Znaczenie kryzysu w refl eksji Floriana Znanieckiego nad cywilizacją
1. Problematyka kryzysu w refl eksji socjologicznej
Przegląd doniesień medialnych wskazuje na to, że z ekonomicznego punktu wi- dzenia znajdujemy się w „siodle” kryzysu. O kryzysie mówi się także szerzej, w od- niesieniu do relacji społecznych w wymiarze mikro-, mezo- i makrospołecznym, czego wyrazem jest erozja wartości społecznych, dysfunkcja demokracji i trud- ności z odnalezieniem się współczesnego człowieka w świecie kwestionowanych wartości1. Wydaje się więc, że żyjemy w czasach, w których kryzys staje się coraz bardziej powszechnym doświadczeniem jednostek i grup społecznych2. Warto za- tem zastanowić się nad tym, co jest istotą kryzysu, i ustalić, czy jest to stan cha- rakterystyczny dla współczesnej epoki, czy może jest on immanentną cechą życia społecznego niezależnie od epoki.
Polską refl eksję nad cywilizacją reprezentują Erazm Majewski, Jan K. Kocha- nowski, a przede wszystkim Feliks Koneczny i Florian Znaniecki. Zgodnie z tytu- łem w niniejszej pracy odwołam się do rozpoznania sytuacji kryzysowej w Polsce i w świecie w latach 20. i 30. XX wieku, które przedstawił F. Znaniecki. Inspiracją do wyboru poglądów tego fi lozofa kultury i socjologa na temat kryzysu cywilizacji były jego różnorodne postulaty i propozycje poszukiwania dróg wyjścia z sytuacji, w jakiej znalazł się współczesny mu świat. W ramach diagnozy sytuacji kryzysowej odpowiada on na następujące pytania:
1 P. Gliński, Świat stowarzyszeń a kryzys cywilizacji. Kilka uwag na marginesie socjologii Floria- na Znanieckiego, [w:] Socjologia humanistyczna Floriana Znanieckiego. Przesłanie dla współczesności, red.
E. Hałas, A. Kojder, Warszawa 2010, s. 82.
2 K. Wielecki, Kryzys i socjologia, Warszawa 2012, s. 10, 263–264.
1. Jakie przyczyny spowodowały sytuację kryzysową?
2. Na czym polega sytuacja kryzysowa?
3. Kogo dotyka kryzys?
4. W jaki sposób radzić sobie z sytuacją kryzysową?
Znaczenie kryzysu w refl eksji Floriana Znanieckiego nad cywilizacją będę analizował w świetle jego samookreślenia wobec kryzysu wartości3, jaki towarzy- szył współczesnym mu czasom, oraz z perspektywy jego „fi lozofi i kulturalizmu”, którego główne tezy zawierają się w następujących stwierdzeniach:
a. Wszelkie wartości ludzkie są historycznie względne i podlegają nieustannej ewolucji.
b. Kultura jest rzeczywistością specyfi cznie ludzką, dlatego możemy powie- dzieć, że każdy przedmiot kulturowy jest doświadczany przez kogoś. O kul- turze możemy więc myśleć tylko w odniesieniu do konkretnych istot, które jej doświadczają4.
c. Doświadczana przez ludzi rzeczywistość aktualizuje się we wzajemnych od- niesieniach równocześnie w wymiarze subiektywnym i obiektywnym5.
d. Rzeczywistość i poznanie mają historyczny, a zarazem systemowy charakter.
e. Znaczenia i wartości są z sobą powiązane6.
Według koncepcji kulturalizmu podstawowym wymiarem życia społecznego jest kultura, czyli układ wartości konstytuowany przez znaczenia. W takim ukła- dzie przedmioty są dane innym osobnikom i grupom, historycznie uwarunko- wanym, a systemy wartości funkcjonują w czasoprzestrzennych ograniczeniach.
Implikuje to ich względność i odnosi je do sieci warunków, które ją zrodziły7. Znaczenia są powiązane, są relacją i obiektem działania. Nabierają dzięki temu praktycznego charakteru, tzn. aksjologicznego znaczenia, podlegają kwalifi kacji dobry–zły, a więc są wartościami. Cechą wartości jest zatem jej obiektywność, tak jak rzeczy. Doświadczenie znaczenia, jak doświadczenie treści, może być w nieskończoność powtarzane przez nieograniczoną liczbę ludzi i w rezultacie
„sprawdzane”. Wartość w odniesieniu do określonego systemu może się wyda- wać „pożądana”, „użyteczna” bądź „szkodliwa” we wzajemnym powiązaniu war- tości i z punktu widzenia realizacji systemu. Ta właściwość wartości jest dodatnią lub ujemną ważnością aksjologiczną8.
3 J. Wocial, Wstęp: Znanieckiego fi lozofi a wartości, [w:] F. Znaniecki, Pisma fi lozofi czne, t. 1, Warszawa 1987, s. LXXXIII.
4 F. Znaniecki, Rzeczywistość kulturowa, przeł. J. Wocial, [w:] idem, „Humanizm i poznanie”
i inne pisma fi lozofi czne, t. 2, Warszawa 1991, s. 492, 504.
