WSTÊP
Do rozwoju choroby nowotworowej przy- czyniaj¹ siê zarówno czynniki œrodowisko- we, jak równie¿ cechy osobnicze, a w tym predyspozycja genetyczna. Do dnia dzisiej- szego poznano niewiele konstytutywnych aberracji chromosomowych i samych genów odpowiedzialnych za powstanie okreœlonych chorób nowotworowych. Dlatego te¿ zwró- cono uwagê na cechê ogólniejsz¹ ni¿ kon- kretne aberracje, a mianowicie na niestabil- noœæ chromosomow¹, która jest terminem okreœlaj¹cym zwiêkszon¹ czêstoœæ z³amañ i innych uszkodzeñ chromosomów w porów- naniu z populacj¹ kontroln¹. Dotyczy to za- równo uszkodzeñ spontanicznych, jak i in- dukowanych ró¿nymi zwi¹zkami chemiczny- mi, a tak¿e promieniowaniem jonizuj¹cym.
Ju¿ w latach 70. niestabilnoœæ chromoso- mow¹ zauwa¿ono w niektórych zespo³ach chorobowych, takich jak: ataxia teleangiecta- sia, zespó³ Blooma, xeroderma pigmentosum, anemia Fanconiego. W tab. 1. podano przy- k³ady zespo³ów, w których wystêpuje niesta- bilnoœæ chromosomowa z uwzglêdnieniem no- wotworów, najczêœciej spotykanych w danym zespole [1]. W chorobach tych stwierdzono ponadto niedobory syntezy naprawczej DNA, co logicznie uzasadnia zwiêkszone ryzyko po- wstania nowotworów. Niestabilnoœæ chromo- somow¹ zauwa¿ono równie¿, ale s³abiej wy- ra¿on¹, u osób zdrowych, u których powsta³ nowotwór [2]. W tym wypadku mówi siê o tzw. „ukrytej” niestabilnoœci chromosomo- wej, poniewa¿ zwiêkszona liczba z³amañ jest wykrywana dopiero po podaniu zwi¹zku in- dukuj¹cego uszkodzenia. Zasugerowano, ¿e wi¹¿e siê to z odziedziczalnymi zmianami struktury chromatyny zwiêkszaj¹cymi jej po- datnoœæ na uszkodzenia i, byæ mo¿e, utrud- niaj¹cymi naprawê DNA [3]. Zdaniem Hsu niestabilnoœæ jest czynnikiem u³atwiaj¹cym po- wstawanie kolejnych mutacji, które mog¹ pro- wadziæ do transformacji nowotworowej i da- lej do rozwoju choroby nowotworowej u osób predysponowanych genetycznie [4].
W celu doœwiadczalnego okreœlania po- ziomu niestabilnoœci chromosomowej w la- boratorium T. C. Hsu, Houston, Texas [4,5]
opracowano i wprowadzono technikê, na- zwan¹ póŸniej tteesstteemm bblleeoommyyccyynnoowwyymm od nazwy zwi¹zku wybranego do indukowania uszkodzeñ chromosomów. Istot¹ testu jest indukcja uszkodzeñ chromosomów w warun- kach hodowli in vitro. Do indukowania aber- racji chromosomów wybrano bleomycynê (BLM). Zwi¹zek ten, nale¿¹cy do glikopep- tydów, ma bardzo rozbudowan¹ strukturê chemiczn¹ z licznymi grupami aktywnymi.
Struktura ta nadaje mu w³aœciwoœci radio- mimetyczne i cytostatyczne, a w szczegól- noœci zdolnoœæ reagowania z cz¹steczk¹ DNA. Zaproponowano dwa mechanizmy (tle- nowy i beztlenowy) reagowania bleomycyny z DNA, w obu przypadkach nakierowane na pozycjê C-4’ deoksyrybozy [6]. Rezultatem tej reakcji jest generowanie jednoniciowych i dwuniciowych pêkniêæ DNA oraz powsta- wanie miejsc apurynowych/apirymidynowych.
