły d w ó ch ró ż n y c h k a te g o r ii cz y n ó w z a b ro n io n y c h , o s ą d z o n y c h p rz e z te g o s a m e go w o d z a i u k a r a n y c h w p o d o b n y sposób. Z a p ie rw s z y m r a z e m p rz y c z y n ą z a s to s o w a n ia d e c im a tio b y ła n e g a ty w n a p o s ta w a ż o łn ie rz y s łu ż ą c y c h w le g io n a c h : II, IV, XXXV o ra z M a r tia w obec złożonej im o b ie tn ic y p r z y z n a n ia 100 d e n a ró w ty tu łe m n a g ro d y . J e s i e n i ą 4 4 r. o d d z ia ły te p rz y b y ły z M a c e d o n ii do B r u n d y z ju m , g d z ie d o ta r li ró w n ie ż a g e n c i G a ju s z a J u l i u s z a C e z a r a M ło d sz e go69, ch c ą c y w y so n d o w a ć p a n u ją c e w ś ró d n ic h n a s tr o je , b y m óc e w e n tu a ln ie p rz e c ią g n ą ć je n a s tr o n ę a d o p to w a n e g o s y n a C e z a r a 70. C e z a r M ło d sz y w y k o r z y s ta ł p rz y ty m o k o liczn o ść, że s p ra w u ją c y k o n s u la t A n to n iu s z z a b lo k o w a ł je g o w y b ó r n a t r y b u n a p le b e jsk ie g o , co d a ło m u s iln y a r g u m e n t w w alce
p ro p a g a n d o w e j71.
P o p rz y b y c iu A n to n iu s z a do B r u n d y z ju m le g io n iśc i z a r z u c ili m u , że n ie p o m śc ił do te j p o ry m o r d e r s tw a C e z a ra , n a to m ia s t w ódz w y ra z ił w obec n ic h p r e te n s je , iż n ie w y d a n o m u a g e n tó w p rz y s ła n y c h p rz e z C e z a r a M ło d szeg o 72. O b ie tn ic a p r z y z n a n ia k a ż d e m u ż o łn ie rz o w i po 100 d e n a ró w z o s ta ła w y szy d zo n a , p o n ie w a ż liczono n a w ię k sz e d o n a tiv a , a p o za ty m p o s ia d a n o in fo rm a c je n a te m a t w ysokości n a g r ó d w y p ła c a n y c h p rz e z C e z a r a M łodszego w e te ra n o m o sie d lo n y m w K a m p a n ii73. A n to n iu s z z a re a g o w a ł z n a jw y ż s z ą su ro w o śc ią , n a k a z u ją c d o s ta rc z y ć tr y b u n o m w o jsk o w y m n a z w is k a n a jm n ie j z d y sc y p lin o w a n y c h le g io n is tó w i p r z e p ro w a d z ić w ś ró d n ic h d e c y m a c ję, t a k ja k b y to o n i
59
Caes., Bell. civ., 3.74.1-2. Ogólnie na temat ukarania signiferi bez podania szczegółów dotyczących zastosowanych wobec nich sankcji: App., Bell. civ., 2.7.63.60
Suet., Div. Iul., 70.1; Polyaen., 8.23.15; App., Bell. civ., 2.9.92; Cass. Dio, 42.52-53.61
App., Bell. civ., 2.9.92; Cass. Dio, 42.52.2.62
Plut., Caes., 51.2; Cass. Dio, 42.52.1-2.63
App., Bell. civ., 2.9.92. Podobno Cezar nosił się z zamiarem zbrojnego spacyfikowania wystąpienia, jednak odstąpił od tego zamiaru, obawiając się połączenia wysłanych oddziałów z buntownikami (Cass. Dio, 42.52.3-4).64
Liv., Per., 113; Suet., Div. Iul., 70.1; Plut., Caes., 51.2; Polyaen., 8.23.15; App., Bell. civ., 2.9.93; Cass. Dio, 42.53-54.65
Suet., Div. Iul., 70.1; Plut., Caes., 51.2; Polyaen., 8.23.15; App., Bell. civ., 2.9.93.66
Cass. Dio, 42.53.5-6.67
App., Bell. civ., 2.9.94.68
Bell. Afr., 34, 53; Cic., ad Att., 11.21.2; Suet., Div. Iul., 70.1; Polyaen., 8.23.15; App.,Bell. civ., 2.9.94. Podżegacze mieli być później ukarani odebraniem 1/3 łupów oraz obiecanych
przydziałów ziemi (Suet., Div. Iul. 70.2).
