Józef Japola
"Metaphor II : A Classified
Bibliography of Publications 1985 to
1900" [powinno być 1990],
Jean-Pierre van Noppen, Edith Hols,
Amsterdam-Philadelphia 1990 :
[recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 82/4, 258-261
przygodow a, th riller, p o w ieść grozy, p o w ieść k rym in aln a. W ą tp liw o ści te p o tw ier dza m ateriał b ib liograficzn y. N iek tóre p ozycje u m ieszczo n e pod h a słem L ite ra tu r a
p o p u la r n a b y ły b y bardziej na m iejscu w d ziale p o św ięco n y m k om u n ik acji lite
rack iej i socjologii litera tu r y . O dnosi się to np. do prac: F a lick i J.: S o c jo k u l tu r a l-
n a p r o b l e m a t y k a k s i ą ż k i k i e s z o n k o w e j w e F ran cji (poz. 4097, s. 94), R o k u szew sk a -
-P a w e łe k A.: L it e r a tu r a p o p u la r n a ja k o p r z e d m i o t z a i n t e r e s o w a ń so cjologiczn ych (poz. 4142, s. 97).
W n iek tórych przypadkach u ż y tk o w n ik om aw ian ej b ib lio g ra fii sta je przed zu p e łn ie n iezrozum iałym doborem m ateriału pod k o n k retn y m i h asłam i. Tak w ięc n ie w iadom o, d laczego A n d rzejew sk a odn otow ała pod h a słem L i s t szkic A nny G rzegorczyk E p istem o lo g ia p o z y t y w i s t y c z n a a n a u k a o li te r a tu r z e (poz. 3906, s. 79; e p isto lo g ra fią a rtyk u ł się n ie zajm uje), a pod h a słem P io s e n k a — w stęp Jerzego Z iom ka z edycji: K o ch a n o w sk i J.: P s a łt e r z D a w i d ó w . W rocław 1960 (poz. 4432, s. 121).
P om im o w sk a za n y ch u sterek jest k siążk a A n d rzejew sk iej opracow an iem b a r dzo p otrzebnym , choć jej p o ja w ien ie się n ie podw aża k on ieczn ości prow ad zen ia prac b ib lio g ra ficzn y ch w kręgu litera tu r o zn a w stw a — na szerszą skalę. Godny p o d ziw u jest sam fa k t zebrania przez jedną osobę tak o b fiteg o m ateriału. N ie w ą tp li w ą za letę B ib lio g ra fii sta n o w i rozp isan ie opracow ań zb iorow ych na p oszczególn e a rty k u ły , co u ła tw ia u ży tk o w n ik o w i dotarcie d o w ie lu pozycji. R ów n ie pom ocn e w szu k an iu k on k retn ych in form acji są in d ek sy. Za słu szn e rozw iązan ie uznać m ożn a także układ d zia ło w y z liczn ie w y o d ręb n io n y m i h a sła m i p rzed m iotow ym i. N a jw ięcej tru d n ości — jak się ok azało — p rzysp orzyła sy stem atyk a. D y sk u sy jn e w y d a je się zarów n o z a k w a lifik o w a n ie w ie lu prac, często przyp ad k ow e, d o k o n y w a n e n a p o d sta w ie term in u zn ajd u jącego się w ty tu le, bez zapoznania się z ich za w a rto ścią , jak też d zielen ie m ateriału w zależności od tak iego, a n ie in n ego p o strzeg a n ia zasad poszczególn ych d y scy p lin . A le też trzeba pam iętać, że ow ej d y sk u sy jn o śc i n ie da się n igd y ca łk o w icie usunąć.