Dziêki tak rozbudowanej genotoksycznoœci wra¿liwoœæ na BLM jest traktowana jako wy- znacznik szeroko rozumianej wra¿liwoœci na mutageny.
Test bleomycynowy w wersji zapropono- wanej przez Hsu i wsp. [4, 5] prowadzi siê opieraj¹c na hodowli limfocytów krwi obwo- dowej ze wzglêdu na ³atwoœæ ich pozyski- wania przy jednoczesnym przyjêciu za³o¿e- nia, ¿e zmiany genetyczne w limfocytach s¹ reprezentatywne dla innych komórek soma- tycznych. BLM podaje siê w póŸnej fazie S/G2 cyklu komórkowego. W rezultacie uszkodzenia powodowane przez ten zwi¹- zek mog¹ zostaæ utrwalone podczas mito- zy i ujawniaj¹ siê pod postaci¹ z³amañ chromatyd i innych aberracji chromosomów.
Test bleomycynowy jest testem iloœcio- wym, w którym oznacza siê dwie wartoœci.
Podstawowym parametrem jest tzw. wskaŸ- nik b/c (breaks per cell), oznaczaj¹cy licz- bê z³amañ chromatyd przypadaj¹c¹ na ko- mórkê. Dodatkowo okreœla siê udzia³ pro- Artyku³ ma na celu prezentacjê zwi¹z-
ku miêdzy wra¿liwoœci¹ na mutageny, niestabilnoœci¹ chromosomow¹, a ry- zykiem wyst¹pienia chorób nowotwo- rowych. Przedstawione s¹ mo¿liwoœci i ograniczenia u¿ytecznoœci nakiero- wanej na nowotwory, których etiologia wi¹¿e siê z ekspozycj¹ na mutageny œrodowiskowe. Przedstawiono opis metodyczny testu bleomycynowego jako techniki stosowanej do oceny niestabilnoœci chromosomowej. Ujêto tak¿e próby wprowadzenia dalszych modyfikacji maj¹cych na celu posze- rzenie zakresu stosowalnoœci testu bleomycynowego.
S³owa kluczowe: niestabilnoœæ chro- mosomowa, test bleomycynowy, wra¿liwoœæ na kancerogeny
The aim of the article is a presenta- tion of an association between su- sceptibility to mutagens, chromoso- me instability and a risk of cancer in- cidence. This association is best pronounced in cancers induced by environmental carcinogens. The ble- omycin test is described as a tool to study chromosome instability in rela- tion to cancer. The recent attempts to extend an applicability of the test are also dercribed.
Key words: chromosome instability, bleomycin test, carcinogen sensitivity W
Wssppóó³³cczzeessnnaa OOnnkkoollooggiiaa ((11999999)) 33 ((55));; 118888––119900
Zastosowanie testu bleomycynowego do okreœlania predyspozycji
genetycznej do zachorowania na nowotwory
Determination of genetic risk of cancer using the bleomycin test
Ma³gorzata Jarmu¿, Krzysztof Szyfter
Zak³ad Genetyki Cz³owieka PAN w Poznaniu
Zastosowanie testu bleomycynowego do okreœlania predyspozycji genetycznej do zachorowania na nowotwory
189
centowy komórek z uszkodzeniami w ca³ej puli ocenianych komórek. Dla uzyskania miarodajnego wyniku ocenia siê 50-100 p³ytek metafazowych.
Normy dla wskaŸnika b/c ustalone przez Hsu i wsp. [5, 7] po przebadaniu du¿ej gru- py osób zdrowych oraz grupy chorych na no- wotwory okrê¿nicy, p³uc, g³owy i szyi (tab. 2.) zosta³y przyjête przez ogó³ badaczy.