69
Od momentu pośmiertnej adopcji przez Gajusza Juliusza Cezara Gajusz Oktawiusz przyjął imię i nazwisko rodowe przybranego ojca, występując odtąd jako Gajusz Juliusz Cezar (Młodszy). Jak zaświadcza Swetoniusz, testament został sporządzony przez dyktatora 13 wrze śnia 45 r. (Suet., Div. Iul., 63.1).70
App., Bell. civ., 3.5.31, 3.6.39; Dio Cass., 45.12.4-6.71
Liv., Per., 117; Suet., Div. Aug., 10.1; Plut., Ant., 16.1-3; App., Bell. civ., 3.5.31.72
App., Bell. civ., 3.7.43.p rz y c z y n ili się do b u n to w n ic z e j p o s ta w y to w a rz y s z y b r o n i74. U d e r z a z a te m ch ęć p o z b y c ia się z sz e re g ó w a r m ii e le m e n tó w n ie p o k o rn y c h p o d p o z o re m ic h cz y n n e g o u c z e s tn ic tw a w se d itio . O f ia r ą d e c y m a c ji p a d ło rz e k o m o 300 ż o łn ie rzy, w ty m p e w n a lic z b a c e n tu rio n ó w 75. L o s o w a n ia n ie p rz e p ro w a d z o n o j e d n a k w śró d w s z y s tk ic h w y ty p o w a n y c h do p o n ie s ie n ia k a ry , p o n ie w a ż A n to n iu sz o w i z a le ż a ło n a u z y s k a n i u e f e k tu z a s t r a s z e n i a , n ie z a ś d r a s ty c z n y m o b n iż e n iu s t a n u osobow ego p o d le g ły c h so b ie o d d z ia łó w 76. E g z e k u c ję w y k o n a no p o p rz e z f u s t u a r i u m 77. S k u te k b y ł je d n a k o d w ro tn y od z a m ie rz o n e g o , p o n ie w a ż ż o łn ie rz e n ie w y d a li a g e n tó w C e z a r a M ło d szeg o , choć p rz y ję li o fia ro w a n ą im p rz e z A n to n iu s z a d o n a c ję 78.
Po w y je ź d z ie A n to n iu s z a do R z y m u p o s łu s z e ń s tw o w y p o w ie d z ia ły m u leg io n y IV o ra z M a r tia 79, j a k ró w n ie ż część ż o łn ie rz y w c h o d z ą c y c h w s k ła d le g io n ó w II i XXXV80, p rz e c h o d z ą c je d n o c z e ś n ie n a s tr o n ę C e z a r a M łodszego. A n to n iu s z p ró b o w a ł in te rw e n io w a ć , a le z o s ta ł o d p ę d z o n y od m u ró w A lb a F u c e n s 81. A by z a p o b ie c k o le jn y m b u n to m , n a g ro d z ił p o z o s ta ły c h ż o łn ie rz y 500 d e n a r a m i, a le o s ta te c z n ie u tr a c ił w ię k sz o ść odd ziałó w , k tó r e p rz y b y ły z M a c e d o n ii82.