D oro ta G u st
J e a n - P i e r r e v a n N o p p e n and E d i t h H o l s , M ETA PH O R И. A C LA SSIFIE D B IB LIO G R A PH Y OF P U B L IC A T IO N S 1985 TO 1900 [! — p ow in n o być: 1990]. A m sterd am — P h ilad elp h ia 1990. John B en jam in s P u b lish in g C om pany, ss. 6 nib., 350. „A m sterdam S tu d ies in th e T heory and H istory of L in gu istic Science". Series V. L ibrary and Inform ation S ources in L in gu istics. V ol. 20.
N in iejszą recenzją w o ln o m i p reten d ow ać do m iana sw ego rodzaju m on ogra- fisty b ib lio g ra fii m etafory na łam ach „P am iętnika L itera c k ieg o ”. P isa łem b o w iem o M eta p h o r: A n A n n o t a t e d B ib l io g r a p h y and H i s t o r y S h ib lesa („P am iętnik L ite r a c k i” 1975, z. 2), w yk o n a n ej m etodą — patrząc z d zisiejszej p ersp ek ty w y — n ie m al „ch ału p n iczą”, przez jed n eg o człow iek a. P o ja w ien ie się jego k siążki było e w e n em en tem o d n otow an ym przez bardzo liczn ych badaczy m etafory. Z aled w ie cztery la ta tem u (jw., 1987, z. 4) m ogłem w yrazić en tuzjazm , że jest n ow a, a k tu a ln a b ib liografia: Metaphor: A B ib lio g r a p h y of Post-1970 P u b lica tio n s (A m sterdam 1985), że p ow ięk szająca się od 1971 r. lu k a in form acyjn a została w y p ełn io n a d ziełem v a n N oppena i w sp ó łp ra co w n ik ó w . W tej ostatn iej recen zji oprócz za ch w y tó w zn a la zły się słow a u b o lew a n ia — nad tym , iż prak tyczn ie zabrakło dorobku p o l sk ich badaczy, nad n iesły ch a n y m „poślizgiem ” w y d a w n iczy m w P olsce, k tóry d eza k tu a lizu je m .in. in form ację b ib liograficzn ą. P o zw o liłem sobie n a w et na n ie w czesn e żarty, że n ib y ch ciałb ym sk u sić v a n N oppena, b y szybko w y d ru k o w a ł
zesta w io n ą p rzeze m n ie (1982 r.) b ib liografię polsk ich prac o m etaforze, że w P o l sce u k aże się ona w n a jlep szy m razie w roku 1990. Żart okazał się p o d w ó jn ie ch yb ion y. M oje ze sta w ie n ie P o lsk ie p ra ce o m e t a f o r z e rzeczy w iście u k a za ło się w r. 1990 („Z eszyty N a u k o w e U J ”, z. 72); nb. d zięk i k orek cie m ogłem je u zu p ełn ić o d an e sięg a ją ce roku 1987 (!). N atom iast v a n N oppen fa k ty czn ie z a in tereso w a ł się p o lsk im i pracam i. P rzejęty rolą „m ięd zyn arod ow ego in fo rm a to ra ” p o zw o liłem sobie n a k o lejn y — jak się okazało — żart: otóż za p ośred n ictw em „P am iętn ik a L ite ra ck ieg o ” (1989, z. 2) zw róciłem się do „D ostojnych K o leża n ek /K o leg ó w ” o in fo rm a cje na tem a t ich w ł a s n y c h prac o m etaforze. N ieo czek iw a n y d op raw d y od zew ( d w a listy ) je s t dla m n ie n ad al zagadką; czy ty lk o d w ie osoby czytają d ział V
(D y s k u s j e — K o r e s p o n d e n c j a ) tego pism a? Czy ty lk o d w ie osoby szu k ają m ię d z y
n arod ow ej sła w y , a w szy scy in n i bad acze są aż ta k skrom ni? Jedna ze z ło ś liw y c h k o leża n ek p r zek o n y w a ła m n ie co p raw da, że „ch ciałem sobie u ła tw ić ”... C zyżby w ię c po prostu „p olsk ie p ie k ło ” m iało być w y ja śn ien iem „zagadki” ? R o zezn an ie w tej m ierze o ty le jest w ażn e, że spraw a u zu p ełn ień b ib lio g ra ficzn y ch b ęd zie w racać z sam ej n a tu ry rzeczy, n a to m ia st aktualność in form acji sta je się coraz b ardziej d on iosła. P o sta w a p o lsk ich „ m etaforografów ” zn a m ien n ie tutaj k o n tra stu je z n a sta w ien iem na w sp ó łp ra cę sp ołeczn ości „ m etaforom an ów ” m ięd zy n a ro d o w y ch , n a sta w ien iem , które u m o żliw iło v a n N o p p en o w i ta k szyb k ie zeb ran ie d a n y ch , o czym in fo rm u je w przedm ow ie.