Badania niestabilnoœci chromosomowej za pomoc¹ testu bleomycynowego w wersji za- proponowanej przez Hsu i wsp. [4, 5, 7] zo- sta³y podjête przez wiele laboratoriów (tak¿e polskich) i przynios³y szereg ciekawych usta- leñ, które zostan¹ przedstawione poni¿ej.
Wykazano, ¿e wartoœci wskaŸnika b/c nie s¹ zale¿ne od takich czynników jak wiek, p³eæ oraz palenie papierosów [7, 8]. Nieza- le¿noœæ od wspomnianych czynników osob- niczych i egzogennych pozwoli³a na przyjê- cie wskaŸnika niestabilnoœci jako cechy kon- stytutywnej. Pewne w¹tpliwoœci budzi mimo wszystko niezale¿noœæ niestabilnoœci chro- mosomowej od czynników egzogennych. Ar- gumentów przeciwko tej tezie dostarczy³y badania Michalskiej i wsp. [9] dotycz¹ce niestabilnoœci chromosomowej u osób zdro- wych. Wykazano, ¿e œrednia wartoœæ wskaŸ- nika b/c mala³a w nastêpuj¹cym szeregu:
grupa osób eksponowanych na mutageny w zwi¹zku z wykonywan¹ prac¹, grupa osób nara¿onych na mutageny wskutek wy- sokiego zanieczyszczenia œrodowiska (Gór- ny Œl¹sk) i grupa osób wolnych od ekspo- zycji zawodowej i œrodowiskowej (rolnicy z p³n.-wsch. Polski). Powy¿sze ustalenia wskazuj¹ na koniecznoœæ w³aœciwego dobo- ru grupy kontrolnej wobec grupy badanej.
Nastêpnie postawiono pytanie, czy test bleomycynowy mo¿na stosowaæ w ocenie predyspozycji do zachorowania na wszystkie
nowotwory. OdpowiedŸ daje porównanie nie- stabilnoœci chromosomowej w ró¿nych cho- robach nowotworowych. W tab. 3. zestawio- no wartoœci wskaŸnika b/c uzyskanego w ba- daniach prowadzonych przez ró¿ne zespo³y.
Dla nowotworów g³owy i szyi, p³uc, okrê¿ni- cy, a tak¿e w¹troby wartoœci wskaŸnika s¹ wy¿sze w porównaniu z grupami kontrolny- mi. Natomiast dla nowotworów centralnego uk³adu nerwowego wskaŸnik jest nawet ni¿- szy od wskaŸnika grupy kontrolnej. Wyniki te wskazuj¹, ¿e test bleomycynowy mo¿e byæ stosowany w ocenie niestabilnoœci chromo- somowej, a tym samym predyspozycji do za- chorowania na nowotwór, tylko w tych nowo- tworach, które rozwijaj¹ siê w tkankach na- ra¿onych na dzia³anie kancerogenów œrodowiskowych. Odnotowano szczególn¹ przydatnoœæ oceny wskaŸnika b/c w rakach g³owy i szyi, ze wzglêdu na wysokie pozio- my niestabilnoœci chromosomowej.
Pog³êbienie badañ nad niestabilnoœci¹ chromosomow¹ przynios³y kolejne ustale- nia dotycz¹ce szczególnych grup ryzyka.
Bondy i wsp. [17] wykazali, ¿e pacjenci, którzy wykazuj¹ niestabilnoœæ chromosomo- w¹ i s¹ spokrewnieni w pierwszym stopniu z osob¹, u której wystêpuje nowotwór, ma- j¹ ponad dwukrotnie podwy¿szone ryzyko zachorowania na nowotwór, a u pacjentów spokrewnionych w pierwszym stopniu z dwiema lub wiêksz¹ iloœci¹ osób z wykry- tym nowotworem wspó³czynnik ryzyka wzra- sta 6,6-krotnie. U¿ytecznoœæ testu bleomy- cynowego w rozpoznawaniu rodzinnego wy- stêpowania zwiêkszonej predyspozycji do zachorowania na nowotwór zosta³a potwier- dzona tak¿e przez innych autorów [18, 19].