W 38 r. n a t r o n k r ó le s tw a P a r tó w w s tą p ił F r a a t e s IV, w c h o d z ą c je d n o c z e ś n ie w k o n flik t z in n y m i p r z e d s ta w ic ie la m i d y n a s tii A rsa k id ó w . E g z e k u c je o b jęły ta k ż e część p a r ty js k ie j a r y s to k r a c ji, k tó re j p rz e d s ta w ic ie le s c h ro n ili się u A n to n iu s z a 83. D ało to rz y m s k ie m u w odzow i w y m ó w k ę, a b y d o k o n a ć w P a r t i i zb ro jn e j in te r w e n c ji. W io s n ą 36 r. ro z p o c z ą ł z a k ro jo n ą n a s z e ro k ą s k a lę in w a z ję 84. R z y m ia n ie p r z y s tą p ili do o b lę ż e n ia F r a a s p y 85, je d n a k ż e k o lu m n a ta b o ró w w io z ą c a z a o p a tr z e n ie , w ty m ró w n ie ż m a c h in y o b lę ż n ic z e, z o s ta ła z n is z c z o n a p rz e z P a rtó w . O b le g a ją c y m u s ie li z a te m s a m o d z ie ln ie s k o n s tru o w a ć n o w e m a c h in y o ra z z a a n g a ż o w a ć z n a c z n ą część s ił w p o s z u k i w a n ie o d p o w ie d n ic h m a te r ia łó w o ra z ż y w n o śc i86. U ła tw ia ło to o b ro ń c o m p rz e p ro w a d z a n ie s k u te c z n y c h w ypadów , z k tó r y c h je d e n z a k o ń c z y ł się s p a le
74 App., Bell. civ., 3.7.43.
75 Cic., Phil., 3.14.2, 13.33.1-3. Por. Cass. Dio, 45.13.2-3. Wiarygodność przekazu autor stwa Marka Tulliusza Cycerona jest dość wątpliwa, albowiem informacja o 300 ofiarach znala zła się w jednej z mów propagandowych wymierzonych przeciwko Antoniuszowi. Gdyby jednak Arpinata miał rację, byłoby to najkrwawsze decimatio w historii republiki rzymskiej.
76 App., Bell. civ., 3.7.43-44. 77 Cic., Phil., 3.14.2. 78 App., Bell. civ., 3.7.43.
79 Cic., Phil., 3.4.1, 3.9.1-2, 5.19.5-10; Liv., Per., 117; App., Bell. civ., 3.7.45; Cass. Dio, 45.13.3.
80 Cic., Phil., 5.19.5-10.
81 Cic., Phil., 3.4.1; App., Bell. civ., 3.7.45. 82 App., Bell. civ., 3.7.45.
83 Iust., 42.5; Plut., Ant., 37.1; Cass. Dio, 49.23.3-5.
84 Plut., Ant., 37-38; Flor., 2.20.6; Cass. Dio, 49.24.1; Zon., 10.26. 85 Strab., 9.5.24; Plut., Ant., 38.2; Cass. Dio, 49.25.3.
n ie m części o b w a ro w a ń i s p r z ę tu o b lężn iczeg o . W śc ie k ły z p o w o d u n ie p o w o d z e n ia A n to n iu s z s k a z a ł ż o łn ie rz y o d p o w ie d z ia ln y c h z a o c h ro n ę n a k a r ę d z ie s ią tk o w a n ia , z a r z u c a ją c im tc h ó rz o s tw o w o b lic z u w ro g a 87. W e d łu g K a s ju s z a D io n a d e c y m a c ja o b ję ła c a łe w ojsko rz y m s k ie 88, co n ie j e s t m o żliw e, p o n ie w a ż czę ść o d d z ia łó w b y ła z a a n g a ż o w a n a w ty m c z a sie w d z ia ła n ia p ro w a d z o n e n a in n y m o d c in k u . P o n a d to A n to n iu s z n ie m ó g ł so b ie p o zw o lić n a o s ła b ie n ie s t a n u osobow ego le g io n ó w o 1/10 w tr a k c ie c ię ż k ic h w a lk n a te r y to r iu m n ie p rz y ja c ie la . P l u t a r c h n ie sp re c y z o w a ł, ilu ż o łn ie rz y z o sta ło s k a z a n y c h n a ś m ie rć 89, n a t o m i a s t F r o n tin u s p is a ł o z d z ie s ią tk o w a n iu d w ó ch k o h o r t90, co w y d a je się n a jb a r d z ie j p ra w d o p o d o b n ą w e rs ją . Z g ła d z o n y c h z o s ta ło b y w ów c z a s m a k s y m a ln ie 120 ż o łn ie rz y 91. O c a la ły m w y d a n o ra c je ję c z m ie n ia z a m ia s t pszen icy , co o d p o w ia d a o p iso w i p o z o s ta w io n e m u p rz e z P o lib iu s z a 92. N ie s k ie ro w a n o ic h je d n a k do k w a te r o w a n ia p o z a o b o zem , co n a le ż y u z n a ć za w p e łn i z ro z u m ia łe , p o n ie w a ż n a r a ż a ło b y to le g io n y n a k o le jn e n ie p o trz e b n e s t r a t y - ty m r a z e m ze s tr o n y w ro g a . F r o n tin u s tw ie rd z ił, że u k a r a n i z o s ta li ró w n ie ż c e n tu rio n o w ie , choć n ie s p re c y z o w a ł, n a czy m p o le g a ła n a ło ż o n a n a n ic h k a r a . Z d e g ra d o w a n y z o s ta ł n a to m ia s t d o w ó d ca le g io n u , p ra w d o p o d o b n ie w s to p n iu l e g a ta 93.