5 Ibidem, s. 523.
6 E. Hałas, Znaczenia i wartości społeczne. O socjologii F. Znanieckiego, Lublin 1991, s. 105.
7 G. Godlewski, Kulturalizm Floriana Znanieckiego: losy niedokończonego projektu, [w:] Wokół koncepcji kultury Floriana Znanieckiego, red. K. Łukasiewicz, Wrocław 2008, s. 189.
8 F. Znaniecki, Metoda socjologii, przeł. i wstęp E. Hałas, Warszawa 2008, s. 72–73.
Przyjmując kulturalistyczny punkt widzenia, autor Nauk o kulturze na pod- stawie analizy bieżącej kryzysowej sytuacji wyciąga wniosek, że kryzys to efekt spotęgowania mocy rozwojowych kultury, czyli skokowego przyrostu twórczości kulturowej w sferze wynalazków technicznych, idei i systemów wartości. Na tym podłożu sytuacja kryzysowa opisywana przez Znanieckiego ma nie tylko przej- ściowy charakter, który można partykularnie odnieść do konkretnej kultury, ale jest też rodzajem „kultury kryzysu” — nowego, trwałego, „normalnego” spo- sobu istnienia świata. Wymaga to zatem zmiany przekonań światopoglądowych i uwzględnienia specyfi ki świata dostępnego człowiekowi, który jest światem jego wytworów9 zaliczanych przez F. Znanieckiego do klasy wtórnych wartości spo- łecznych10. W świetle założeń jego teorii kulturalizmu kryzys nie jest więc ka- tegorią negatywną, ale stanowi pewien stan kultury, intelektualne zadanie, które można i trzeba podjąć w ramach racjonalnego konstruowania porządku społecz- nego i politycznego11.
Analizy F. Znanieckiego mają charakter prospektywny i są ukierunkowane na poszukiwanie jakości porządku, jego właściwego kształtu oraz stanowią układ odniesienia do realizacji. Podejmując zagadnienia kryzysu, autor Upadku cywili- zacji zachodniej dołączył do grona tych, którzy, wprost lub pośrednio, podejmo- wali to zagadnienie w swoich pracach już od wczesnych faz rozwoju socjologii.
August Comte postrzegał swoją epokę w kategoriach nowoczesności i wy- szczególnił zbiór charakterystycznych jej cech. Zaliczył do nich:
koncentrację siły roboczej w centrach miejskich; organizację pracy zorientowaną na efektyw- ność i zysk; zastosowanie nauki i technologii w procesach produkcyjnych; pojawienie się jaw- nego lub utajonego antagonizmu między pracodawcami i pracownikami; rosnące kontrasty i nierówności społeczne; system ekonomiczny oparty na indywidualnej przedsiębiorczości i wolnej konkurencji12.
W wyniku swoich analiz doszedł do wniosku, że współczesne mu społeczeń- stwo jest w stanie kryzysu13. E. Durkheim, analizując transformację więzi spo- łecznych, określił pozytywne i negatywne jej skutki. Do negatywnych skutków zaliczył rozpad wartości, anomię14. F. Tonnies i A. de Tocqueville dostrzegali kry- zys kapitalizmu i wskazywali na to, że indywidualizm, który rozwijał się w reak- cji na kryzys kapitalizmu industrialnego15, zagrażał współczesności. Przekonanie o chaosie świata przebija także z pism M. Webera, który analizuje motywy ludz- kich dążeń, podkreślając partykularyzm i subiektywność ludzkich dążeń i ce-
9 Ibidem, s. 187–188.
10 E. Hałas, Znaczenia i wartości społeczne, s. 115.
11 G. Godlewski, Lekcja kryzysu. Źródła kulturalizmu Floriana Znanieckiego, Warszawa 1997, s. 116.
12 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2003, s. 558–559.
13 J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2003, s. 258.
14 K. Wielecki, op. cit., s. 79.
15 Ibidem, s. 81.
lów16. Oprócz kategorii motywów M. Weber analizował także znaczenie działań społecznych, które w wymiarze interakcyjnym stały się fundamentalną kategorią dla pragmatystów amerykańskich. Interakcjonistyczna wizja życia społecznego bliska była W. Th omasowi, który dostrzegał osłabienie tradycyjnego porządku społecznego za sprawą, między innymi, systemu kapitalistycznego, specjalistycz- nych zawodów czy doktryny wolności, które zredukowały wpływy rodziny i spo- łeczności oraz uwarunkowały gruntowne zmiany w zakresie ideałów i organiza- cji17. Th omas badał kryzysy grupowe, które rozumiał jako „incydenty w życiu grupy, które przerywają przyzwyczajenia i zmieniają uwarunkowania świado- mości i praktyk”18. Przyczyniały się do tego nagłe, nowe i zewnętrzne zdarzenia, nieodpowiednio przewidziane, a także ważne wydarzenia w życiu jednostek, jak narodziny, dojrzewanie i śmierć oraz konfl ikty interesów między jednostkami i między jednostkowymi oraz grupowymi nawykami19.