Badania niestabilnoœci chromosomowej w raku krtani przynios³y dalsze ciekawe ustalenia. Postulowany od dawna odrêbny status genetyczny chorych na raka krtani poni¿ej 40. roku ¿ycia (rak krtani w tej gru- pie wystêpuje bardzo rzadko) zosta³ po- twierdzony w zakresie niestabilnoœci chro- mosomowej. U m³odych, doros³ych pacjen- tów stwierdzono znacz¹co podwy¿szone wartoœci wspó³czynnika b/c w stosunku do grupy chorych po 40. roku ¿ycia [20].
Test bleomycynowy mo¿e byæ stosowany nie tylko do wykrywania osób najbardziej predysponowanych do zachorowania na okreœlone nowotwory, lecz równie¿ do oce- ny sk³onnoœci do wystêpowania Zespo³u Mnogich Nowotworów Pierwotnych. Autorzy
[11] zastrzegaj¹ siê jednak, ¿e ustalenie to dotyczy tylko nowotworów powstaj¹cych w tkankach bezpoœrednio nara¿onych na dzia³anie mutagenów.
D¹browski i wsp. [13] porównali warto- œci wskaŸnika b/c u pacjentów z rakami krtani o ró¿nym stopniu z³oœliwoœci histolo- gicznej, stwierdzaj¹c nieznaczny wzrost wskaŸnika b/c wraz ze wzrostem stopnia z³oœliwoœci histologicznej guza. Niewyklu- czone zatem, ¿e równie¿ z³oœliwoœæ histo- logiczna guza jest determinowana przez poziom niestabilnoœci chromosomowej.
Natomiast ustalenia na temat zwi¹zku niestabilnoœci chromosomowej z przebie- giem choroby nowotworowej nie s¹ jedno- znaczne. Wykazano brak zwi¹zku miêdzy wzrostem guza i stadiami choroby, a war- toœci¹ wspó³czynnika b/c w p³askonab³on- kowych rakach g³owy i szyi [11]. Jednak wy¿sze wartoœci wskaŸnika b/c zauwa¿ono u osób z nowotworem górnych dróg odde- chowych, które rozwinê³y drugie i trzecie nowe ognisko nowotworowe [21, 22]. U wiêk- szoœci tych osób wartoœæ wskaŸnika b/c przekracza³a 1 i by³a wy¿sza w porównaniu z osobami z jednym nowotworem. Na przy- k³adzie raka górnych dróg oddechowych wskazano tak¿e na mo¿liwoœæ rozpoznania niepowodzeñ leczenia operacyjnego uzu- pe³nionego radioterapi¹ i wyst¹pienia na- wrotu choroby nowotworowej [23].
Test bleomycynowy pozwala tak¿e na identyfikacjê osób nadwra¿liwych na pro- mieniowanie jonizuj¹ce i chemioterapeuty- ki. Busch i wsp. [24] twierdz¹, ¿e w celu wykrycia takiej nadwra¿liwoœci nale¿y oce- niæ wartoœæ wskaŸnika b/c w komórkach zdrowych tkanek, co sugeruje nadwra¿li- woœæ na dzia³anie promieniowania, a tak-
¿e w komórkach nowotworowych, co okre- œla³oby promieniowra¿liwoœæ nowotworu.
Mo¿e to byæ u¿yteczne w okreœlaniu tole- rancji pacjentów z chorob¹ nowotworow¹ na radioterapiê i chemioterapiê przed roz- poczêciem leczenia [25, 26].