Z a s to s o w a n ie t a k d r a s ty c z n y c h śro d k ó w z p u n k t u w id z e n ia A n to n iu s z a w y d a w a ło się z a p e w n e u z a s a d n io n e tr u d n o ś c ia m i w zd o b y c iu m a te r ia łó w n ie z b ę d n y c h do w y k o n a n ia m a c h in o b lężn iczy ch . Ic h s t r a t a b y ła n ie m o ż liw a do sz y b k ie g o u z u p e łn ie n ia , co s ta w ia ło p e r s p e k ty w ę z d o b y cia F r a a s p y p o d d u ż y m z n a k ie m z a p y ta n ia . O s ta te c z n ie n ie u d a ło się z a ją ć tw ie rd z y i z p o c z ą tk ie m p a ź d z ie r n ik a R z y m ia n ie ro z p o c z ę li o d w ró t w k i e r u n k u S y rii94.
W 35 r. o p e ra c ję n a z n a c z n ie m n ie js z ą s k a lę ro z p o c z ą ł C e z a r M łodszy. O b a w ia ją c się s k u tk ó w b e z c z y n n o śc i, k tó r a m o g ła b y w p ły n ą ć n e g a ty w n ie n a
87 Front., Strat., 4.1.37; Plut., Ant., 39.6; Cass. Dio, 49.27.1. 88 Cass. Dio, 49.27.1.
89 Plut., Ant., 39.6. 90 Front., Strat., 4.1.37.
91 Ówczesny legion składał się z 10 kohort, 30 manipułów oraz 60 centurii (Vell., 2.20.4; Aul. Gell., 16.4.6). Maksymalną liczebność legionu wynoszącą 6000 żołnierzy w odniesieniu do schyłku republiki przyjęli: A. von Domaszewski, Die Heere der Bürgerkriege in den Jahren 49
bis 42 von Christus, „Neue Heidelberger Jahrbücher” 1894, Bd. IV, s. 179; Th. Steinwender, Zur Kohortentaktik, „Rheinisches Museum für Philologie” 1915, Bd. 70, s. 423; H. Delbrück, Ge schichte der Kriegkunst im Rahmen der politischer Geschichte, Bd. I: Das Altertum, Verlag von
Georg Stilke, Berlin 1920, s. 550; H.M.D. Parker, Roman Legions, Clarendon Press, Oxford 1928, s. 30; P. A. Brunt, op. cit., s. 692-693; A. Ziółkowski, Historia Rzymu, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2004, s. 320. Stan etatowy kohorty wynosiłby wówczas 600 ludzi, co daje straty rzędu 60 ludzi w każdej kohorcie, czyli łącznie 120 osób. Trudno jednak zakładać, aby w toku prowadzonych działań wojennych legiony zachowały pełne stany osobowe, a zatem faktyczna liczba zabitych musiała być niższa.