P rzejdźm y do g łó w n eg o w ątk u tej recen zji, tj. do in form acji na tem a t M e
t a p h o r II. B ib lio g ra fia op isu je p race z la t 1985— 1990 (ch ociaż n a k arcie ty tu ło w e j
fa ta ln y błąd: „1985 do 1900”); w isto cie, co ju ż jest in form acją zza k ulis, z a m k n ię to ją pracam i, które p o ja w iły się przed połow ą roku 1990. (F akt, że w lu ty m 1991 g otow a k siążk a leży już na m oim biurku w L u blinie, pokazuje, czym jest ed y to rstw o w ep oce elek tron ik i.) Poza tym w p ro w a d zo n o o czy w iście tek sty n ie o d n o to w a n e u S h ib lesa lu b v a n N oppena (1985), choć n ie w sposób sy stem a ty czn y . J a k p o przednio, książka sta n o w i tom bardzo pożyteczn ej serii: „Library and In fo rm a tio n S ou rces in L in g u istic s”. W ty m cza sie p o ja w iły się ty lk o dw a n o w e tom y tej serii: 18 — R obert B eard and B ogdan Szym an ek , B ib l io g r a p h y of m o r p h o lo g y , 1960—
1985 (A m sterdam 1988) oraz 19 — R udolph С. T roike, B ib l io g r a p h y of B ib l io g r a p h ie s of th e W o r ld . V ol. I: G en eral and In d o - E u r o p e a n Language of E urope (A m
sterdam — P h ila d elp h ia 1990). Ś w ia d czy to o d yn am ice d ziałań v a n N oppena, a le jeszcze bardziej o liczb ie prac na tem a t m etafory. Spośród w ie lu w sp ó łp r a c o w n i k ów v a n N o p p en a n a jw a żn iejsza jest E dith H ols z U n iv ersity of M in n esota w D u lu th , która d o sta rczy ła tak d użej ilo ści danych, że sta ła się o ficja ln ą w sp ó ła u to rk ą bibliografii.
O gólnie, z pom ocą w sp ó łp ra co w n ik ó w i d zięk i w a żn iejszy m m ięd zy n a ro d o w y m źródłom b ib lio g ra ficzn y m , zgrom adzono ponad 3500 pozycji, k tóre tw orzą n iem a l 3 00-stron icow y korpus książk i, noszący tytu ł: A l p h a b e t i c a l l y C la ss ified B ib l io g r a p h y . P ozo sta łe 50 stro n ic w y p e łn ia ją in d ek sy — n ie z w y k le cen n y e le m e n t te g o rodzaju p u blikacji. Są to: I n d e x of Disciplines, I n d e x of Tenors, V eh icles and S e m a n t i c
Fields, T h e o r e ti c a l N o tio n s a n d Uses of M e ta p h o r i w r e sz c ie — I n d e x of N a m e s .