2. Wymiary pojęcia kryzysu społecznego w piśmiennictwie F. Znanieckiego
F. Znaniecki zagadnienie kryzysu poruszał kilka razy. Pierwszy raz we współ- pracy z W. Th omasem analizował kryzys społeczny w kontekście badań nad lo- sami chłopów polskich emigrujących do Ameryki i powracających z emigracji.
Do analizy zmian zachodzących w rodzinach emigrantów, społecznościach, wsiach i parafi ach w Europie, wywołanych zarówno przez czynniki zewnętrz- ne, jak i ważne wydarzenia w życiu lub zachowania poszczególnych członków, wykorzystali oni koncepcję kryzysu grupowego Th omasa20. Kryzys był według nich elementem pośrednim w procesie dezorganizacji i reorganizacji. W wyniku swoich badań zwrócili oni uwagę, że z jednej strony dezorganizacja, czyli zmniej- szanie wpływu istniejących norm postępowania na poszczególnych członków, może być kontrolowana przez instytucje społeczne. Z drugiej strony jednak w sytuacji nadmiernego przyrostu nowych schematów zachowań, nowych norm postępowania jednostek, konieczne może być powołanie nowych instytucji, któ- re zmodyfi kują lub zastąpią dotychczasowe. W ten sposób dochodzi do reorga- nizacji społecznej. Utrzymanie stabilności instytucji danej grupy zachodzi w ra- mach procesu dezorganizacji i reorganizacji. Wytwarzanie nowych schematów zachowań i nowych instytucji, które lepiej adaptują się do zmieniających się
16 Ibidem, s. 82.
17 W.I. Th omas, Th e Unadjusted Girl with cases and standpoint for behavior analysis, Boston 1923, s. 70–71.
18 W.I. Th omas, Th e Province of Social Psychology, „American Journal of Sociology” 10, 1905, s. 446.
19 F. Znaniecki, Group Crises Produced by Voluntary Undertakings, [w:] Social Attitudes, red.
K. Young, New York 1931, s. 264.
20 Ibidem, s. 265.
oczekiwań członków grupy, jest podstawą rekonstrukcji społecznej21. Koncepcja kryzysu grupowego stanowiła jedną z kilku idei heurystycznych, zastosowanych w odniesieniu do ważnych zmian w życiu grup o charakterze pierwotnym, opar- tych na tradycji i zmieniających się powoli. W toku rozwoju cywilizacyjnego następuje jednak jakościowa zmiana funkcjonowania grup społecznych i nie są one tylko pasywnym przedmiotem kryzysów, ale aktywnie i dobrowolnie wy- chodzą im naprzeciw, podejmując nowe zadania. W związku z tym Znaniecki zauważa, że kryzys w odniesieniu do grup, które podejmują dobrowolne przed- sięwzięcia, jest wynikiem nie utraty kontroli i jej odzyskania wraz ze zmia- ną metod, lecz uzyskania większej kontroli lub rozszerzenia jej zakresu poza istniejące granice22.
W Upadku cywilizacji zachodniej i w książce Ludzie teraźniejsi a cywiliza- cja przyszłości Znaniecki analizuje problematykę kryzysu w szerszej perspekty- wie kryzysu kultury. Wyraża przekonanie o wysokiej wartości kultury ludzkiej, w szczególności cywilizacji zachodniej, ale jednocześnie obawia się jej zniszcze- nia23, dlatego rozszerza swoje analizy tej problematyki i defi niuje kryzys przez pryzmat twórczej innowacji kulturalnej jako działalności ludzkiej. Kryzys od- nosi zatem do porządku kulturowego, to jest porządku ludzkich działań zoriento- wanych na wartości, który przejawia się w tym kontekście jako zmiana w składzie systemu (porządku kulturowego) powodująca zmianę jego struktury i zmuszająca do przebudowy. Zmiana taka ma zwykle charakter niepożądany, ponieważ za- graża systemowi rozkładem i w społecznej ocenie wywiera ujemny wpływ na ży- cie ludzkie. W wymiarze indywidualnym jest to zmiana systemów powodująca zaburzenia w życiu jednostek. W aspekcie zbiorowym wywołuje ona zaburzenia w życiu wspólnot kulturowych i grup społecznych24.
Ogólnie jednak rzecz biorąc, autor Wstępu do socjologii innowacje traktuje jako nieuchronne zjawisko kulminacyjnie potęgujących się sił kulturalnych25. Konfi guracja i rekonfi guracja systemu w wyniku innowacji i nieodpowiednie tempo (zbyt szybkie) pojawiania się innowacji mogą przyczynić się do rozpadu sy- stemu, ale rozmach twórczy sprzyja wzrostowi innowacji. Nie może tu być ruchu wstecznego. Rozpędzona karuzela innowacji twórczych kumuluje się i potęguje, ponieważ powiększa się i rozpowszechnia „obiektywny zasób kultury intelektu- alnej”, z którym wiąże się odpowiednia postawa umysłowa. Dzięki temu proces wynalazczości ma także społeczne przyzwolenie, ponieważ odbiorcy wynalazków pozytywnie odnoszą się do nich. Agregowanie wielu mikrowynalazków staje się
21 W.I. Th omas, F. Znaniecki, Th e Polish Peasant in Europe and America II, New York 1958, cz. II, s. 1127–1131.
22 F. Znaniecki, Group Crises, s. 266.
23 F. Znaniecki, Upadek cywilizacji zachodniej. Szkic z pogranicza fi lozofi i kultury i socjologii, [w:] idem, „Humanizm i poznanie” i inne pisma fi lozofi czne, t. 2, Warszawa 1991, s. 931.