92 Front., Strat., 4.1.37; Cass. Dio, 49.27.1. 93 Front., Strat., 4.1.37.
p o zio m d y s c y p lin y o ra z w y s z k o le n ia le g io n istó w , z o rg a n iz o w a ł in w a z ję n a P a n n o n ię , m im o że ta m te js z e p le m io n a z a c h o w y w a ły się sp o k o jn ie 95. W y p ra w a n ie d a w a ła n a d z ie i n a zdobycie s a ty s fa k c jo n u ją c y c h łupów , p o n ie w a ż lu d y p a n n o ń s k ie n ie n a le ż a ły do z a m o ż n y c h , n ie m n ie j is t o t n ą k w e s tią by ło ta k ż e p r z e rz u c e n ie c ię ż a r u u tr z y m y w a n ia le g io n ó w n a p rz e c iw n ik a . O in w a z ji z a d e c y d o w a ły z a te m w d u ż e j m ie rz e c z y n n ik i fin a n s o w e 96.
W a lk i w D a lm a c ji o k a z a ły się w y c z e rp u ją c e , a o so b isty u d z ia ł C e z a ra M ło d szeg o w s ta r c ia c h z 34 r. d w u k r o tn ie z a k o ń c z y ł się o d n ie s ie n ie m p rz e z n ie g o r a n 97. Z d a rz a ło się, że o d d z ia ły n ie w y trz y m y w a ły n a p o r u p rz e c iw n ik a i o p u s z c z a ły z a jm o w a n e pozycje. A by z a p o b ie c d a ls z y m s y tu a c jo m te g o ty p u , u c ie k a ją c e je d n o s tk i b y ły s k a z y w a n e n a d z ie s ią tk o w a n ie , a p o z o s ta li p rz y ży c iu le g io n iśc i o trz y m y w a li ję c z m ie ń z a m ia s t p s z e n ic y 98.
N ie w ia d o m o , ile r a z y C e z a r M ło d sz y zd e c y d o w a ł się z a s to s o w a ć k a r ę d e c y m a c ji i w obec ja k ic h je d n o s te k . S w e to n iu s z w s p o m in a ł o k o h o rta c h , co m ogło je d n a k o z n a c z a ć po p r o s tu „ o d d z ia ły ”99. K ilk u k r o tn a u c ie c z k a z p o la w a lk i o z n a c z a , że n ie s p o d z ie w a n ie t r u d n e w a r u n k i w a lk i m ia ły d e s tru k c y jn y w p ły w n a m o ra le w o jsk a , k tó r e n ie m ogło p rz y ty m liczyć n a g r a ty fik a c ję w p o s ta c i łu p ó w 100. Z w y c ię sk ie z a k o ń c z e n ie k a m p a n ii by ło je d n a k d la C e z a r a M ło d szeg o k w e s tią p r e s tiż o w ą ze w z g lę d u n a m o żliw o ść p rz e c iw s ta w ie n ia w ła s n y c h d o k o n a ń p o ra ż c e A n to n iu s z a , p rz e z co n ie m ó g ł po zw o lić so b ie n a re z y g n a c ję z p o d b o ju 101. O s ta te c z n e p o k o n a n ie p o w s ta ń c ó w n a s tą p iło p r a w d o p o d o b n ie je s z c z e w 34 r .102
P o d o b n y m ty p e m k o n f lik tu było p o w s ta n ie C e rre ta ń c z y k ó w w re jo n ie A s tu r ii, z k tó r y m w 37 r. m u s ia ł się z m ie rz y ć G n e ju s z D o m ic ju sz K alw i- n u s 103. Z a n im o s ta te c z n ie p o k o n a ł re b e lia n tó w , je d e n z je g o o d d z ia łó w w p a d ł w z a s a d z k ę i u c ie k ł w p o p ło c h u , p o z o s ta w ia ją c dow ódcę n a p a s tw ę w ro g a . K ie d y w ie śc i o ty m z d a r z e n iu d o ta r ły do K a lw in u s a , ro z k a z a ł zw o łać w iec ż o łn ie rs k i i otoczyć le g io n istó w , k tó r y c h u c ie c z k a z p o la w a lk i z o s ta ła z a k w a lifik o w a n a ja k o d e z e rc ja 104. D w ie c e n tu r ie z o s ta ły p o d d a n e d z ie s ią tk o w a n iu , a d o w o d z ący c h n im i c e n tu rio n ó w u k a r a n o w in n y , b liż e j n ie z n a n y sp o só b 105.