Du¿e zainteresowanie testem bleomycy- nowym spowodowa³o podjêcie prób nad rozwiniêciem metodycznym testu w kierun- ku zwiêkszenia potencja³u badawczego, przy zachowaniu istoty testu, z równocze- sn¹ zmian¹ niektórych warunków doœwiad- czenia. Do indukcji z³amañ chromosomów mo¿na wybraæ taki zwi¹zek, którego udzia³ w etiologii nowotworów jest udokumentowa- ny. W zespole M. Spitz zajêto siê BPDE, który jest aktywn¹ postaci¹ benzo(a)pire- nu, nale¿¹cego do policyklicznych wêglo- wodorów aromatycznych, wystêpuj¹cych w dymie tytoniowym oraz otaczaj¹cym nas œrodowisku. BPDE uchodzi za kancerogen odpowiedzialny za powstawanie nowotwo- rów górnych dróg oddechowych i p³uc.
Stwierdzono podwy¿szon¹ pod wp³ywem BPDE wartoœæ wskaŸnika b/c w grupie chorych na raka p³uc i HNSCC w porów- naniu z grup¹ kontroln¹ [27, 28].
Rozwiniêcie metodyczne testu bleomy- cynowego stanowi tak¿e ocena wartoœci
Tab. 1. Przyk³ady chorób z niedoborem syntezy naprawczej DNA
N
Naazzwwaa cchhoorroobbyy SSkk³³oonnnnooœœææ ddoo wwyyssttêêppoowwaanniiaa nnoowwoottwwoorróóww Ataksja Teleangiektazja (AT)
homozygoty AT bia³aczki, ch³oniaki heterozygoty AT rak piersi
Xeroderma Pigmentosum nowotwory skóry
Anemia Fanconiego bia³aczki
Zespó³ Blooma bia³aczki, nowotwory
przewodu pokarmowego
Retinoblastoma siatkówczaki
Tab. 2. Skala wartoœci wskaŸnika b/c w interpretacji Hsu i wsp. [5, 7]
W
Waarrttooœœææ bb//cc IInntteerrpprreettaaccjjaa poni¿ej 0,8 stabilnoœæ
chromosomowa 0,8 Р1,0 niestabilnoϾ
chromosomowa powy¿ej 1,0 podwy¿szona
niestabilnoϾ chromosomowa
190
Wspó³czesna OnkologiawskaŸnika b/c w tkankach innych ni¿ lim- focyty krwi obwodowej. Przyk³adowo, Clo- os i wsp. [29] porównali uszkodzenia indu- kowane bleomycyn¹ w limfocytach krwi ob- wodowej z uszkodzeniami w fibroblastach i keratynocytach jamy ustnej, tzn. w tkan- kach bezpoœrednio nara¿onych na dzia³a- nie kancerogenów. Stwierdzono korelacjê pomiêdzy limfocytami a fibroblastami dla iloœci uszkodzonych komórek, ale nie dla liczby z³amañ przypadaj¹cych na komórkê.
Natomiast keratynocyty okaza³y siê byæ zbyt wra¿liwe na dzia³anie bleomycyny i in- deks mitotyczny by³ zbyt niski by oceniæ uszkodzenia chromosomów.
Nastêpn¹ mo¿liwoœci¹ rozszerzenia testu jest ustalenie, które chromosomy i w którym miejscu najczêœciej ulegaj¹ uszkodzeniom, tzn. uzupe³nienie analizy iloœciowej analiz¹ jakoœciow¹. W badaniach przeprowadzonych na dziesiêcioosobowych grupach najwiêksz¹ liczbê z³amañ w nowotworach g³owy i szyi znaleziono w 3 i 7 chromosomie w regio- nach 3p21, 3q21, 7q22, a w czerniaku z³o- œliwym w chromosomach 1, 6 i 9 w regio- nach 1p32, 1q32, 6p21, 6q21, 9q11 [30].
Analogiczne badania podjête w naszym ze-
spole, równie¿ wskazuj¹ na nieprzypadkowy rozk³ad z³amañ chromosomów, ale nie po- zwalaj¹ jeszcze na wskazanie miejsc uszko- dzeñ swoistych dla raka krtani [31].