24 F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Warszawa 1974, s. 69.
25 Ibidem, s. 74.
doniosłym czynnikiem przemian w życiu społecznym. Wzajemne pozytywne odniesienia innowatorów i ich odbiorców warunkują i kierunkują dalszy rozwój procesu wynalazczości. F. Znaniecki uznaje to za objaw rozpoczynającej się nowej cywilizacji26.
3. F. Znanieckiego rozumienie cywilizacji i zasady porządku społeczno-kulturowego
Cywilizacja jest, według F. Znanieckiego, wielością różnorodnych procesów, stawaniem się27. We współczesnym mu kształcie wymaga ona integracji, której rezultatem ma być porządek kulturowy i społeczny, dlatego ów autor kreśli ide- alny model cywilizacji zachodniej, którego podstawą czyni zasadę swobodnej twórczości. W różnych obszarach rzeczywistości społecznej swobodna twórczość może wyrażać się w ideałach:
a) na płaszczyźnie wiedzy — przejścia od ideału poznania w formie pewne- go stanu28 — w sensie systemu zamkniętego, uporządkowanego systemu gotowej wiedzy — do ideału postępu — w sensie systemu otwartego na to, co nowe29;
b) w sferze materialnej — jest to ideał panowania nad przyrodą, które jest moż- liwe dzięki autotelicznej wynalazczości;
c) w dziedzinie moralności — ideał uniwersalnego i aktywnego współczucia, które ma służyć pokonaniu cierpienia przez polepszenie warunków życiowych;
d) w wymiarze religijnym — ideał religijny, którego istotą jest aktywna wiara;
e) w aspekcie politycznym — największym osiągnięciem jest demokratyczny ideał narodowy30.
Integracja ma zapoczątkować nowy porządek kulturowy i społeczny. Idealnym typem tych działań jest działanie twórcze. Integracja ma opierać się na dobro- wolnym współdziałaniu. Potrzebne są do tego jednak: bezinteresowna, twór- cza i solidarna praca liderów (arystokracji umysłowej) i odpowiednio zorgani- zowane grupy wtórne konstytuujące cywilizację w wymiarze organizacyjnym.
Odpowiedzialna rola liderów społecznych (arystokracji umysłowej), odpowied- nio ukierunkowany proces wychowania społeczeństwa (oświecenie mas, wycho- wanie do przywództwa) oraz racjonalne działanie twórcze (tworzenie nowych wartości) mogą powstrzymać kryzys cywilizacyjny. Społeczną podstawą cywili- zacji, zdaniem F. Znanieckiego, są organizacje o typie grupy wtórnej. Są to gru- py, „których członkowie są z sobą połączeni nie poprzez kontakt osobisty, lecz przez wspólny system obiektywnych celów, w dążeniu do których każdy członek
26 F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi, s. 70–76.
27 F. Znaniecki, Upadek cywilizacji zachodniej, s. 933.
28 Ibidem, s. 966.
29 G. Godlewski, Kulturalizm Floriana Znanieckiego, s. 206.
30 E. Hałas, Znaczenia i wartości społeczne, s. 122–123.
bierze udział”31. Mogą one realizować nowoczesne ideały kulturalne poprzez wychowywanie do twórczej współpracy „nowych ludzi, którzy zapewniają odpo- wiedni poziom kulturowy tym grupom i tworzą nowe grupy wtórne”32. Tak okre- ślone zasady ładu organizacyjnego mogą stanowić przestrzeń działań twórczych w praktyce życia społecznego.
W dalszej części analizy znaczenia kryzysu w refl eksji F. Znanieckiego nad cy- wilizacją spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, czy jego analizy prospektywne i teoretyczne propozycje pozostają w dialogu ze współczesnością. W sposób szcze- gólny zostanie uwzględnione znaczenie i heurystyczna wartość ideału panowania nad przyrodą, który w Upadku cywilizacji zachodniej Znaniecki uznał za najbar- dziej charakterystyczny nowożytny ideał zachodni33.
4. Relacja między ilością i jakością. Ideał jakości w wymiarze społecznym
Świat ludzkich społeczeństw i kultur można, według Znanieckiego, badać me- todą idealizacji jego części z pewnego punktu widzenia34. Idąc tym tropem, spró- buję ukazać możliwości interpretacji ideału panowania nad przyrodą w świetle holistycznej perspektywy jakości działań organizacyjnych, których podstawą są zasady:
a) stałego doskonalenia;
b) racjonalności;
c) jedności35.