95 Suet., Div. Aug., 20.1; Cass. Dio, 49.36.1. 96 Cass. Dio, 49.36.1.
97 W pierwszym przypadku został trafiony kamieniem z procy w kolano, natomiast za drugim razem w trakcie szturmu załamała się pod nim kładka prowadząca z wieży oblężniczej. W wyniku tego zdarzenia Cezar Młodszy odniósł rany w oba ramiona oraz goleń (Suet., Div.
Aug., 20.1). Por. Cass. Dio, 49.38.4.
98 Suet., Div. Aug., 24.1-2; App., 111., 26; Cass. Dio, 49.38.4. 99 Suet., Div. Aug., 24.2.
100 Cass. Dio, 49.36.1. 101 App., Ill., 16.
102 Liv., Per., 131; Res gest., 29; App., Ill., 27; Cass. Dio, 49.38.4. 103 Cass. Dio, 48.42.1-2.
104 Ibidem, 48.42.2.
105 Kasjusz Dion nie opisał kary, która dotknęła centurionów, ale można podejrzewać, że była nią degradacja.
W ś ró d w s p o m n ia n y c h c e n tu rio n ó w z n a la z ł się ta k ż e j e d e n p r i m u s p i l u s 106. S tra c o n o z a te m ok. 12 le g io n is tó w 107.
P o z a p o je d y n c z y m e p iz o d e m z 71 r. w s z y s tk ie z n a n e p r z y p a d k i d z ie s ią t k o w a n ia w I w ie k u o d n o s z ą się do o k r e s u w o je n d o m ow ych. K a m p a n ia p r o w a d z o n a p rz e z K r a s s u s a b y ła je d n a k o ty le w y ją tk o w a , że z a p e w n ia ła d o w ódcy d a le k o id ą c ą sw o b o d ę w z a k r e s ie e g z e k w o w a n ia d y scy p lin y . W a rto p r z y ty m z a u w a ż y ć , że te g o ty p u d z ia ła n ia , p o m im o ic h b e z p ra w n o ś c i, s ta ły się n o r m ą d o p ie ro w l a ta c h 4 9 - 3 0 , a w ięc w m o m e n c ie , g d y k o n tr o la poczy n a ń w o dzów ze s tr o n y S e n a tu , k o m ic ji c e n tu r ia ln y c h o ra z z g ro m a d z e n ia ple- b e jsk ie g o b y ła m in im a ln a . S u g e r u je to , że p rz e ło m e m w z a k r e s ie o r z e k a n ia d e c y m a c ji b y ł w ła ś n ie I w ie k , k ie d y to z a c z ęto o tw a rc ie le k c e w a ży ć tr e ś ć
leges P o rcia e, re z y g n u ją c o s ta te c z n ie z ilu z ji sam o sąd ó w .
D a le k o id ą c a sw o b o d a d e c y z y jn a w odzów , n ie s k rę p o w a n y c h w to k u w o j e n d o m o w y c h tr a d y c y jn y m i p r o c e d u r a m i, s p r a w iła , iż po r a z p ie r w s z y w ź ró d ła c h p o ja w iły się p r z y k ła d y s to s o w a n ia d e c y m a c ji w obec sp ra w c ó w in n y c h p r z e s tę p s tw n iż tc h ó rz o s tw o w o b lic z u w ro g a . D e c y m a c ja w k o n te k ście n a g a n n e j p o s ta w y p rz e ja w ia n e j p rz e z ż o łn ie rz y n a p o lu b itw y b y ła w y m ie n ia n a w z g lę d e m w y d a r z e ń z la t: 71, 48, 37, 36 o ra z 34. W p r z y p a d k u b u n tó w n a to m ia s t w 49, 48 o ra z 4 4 r. R zecz j a s n a m o ż n a się z a s ta n a w ia ć , n a ile lic z b a p rz y k ła d ó w z a lic z a n y c h do d ru g ie j k a te g o r ii w y n ik a ła z fa k ty c z n e j m o żliw o śc i o d d z ia ły w a n ia w o dzów n a ż o łn ierzy , k tó r z y n ie je d n o k r o tn ie p r z e w a ż a li p o d c z a s s e d itio n e s n a d o d d z ia ła m i, k tó r e z a c h o w a ły w ie rn o ś ć dow ód- c o m 108, a le n ie u le g a w ą tp liw o śc i, że b y ła to całk o w ic ie n o w a k a te g o r ia z a c h o w a ń k a r a n y c h d z ie s ią tk o w a n ie m .