W podsumowaniu nale¿y stwierdziæ, ¿e test bleomycynowy pomaga wykryæ osoby wykazuj¹ce predyspozycjê do zachorowania na nowotwór. Jednak¿e u¿ytecznoœæ jest za- wê¿ona do nowotworów indukowanych eks- pozycj¹ na mutageny œrodowiskowe. Zwiêk- szone ryzyko wyst¹pienia nowotworu usta- lone na podstawie testu bleomycynowego pozostaje wartoœci¹ probabilistyczn¹ i nie oznacza pewnoœci zachorowania [2, 32]. Dla klinicystów jest to jednak wskazaniem do czêstszych kontroli danych pacjentów. Po stronie praktycznej najbli¿ej u¿ytecznoœci jest identyfikacja osób nadwra¿liwych na promie- niowanie, u których mo¿na oczekiwaæ ne- gatywnego odczynu popromiennego.
PIŒMIENNICTWO
1. Vogel F, Motulsky AG. Human Genetics. Pro- blems and approaches. Springer-Verlag Berlin Heidelberg New York 1982.
2. Tzancheva M, Komitowski D. Hum Genet 1997;
99, 47-51.
3. Pandita TK, Hittelman WN. Int J Cancer 1995;
61, 738-743.
4. Hsu TC. In Vitro Cell Dev Biol 1987; 23 (9), 591-603.
5. Hsu TC, Johnston DA, Cherry LM i wsp. Int J Cancer 1989; 43 (3), 403-409.
6. Povirk LF, Austin MJF. Mutat Res 1991; 257, 127-143.
7. Spitz MR, Fueger JJ, Beddingfield NA, Anne- gers JF, Hsu TC, Nevell GR, Schantz SP. Can- cer Res 1989; 49, 4626-4628.
8. Cloos J, Steen I, Joenje H i wsp. Cancer Lett 1993; 74, 161-165.
9. Michalska J, Motykiewicz G, Kalinowska E, Chor¹¿y M. Mutat Res 1998; 418, 43-48.
10. Schantz SP, Hsu TC. Head-Neck 1989; 11 (4), 337-427.
11. Cloos J, Braakhuis BJM, Steen I, Copper MP, de Vries N, Nauta JJP, Snow GB. Int J Cancer 1994; 56, 816-819.
12. Krêcicki T, Schlade K, Blinn N, S¹siadek M.
Onc Rep 1997; 4, 1383-1385.
13. D¹browski P, Kita S, Szyfter W, Szmeja Z, Jar- mu¿ M, Szyfter K. Otolaryng Pol 1999; w druku.
14. Bondy ML, Kyritsis AP, Gu J, de Andrade M, Cunningham J, Levin VA, Bruner JM, Wei Q.
Cancer Res 1996; 56, 1484-1486.
15. K³adny J, Zaj¹czek S, Lubiñski J. J Appl Ge- net 1996; 37 (4), 385-392.
16. Wu X, Gu J, Patt Y, Hassan M, Spitz MR, Be- asley RP, Hwang LY. Cancer Epidem Biomark Prevent 1998; 7, 567-570.
17. Bondy ML, Spitz MR, Halabi S, Fueger JJ, Schantz SP, Sample D, Hsu TC. Cancer Epi- dem Biomark Prevent 1993; 2,103-106.
18. Liang JC, Pinkel DP, Bailey NM, Trujillo JM.
Cancer 1989; 64, 1474-1479.
19. Li AT, Wang TT, Yang RF, Luan XY, Wang MY. W:
„Head & Neck Cancer – Advances in Basic Rese- arch”, Werner JA, Lippert BM i Rudert HH (red.) Elsevier Science BV, Amsterdam 1996, 3-8.