Zasady te stanowią elementy doktryny jakości36, której istotą jest dążenie do utrzymywania i poprawy jakości w każdym obszarze funkcjonowania orga- nizacji formalnej. Koncepcje zarządzania znaczeniem i jakością pojawiły się po II wojnie światowej wraz z rozwojem gospodarczym Japonii. W latach 70.
XX wieku Japonia zaczęła opanowywać rynki międzynarodowe dzięki jakości, niezawodności, wartości swoich produktów i serwisu. Wskutek zainteresowania kulturą tego kraju zaczęto analizować relacje między elementami kulturowymi (kulturą) i działaniami zarządczymi (zarządzaniem) w różnych organizacjach.
Integralne ujęcie kultury i zarządzania pozwoliło na włączenie do zbioru trady- cyjnych funkcji zarządzania nowej funkcji doskonalenia. Nowe znaczenie czyn-
31 F. Znaniecki, Upadek cywilizacji zachodniej, s. 1085–1086.
32 P. Gliński, Świat stowarzyszeń a kryzys cywilizacji, s. 90.
33 F. Znaniecki, Upadek cywilizacji zachodniej, s. 956.
34 F. Znaniecki, Humanizm i poznanie, [w:] idem, „Humanizm i poznanie” i inne pisma fi lozo- fi czne, t. 2, Warszawa 1991, s. 414–415; E. Hałas, Znaczenia i wartości społeczne, s. 125.
35 A. Blikle, Doktryna jakości w praktyce, „PCkurier” 9, 1 maja 2000, s. 64.
36 A. Blikle, Doktryna jakości. Rzecz o skutecznym zarządzaniu, książka in statu nascendi udo- stępniona w domenie publicznej, Warszawa 2013, s. 27–28, http://fi rmyrodzinne.pl/download/tqm/
Doktryna-jakosci.pdf [dostęp: 30.03.2013].
nika jakości zapoczątkowało zmiany w podejściu do zarządzania organizacją.
Podejście jakościowe stawało się w świecie biznesowym coraz bardziej powszech- ne i zaczęto traktować je jako komplementarne do dominującego dotychczas w kulturze gospodarczej podejścia ilościowego.
Pół wieku wcześniej F. Znaniecki zauważył, że ideał panowania nad przy- rodą jest wynikiem połączenia dążeń ludzkich do c i ą g ł e g o d o s k o n a l e - n i a produkcji i kontroli nad zjawiskami przyrodniczymi. Wprawdzie celem wynalazczości wypływającym z produkcji technicznej jest przede wszystkim w y n i k działalności, jednak wynalazczość wypływająca z dążenia do kontroli zjawisk naturalnych pozwala ją widzieć także szerzej w perspektywie kom- pleksowego gospodarowania zasobami, uwzględniającego sieć wzajemnych powiązań między poszczególnymi elementami wynalazczości (pomysł, meto- dy, warunki i rezultat jego realizacji — z a s a d a r a c j o n a l n o ś c i). W okre- sie poprzedzającym powstanie kapitalizmu industrialnego wynalazczość była podporządkowana wytwórczości opartej na metodzie rękodzielniczej.
Współcześnie jednak dążenie do ciągłego doskonalenia produkcji staje się autotelicznym celem społecznym. Wraz z tym zmienia się jakość wytwarza- nia i relacje między jakością i ilością wytwarzania. Treść ideału panowania nad przyrodą wzbogaca się dzięki kolejnym wynalazkom i postępowi oraz rosnącej społecznej akceptacji twórczej działalności w zakresie wynalaz- czości37. Kompleksowo rozumiana innowacyjność w sferze wynalazczości musi więc uwzględniać również nowy sposób współdziałania. Rozwój kultu- ralny jest uwarunkowany indywidualnie, ale w coraz większym stopniu zależy od działań zbiorowych, przede wszystkim od metod współdziałania38 (z a - s a d a r a c j o n a l n o ś c i), dlatego podkreśla znaczenie podejmowania prób
„celowego, pozytywnego, wytwórczego współdziałania grup reprezentujących różne systemy”39. Miarą jakości działań wytwórczych mogą być interakcje ko- operacyjne (z a s a d a j e d n o ś c i), czyli relacje społeczne między jednostka- mi, których wyznacznikiem i potwierdzeniem może być pozytywne zaintere- sowanie innymi jakowartościami społecznymi40.
Dążenie do ciągłego doskonalenia implikuje względny i bezwzględny cha- rakter jakości41. Jakość ma charakter względny, jeśli jest rozumiana jako osiąg- nięcie pewnego stanu, który poprzedza stan docelowy. Można więc tutaj mó- wić o jakości w określonym aspekcie wyobrażonego stanu idealnego. Jakość ma
37 F. Znaniecki, Upadek cywilizacji zachodniej, s. 954–956.
38 F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi, s. 54.
39 Ibidem, s. 60.
40 F. Znaniecki, Social Actions, New York 1936, s. 121; cyt. za: E. Hałas, Przedmowa do wydania polskiego, Relacje społeczne i role społeczne, przeł. E. Hałas, Warszawa 2011, s. XIV, XXI.