B r a k k o d y fik a c ji w ię k sz o śc i n o r m o d n o sz ą c y c h się do rz y m s k ie j d y s c y p li n y w o jsk o w ej p o w o d o w ał, że d e c y d u ją c eg o z n a c z e n ia n a b ie r a ł zw yczaj. T en z a ś m o ż n a było m o d y fik o w a ć p o p rz e z s e r ię p re c e d e n s ó w p o w ie la n y c h p rz e z k o le jn y c h w odzów . P o d ty m w z g lę d e m d e c y d u ją c ą ro lę w z a k r e s ie z m ia n d o ty c z ą c y c h o r z e k a n ia d e c im a tio o d e g r a li n ie w ą tp liw ie K r a s s u s o ra z C e zar.
A n a liz a z a c h o w a n y c h p rz e k a z ó w ź ró d ło w y c h n ie p o tw ie rd z a z a to p r a k t y k i s to s o w a n ia o d m ie n n e j p ro c e d u ry ty p o w a n ia sk a z a ń c ó w , u z a le ż n io n e j od r o d z a ju p o p e łn io n e g o p r z e s tę p s tw a 109. Z d a r z a ły się w p ra w d z ie p rz y p a d k i
106 Cass. Dio, 48.42.2. Primus pilus był dowódcą pierwszej centurii pierwszej kohorty danego legionu i podczas bitwy faktycznie dowodził całym legionem. Była to niezwykle prestiżo wa funkcja, stanowiąca zwieńczenie kariery legionisty. Zob. A. von Domaszewski, Die Rangord
nung des Romischen Heeres, Verlag von A. Marcus und E. Weber, Bonn 1908, s. 91-93;
J. Harmand, op. cit., s. 330-331; G. R. Watson, op. cit., s. 88; L. Keppie, The making of the
Roman army. From Republic to Empire, Batsford, London 1984, s. 178-179; A. Goldsworthy, The Roman army at war 100 BC-AD 200, Clarendon Press, Oxford 1998, s. 14-15, 132.
107 Zob. przyp. 91.
108 Zob. E. Gabba, Le rivolte militari romane del IV secolo a. C. ad Augusto, Sansoni, Firenze 1975.
p o d d a w a n ia lo s o w a n ia m a n ip u la c ji (49 o ra z 4 4 r.), co f a k ty c z n ie ró w n a ło się d e s y g n a c ji p rz e z n a c z o n y c h n a s tr a c e n ie żo łn ierzy , je d n a k ż e fo rm a ln ie n ig d y n ie o d s tą p io n o od tr a d y c y jn e j p ro c e d u ry . W obec n ie d o s ta te c z n y c h p r z e s ła n e k p y ta n ie m o tw a r ty m m u s i p o z o sta ć , czy le g io n iśc i m ie li ś w ia d o m o ść in g e r o w a n ia p rz e z dow ódców w p r z e b ie g ty p o w a n ia sp ra w c ó w .