20. Schantz SP, Hsu TC, Ainslie N, Moser RP. JA- MA 1989; 262 (23), 3313-3315.
21. Spitz MR, Hoque A, Trizna Z i wsp. J Natl Cancer Inst 1994; 86 (22), 1681-1684.
22. Miller DG, Tiwari R, Pathak S, Hopwood VL, Gilbert F, Hsu TC. Cancer Epidem Biomark Prevent 1998; 7, 321-327.
23. Spitz MR, Lippman SM, Jiang H i wsp. J Natl Cancer Inst 1998; 90, 243-245.
24. Busch D. Int J Radiat Oncol Biol Phys 1994;
30 (4), 997-1002.
25. Markowska J, Czub M, G³uszak B. Eur J Gyna- ec Oncol 1994; 15: 372-374.
26. D¹browski P. Praca doktorska, AM w Poznaniu, 1998.
27. Wei Q, Gu J, Cheng L, Bondy ML, Jiang H, Hong WK, Spitz MR. Cancer Res 1996; 56, 3975-3979.
28. Wang LE, Sturgis EM, Eicher SA, Spitz MR, Hong WK, Wei Q. Clinical Cancer Res 1998; 4, 1773-1778.
29. Cloos J, Reid CBA, van der Sterre MLT, Tobi H, Leemans ChR, Snow GB, Braakhuis BJM. Muta- genesis 1999; 14, 87-93.
30. Dave B, Hsu TC, Hong WK, Pathak S. Int J Onc 1994; 5, 733-740.
31. Biegalska J, Biegalski W, Je¿ewska A i wsp.
Materia³y: Poznañski Kongres Studentów Medy- cyny 1999; 25-26.04.
32. Cloos J, Reid CBA, Snow GB, Braakhuis BJM.
Eur J Cancer 1996; 32B (6), 367-372.
ADRES DO KORESPONDENCJI mgr MMaa³³ggoorrzzaattaa JJaarrmmuu¿¿
Zak³ad Genetyki Cz³owieka PAN ul. Strzeszyñska 32
60-497 Poznañ Tab. 3. Zestawienie wartoœci wskaŸnika b/c w ró¿nych nowotworach
G
Grruuppaa LLiicczzeebbnnooœœææ bb//cc±±ssdd RReeffeerreennccjjaa
HNSCC 77 1,03±0,51 T.C. Hsu
rak p³uc 71 0,98±0,41 i wsp. [5]
rak okrê¿nicy 83 1,00±0,41
rak piersi 82 0,64±0,36
kontrola 335 0,55±0,27
nowotwory centralnego S.P. Schantz
uk³adu nerwowego 10 0,55±0,27 i T.C. Hsu [10]
kontrola 335 0,60±0,35
HNSCC 50 0,96±0,31 J. Cloos
RUDT (MPT) 20 1,20±0,47 i wsp. [11]
kontrola 52 0,77±0,19
HNSCC 37 1,22±0,50 T. Krêcicki
kontrola 23 0,79±0,30 i wsp. [12]
rak krtani 61 0,68±0,23 P. D¹browski
kontrola 30 0,37±0,15 i wsp. [13]
glejaki 44 0,72±0,45 M.L. Bondy
kontrola 45 0,45±0,35 i wsp. [14]
dziedziczne nowotwory okrê¿nicy 12 0,59±0,14 J. K³adny
kontrola 12 0,35±0,13 i wsp. [15]
sporadyczne nowotwory okrê¿nicy 14 0,43±0,14
kontrola 14 0,42±0,15
rak w¹troby 28 0,92 X. Wu i wsp.
kontrola 110 0,55 [16]
HNSCC (head and neck squamous cell carcinoma) – nowotwory p³askonab³onkowe g³owy i szyi, RUDT (respiratory and upper digestive tract) – uk³ad oddechowy i górny odcinek przewodu pokarmowego, MPT (multiple primary tumours) – mnogie nowotwory pierwotne