41 J.J. Dalghaard, K. Kristensen, G.K. Kanji, Podstawy zarządzania jakością, przeł. L. Wasilewski, Warszawa 2000, s. 22.
charakter bezwzględny, jeśli wyobrażony stan idealny zostaje osiągnięty. Według F. Znanieckiego dążenie do ideału to
czynność, której zamiarem jest rozszerzenie systemu norm, stanowiącego ideał, na całą działalność, do której te normy mogą być zastosowane, czyli na wszystkie czyny, które w jakikolwiek sposób wpłynąć mogą na aktualny postęp każdej z tych norm. Ta czynność, będąca zasadniczą czynnością systemu, którą nazwaliśmy stawaniem się ideału, jest więc czynnością, która przez narzucenie odnośnych norm działalności sama te normy two- rzy; wiemy bowiem, że normy są ważne o tyle właśnie, o ile ich wymagania są aktualnie wypełniane42.
Ten aspekt czynnej idealizacji rzeczywistości zgodny jest ze wspomnianą doktryną jakości, w której ramach jakość oznacza osiągnięcie najwyższego możliwego do zdobycia poziomu funkcjonowania obiektu lub układu obiektów.
Zasadnicze znaczenie ma tutaj nie tyle osiągnięcie doskonałości (to z założe- nia jest niemożliwe), ile dążenie do doskonałości. Współzawodnictwo, w któ- rym ktoś zawsze jest gorszy, bo ktoś inny jest lepszy, zastępuje się współpracą, w ramach której nie ma gorszych i lepszych, a wszyscy współpracują na rzecz jakości (p o z y t y w n e i n t e r a k c j e k o o p e r a c y j n e u F. Znanieckiego).
Współpraca i życzliwość są podstawą zasady jedności. Motywem zasady sta- łego doskonalenia jest przekonanie, że praca nad jakością ma charakter stały, to znaczy nigdy nie ustaje. Nie ma takiego momentu, że jakość jest już na tyle dobra, aby móc się nią przestać interesować. Na poziomie relacji międzyludz- kich praca nad jakością dotyczy stosunków między pracownikami, zespołami, działami w firmie oraz w układach międzyorganizacyjnych i otoczeniu wymia- ny dóbr i usług. Niezbędnym elementem pracy nad jakością jest umiejętność dokonywania pomiaru (oceny) — ewaluacji — aktualnego poziomu jakości oraz przeprowadzanie analizy tego poziomu z punktu widzenia możliwych dróg jego poprawy. Konieczna jest też umiejętność systemowego spojrzenia na problem z szerszej perspektywy ogólnych uwarunkowań, jakie powodują wprowadzanie wad do produktów i procesów. Jest to zatem rodzaj myślenia systemowego, które stanowi podstawę zasady racjonalności43. Zasady te okre- ślają rozumienie jakości w wymiarze holistycznym, tzn. w skali całego układu społecznego, np. przedsiębiorstwa oraz na poziomie relacji między różnymi układami społecznymi w ramach szeroko rozumianej wymiany myśli i działań społecznych. Osiąganie celów organizacyjnych w zgodzie z tak określonymi zasadami pozwala kształtować jakość we wszystkich wymiarach funkcjono- wanialudzi w organizacji.
Holistyczną perspektywę jakości działań organizacyjnych obrazuje rys. 1.
42 F. Znaniecki, Wstęp do socjologii, Warszawa 1988, s. 122.
43 A. Blikle, Doktryna jakości, s. 65.
Rys. 1. Powiązania obszarów kształtowania jakości działań organizacyjnych Źródło: opracowanie własne.
5. Kulturowe sprzeczności kapitalizmu jako współczesne przejawy kryzysu cywilizacji
Podejmując zagadnienie relacji między ilością i jakością w procesie wy- twórczości, F. Znaniecki zwrócił uwagę, że potrzeby ludzi nie są już pierwot- ną przyczyną pojawiania się wynalazków, ponieważ działalność twórcza dzięki rosnącemu poparciu społecznemu w tym zakresie autonomizuje się. W związ- ku z tym prognozował nieograniczoną perspektywę rozwoju wynalazczości44. Prospektywne uwagi, które wyraził na ten temat w Upadku cywilizacji zachod- niej, możemy współcześnie rozpatrywać w świetle sprzężenia zwrotnego między rewolucją techniczną opartą na rozwoju specjalistycznej wiedzy i techniki oraz potrzebami społecznymi nowego typu. Otwartą kwestią pozostaje tutaj określenie pierwszeństwa: czy potrzeby społeczne wyzwalają rozwój specjalistycznej wiedzy i techniki, czy odwrotnie.
Optymistyczny ton wypowiedzi F. Znanieckiego na temat kierunku prospek- tywnego rozwoju wynalazczości możemy obecnie zweryfi kować dzięki anali- zom współczesnych autorów, którzy podjęli to zagadnienie w swoich pracach.