S p o só b p r z e p r o w a d z a n ia d z ie s ią tk o w a n ia w o k re s ie p r y n c y p a tu z a w ie ra ł w s z y s tk ie e le m e n ty ty p o w e d la I w ie k u ., co o z n a c z a , że A u g u s t i je g o n a s t ę p cy n ie z d e c y d o w a li się n a p o w ró t do w c z e śn ie jsz e j f o rm u ły 110. P rz y c z y n a ta k ie g o s t a n u rz e c z y b y ła z a p e w n e p ro z a ic z n a i w ią z a ła się z u c z e s tn ic tw e m p rz y b ra n e g o s y n a C e z a r a w w o jn a c h d o m o w y ch to c z o n y c h w l a ta c h 4 4 -3 0 . M u sia ło się to w ią z a ć z p rz y s w o je n ie m so b ie p rz e z n ie g o o b o w ią z u ją c y c h w ó w czas w zorców . O ile z a te m A u g u s t d o p ro w a d z ił do u s ta n o w ie n ia w l a ta c h 30 p r z e d C h r. - 5 po C h r. a r m ii za w o d o w ej, co w ią z a ło się z o p ra c o w a n ie m n ie z b ę d n y c h r e g u la m in ó w s łu ż b y 111, o ty le w ię k sz o ść ro z w ią z a ń w z a k r e s ie d y sc y p lin y p o le g a ła po p r o s tu n a z a le g a liz o w a n iu d o ty c h c z a so w e g o s t a n u rz e c z y 112. K a r a d z ie s ią tk o w a n ia n ie b y ła p o d ty m w z g lę d e m w y ją tk ie m .
Sum m ary
D e c i m a t i o n i n t h e l a t e r e p u b l i c a n R o m a n a r m y
Key words: decimation, military discipline, Roman army.
C u r r e n t r e s e a r c h e s o n th e R o m a n m ilita r y d is c ip lin e h a v e u s u a lly co n c e n tr a tin g o n th e im p e r ia l p e rio d . I t is m a in ly a r e s u l t o f th e la c k o f r e p u b li c a n ju r id ic a l s o u rc e s. A s a c o n s e q u e n c e , m o d e r n s c h o la rs co u ld r e c o n s tr u c t th e r e p u b lic a n m ilita r y d is c ip lin e b a s e d m a in ly o n n a r r a t i v e s o u rc e s. T h is s itu a tio n g iv e s p a r tic u la r ly e x te n s iv e p o s s ib ilitie s to e x a m in e R o m a n m ilita r y p u n is h m e n ts , o f w h ic h th e m o s t fa m o u s w a s d e c im a tio n . S u rp ris in g ly , no o n e h a s y e t m a d c o m p re h e n s iv e a n a ly s is o f t h is p u n is h m e n t.
T h r o u g h th e a n a ly s is o f th e a n c ie n t s o u rc e s th e a u t h o r m a d e a n a tt e m p t to p r e s e n t th e c h a n g e s w h ic h h a v e o c c u rre d in th e d e c im a tio n in th e 1st c e n tu r y B .C . R o m a n m ilita r y le a d e r s h a d s t a r t e d to u s e th i s p u n is h m e n t n o t o n ly in t r a d i t i o n a l c a s e o f c o w a rd ic e b u t a lso fo r s e d itio n s . T h e se c o n d m o d i fic a tio n w a s th e liq u id a tio n o f t h e fa k e m ilita r y c o u r ts o f a r b i t r a t i o n in
110
J. Marquard, op. cit., s. 553-554; E. Sander, Das römische Militarstrafrecht..., s. 290-291; G.R. Watson, op. cit., s. 121; S.E. Phang, op. cit., s. 123-129.111
Res gest., 17; Suet., Div. Aug., 49.1-3; Herod., 2.11; Cass. Dio, 40.23-25.112
V. Giuffre, op. cit., s. 22-25; J. B. Campbell, The Emperor and the Roman Army31 BC-AD 235, Clarendon Press, Oxford 1984, s. 300-314. S.E. Phang, op. cit., s. 120-131. Por.
c o n n e c tio n w ith th e t r a n s f e r o f w h o le ju r id ic a l p o w e r to t h e c o m m a n d e rs w h ic h w a s th e b r e a k in g o f t h e leges P orciae. S u c h a m e n d m e n ts h a v e b e e n p r e s e r v e d d u r in g th e p r in c ip a te so i t c le a rly sh o w s t h a t th e 1st c e n tu r y B.C. w a s a d e c isiv e p e rio d fo r c h a n g e s in u s in g t h e d e c im a tio n in th e R o m a n m ilita r y h isto ry .