Problematykę działań innowacyjnych oraz relacji ilości i jakości wnikliwie anali- zował Daniel Bell. W pracy Kulturowe sprzeczności kapitalizmu rozważał on przy- czyny i skutki niesymetrycznego przebiegu rozwoju zjawisk społecznych, kultu- rowych i gospodarczych. Aktywność gospodarczą uznał on za cechę wyróżniającą
44 F. Znaniecki, Upadek cywilizacji zachodniej, s. 956.
nowożytne społeczeństwo45, związaną wprost z pojęciem kapitalizmu, który we- dług niego występuje w połączeniu z innymi zjawiskami i przejawia się empirycz- nie we wzajemnym powiązaniu elementów gospodarczych, technicznych, spo- łecznych, politycznych i kulturowych. Instytucje gospodarcze nie istnieją więc w próżni, ale w kontekście, np. struktur społecznych czy wzorów kulturowych.
W fazie nowoczesności i późnej nowoczesności relacje między społeczno-ekono- miczną strukturą cywilizacji a jej kulturą wydają się bardziej korzystne dla kul- tury, w której tradycyjnie upatrywano czynnik przemiany; w naszej cywilizacji społeczeństwo nie traktuje jej już jako matrycy normatywnej, służącej afi rmacji tradycji mającej cenzurować to wszystko, co nowe. Empirycznym potwierdze- niem tego jest rynek, który wchłania innowacje i tym samym legitymizuje ideę zmiany i nowości. W takich warunkach kultura stała się najbardziej dynamicz- nym czynnikiem cywilizacji. Legitymacja zmiany i idei nowości sprzyja poja- wianiu się w obszarze kultury rozrzutności, nieuporządkowania, irracjonalizmu i antyintelektualizmu, będących antynomią zasad wydajności, racjonalności i or- ganizacji produkcji z uporządkowaniem rzeczy, które wyznaczają charakter struk- tury społecznej opartej na porządku techniczno-ekonomicznym46. Rozrzutność, irracjonalizm i antyintelektualizm są wynikiem tworzenia się społeczeństwa kon- sumpcyjnego, z charakterystycznym dla niego pędem do wydawania pieniędzy i posiadania nowych dóbr materialnych, czyli masowej konsumpcji47.
Prognozowany optymistycznie przez Znanieckiego nieograniczony rozwój wy- nalazczości trzeba więc obecnie widzieć w świetle złożoności konglomeratu zja- wisk cywilizacyjnych, które kształtują proces działalności wytwórczej pozytyw- nie i negatywnie. Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, który wyrósł w ramach cywilizacji zachodniej, przekonują, że również współczesna cywilizacja wymaga integracji poszczególnych jej składników. Wydaje się, że właściwą osią integracji modelu cywilizacji w obecnym jej kształcie może być jakość w sensie komplek- sowego i ciągłego doskonalenia w każdym wymiarze doświadczenia ludzi. Ideał dążenia do ciągłego doskonalenia jako wyznacznik działań organizacyjnych wy- maga jednak stałej aktualizacji we wszystkich wymiarach rzeczywistości społecz- nej i kulturowej.
Zakończenie
Trafne obserwacje F. Znanieckiego dotyczące zmian stosunku ilości i jako- ści, poczynione przez niego na początku lat 20. XX wieku, zasługują na uwagę.
Pół wieku później relacja między ilością i jakością stała się przecież głównym
45 D. Bell, Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, przeł. S. Amsterdamski, Warszawa 1994, s. 15.
46 Ibidem, s. 68–70.
47 Ibidem, s. 102.
zagadnieniem w dyskusji na temat kierunku dalszego rozwoju życia społeczno- -kulturowego. Uwagi tego autora można więc potraktować jako przejaw jego wyostrzonego zmysłu obserwacji ważnych zagadnień społecznych. Postulaty zaradzania kryzysowi, jakie F. Znaniecki przedstawił w prospektywnej refl eksji nad cywilizacją, w punkcie dotyczącym ideału panowania nad przyrodą jako ele- mentu idealnego modelu cywilizacji zachodniej, częściowo urzeczywistniły się już w procesie globalnej instytucjonalizacji jakości.
W koncepcji kulturalizmu Znanieckiego zmiana ma charakter kreatywny, po- nieważ
innowacja w świecie kulturowym jest wynikiem działań wykonywanych przez świadome ludz- kie podmioty. W tym sensie całe życie kulturowe, włącznie z życiem społecznym jest „twórcze”, gdyż każde ludzkie działanie rozwiązuje jakiś nowy problem i wytwarza coś nowego48.
Na podstawie tych analiz można stwierdzić, że Znaniecki postulował wyko- rzystywanie zasady kreatywności także do klasy sytuacji kryzysowych, ponie- waż również na tym polu ma ona aplikacyjne walory. Jest to tym bardziej istotne, że przejawy kryzysu obecne w różnych epokach sugerują tezę, że stan kryzysu nie jest charakterystyczny tylko dla naszej epoki, ale stanowi raczej immanentną cechę życia społecznego niezależnie od epoki. Wypada więc zgodzić się z F. Znanieckim, że zasada kreatywności w każdym aspekcie życia społeczno-kulturowego może być fundamentalną zasadą w rozwoju cywilizacji zachodniej, którą rozumiał jako fazę kształtowania się cywilizacji ponadnarodowej49.
Bibliografi a
Bell D., Kulturowe sprzeczności kapitalizmu, przeł. S. Amsterdamski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
Blikle A.J., Doktryna jakości w praktyce, „PCkurier” 9, 1 maja 2000.
Blikle A.J., Doktryna jakości. Rzecz o skutecznym zarządzaniu, Warszawa 2013, książka in statu na- scendi udostępniona w domenie publicznej: http://fi rmyrodzinne.pl.
Dalghaard J.J., Kristensen K., Kanji G.K., Podstawy zarządzania jakością, przeł. L. Wasilewski, Wy- dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
Gliński P., Świat stowarzyszeń a kryzys cywilizacji. Kilka uwag na marginesie socjologii Floriana Zna- nieckiego, [w:] Socjologia humanistyczna Floriana Znanieckiego. Przesłanie dla współczesności, red. E. Hałas, A. Kojder, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010.
Godlewski G., Kulturalizm Floriana Znanieckiego: losy niedokończonego projektu, [w:] Wokół kon- cepcji kultury Floriana Znanieckiego, red. K. Łukasiewicz, Ofi cyna Wydawnicza Arboretum, Wrocław 2008.
Godlewski G., Lekcja kryzysu. Źródła kulturalizmu Floriana Znanieckiego, Wydawnictwo KR, War- szawa 1997.
Hałas E., Znaczenia i wartości społeczne. O socjologii F. Znanieckiego, Wydawnictwo KUL, Lublin 1991.
48 F. Znaniecki, What Are Sociological Problems, [w:] idem, What Are Sociological Problems, red.
Z. Dulczewski, R. Grathoff , J. Włodarek, Poznań 1994, s. 103.
49 E. Hałas, Symbole i społeczeństwo: szkice z socjologii interpretacyjnej, Warszawa 2001, s. 207.
Hałas E., Symbole i społeczeństwo: szkice z socjologii interpretacyjnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2001.
Szacki J., Historia myśli socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
Sztompka P., Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2003.
Th omas W.I., Th e Province of Social Psychology, „American Journal of Sociology” 10, 1905.
Th omas W.I., Th e Unadjusted Girl with cases and standpoint for behavior analysis, Little Brown and Company, Boston 1923.
Th omas W.I., Znaniecki F., Th e Polish Peasant in Europe and America II, cz. II, Dover Publications, New York 1958.
Wielecki K., Kryzys i socjologia, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2012.
Wocial J., Wstęp: Znanieckiego fi lozofi a wartości, [w:] F. Znaniecki, Pisma fi lozofi czne, t. 1, Państwo- we Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987.
Znaniecki F., Group Crises Produced by Voluntary Undertakings, [w:] Social Attitudes, red. K. Young, Henry Holt, New York 1931.
Znaniecki F., Social Actions, Fararr & Rinehart, New York 1936.
Znaniecki F., Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War- szawa 1974.
Znaniecki F., Wstęp do socjologii, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988.
Znaniecki F., Humanizm i poznanie, [w:] idem, „Humanizm i poznanie” i inne pisma fi lozofi czne, t. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1991.
Znaniecki F., Upadek cywilizacji zachodniej. Szkic z pogranicza fi lozofi i kultury i socjologii, [w:] idem,
„Humanizm i poznanie” i inne pisma fi lozofi czne, t. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, War- szawa 1991.
Znaniecki F., Rzeczywistość kulturowa, przeł. J. Wocial, [w:] idem, „Humanizm i poznanie” i inne pisma fi lozofi czne, t. 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa1991.
Znaniecki F., What Are Sociological Problems, [w:] idem, What Are Sociological Problems, red.
Z. Dulczewski, R. Grathoff , J. Włodarek, Wydawnictwo Nakom, Poznań 1994.
Znaniecki F., Metoda socjologii, przeł. i wstęp E. Hałas, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Znaniecki F., Relacje społeczne i role społeczne, przeł. E. Hałas, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa 2011.
The signifi cance of crisis in Florian Znaniecki’s refl ection on civilization
Summary
Taking as its point of departure F. Znaniecki’s concept of culturalizm, the article analyzes the idea of crises not only as a negative category, but fi rst of all as a kind of state of culture or an intellectual task that can be undertaken in the process of constructing the social order. Crisis is seen, according to F. Znaniecki’s notion of cultural innovation, as human action and is understood in relation to the cultural order which appears as a change of system that engenders the next changes. In this context civilization is comprehended as the process of becoming. In the opinion of F. Znaniecki, civilization at the beginning of the 1920s required cultural and social integration, which is why F. Znaniecki proposed the ideal model of Western Civilization, the basis of which is free creativity. Th e paper is an attempt to show how to use the ideal control of the nature (the element of F. Znaniecki’s ideal model of the Western Civilization) in refl ection on the relation between quantity and quality in the situation of the cultural contradictions of capitalism in conditions of late modernity. It seems that quality may be the optimal axis of sustainable development of the modern civilization.