Z au w ażyć m ożna p ew n e zm ian y w stosu n k u do b ib lio g ra fii z 1985 roku. I n d e x
of D isciplines za m ia st bardzo ogóln ych h a seł w rodzaju „P h i l o s o p h y ” czy „L in guistics'’ za w iera jed n o stk i k on k retn iejsze: „Sem antics", „P r a g m a t i c s ” itp. P o z w o
liło to m .in. zrezy g n o w a ć z d ziału lek tu r zalecan ych dla cz y te ln ik a p o czątk u jącego. A b y uniknąć n a d m iern eg o rozb u d ow yw an ia h aseł w przypadku tzw . lite r a tu r ś w ia to w y ch , np. „French lite ratu re", „G e rm a n li te r a tu re " , za sto so w a n o odsyłacz, który k aże szukać o k reślo n eg o pisarza fra n cu sk ieg o czy n iem ieck ieg o w I n d e x of N a m e s. W takiej sy tu a c ji h asło „Polish l i te r a tu r e ” urasta do jed n ego z n a jw ięk szy ch w tym dziale.
R ezygnacja z G eneral A lp h a b e t ic a l I n d e x m a k o n sek w en cje n eg a ty w n e: na próżn o staram się odn aleźć m oje h a sła -p rzy k ła d y z recen zji b ib lio g ra fii z 1985, m ia n o w icie: „ p s a l m s ” i „s e x i s m ” (m ożna o c z y w iśc ie zakładać, że w ciągu 5 lat n ik t na ten tem at n ie pisał, a le to założenie dość ryzyk ow n e).
I n d e x of T e n o r s , Veh icles an d S e m a n t ic Fields jest ró w n ież w M e ta p h o r II
św ia d ectw em k u ltu ry i p rob lem ów epoki. O to zn ajd ziem y tu hasła: „A ID S ”, „nuclear
d e t e r r e n t ”, „star wars", „nurogen" (zapew ne z m y ślą o J a n ie K ordysie), choć ró w
n ie ż tak n ieo cze k iw a n e, jak: „ q u il t” czy „thistle r o o t ”. S zczególn ie często p isan o na tem at takich k ategorii, jak: „biblical m etaphor", „B óg”, „choroba”, „ciało”, „czas”, „k ob ieta”, „k om puter” (znam ienne, że „kom puter” przyciąga u w agę b ad a czy dw a razy częściej n iż „k ob ieta”), „m u zyk a”, „spatial m .”, „sexual m .”, „teatr”,
„visual m.", „ zw ierzę” (m im o że w y o d ręb n io n o np. hasła: „cyk ad a”, „kot”, „pszczo
ła ”, „sow a” itp.). Z a sta n a w ia zn ik n ięcie kategorii: „m iasto” i „żołn ierze”, poprzed nio rep rezen tow an ych liczn y m i pracam i.
N ajm n iej zm ian w ilo ści i różnorodności od n otow an ych k ategorii m ożna dostrzec w in d ek sie dotyczącym teorii m etafory (T heoretical N o tio n s and Uses of M e t a p h o r ). J est to zrozum iałe, gdy pam iętać, że lic z n e w ą tk i b a d a w cze zdają się w ręcz n ie w yczerp an e; w ielo m a p racam i leg ity m u ją się ta k ie h a sła -k w e stie jak: „allegory and
m eta p h o r" , „a nalo gy an d m .”, „cognition and m .” (n a jw ięcej prac), „pic t u r e and m.", „ m e t o n y m y and m . ”, „m y t h and m.", „m odel an d m .”, „com parison and m.", „p a r a b l e and m .”, „s y m b o l and m." S zczególn ie p asjon u ją k w estie: „ in te rp re ta tio n ° f m ·”» »t r u th of m.", „u n d ers ta n d in g of m . ”, „childre n u n d e r s ta n d in g of m .”, „m e a n i n g of m." J eśli chodzi о „use of т . ”, n a jd o n io ślejsze ok a zu je się w takich
zakresach — u jętych w b ib liografii h asłow o — jak: „dyskurs p o lity c z n y ”, „p sych ote r a p ia ”, „terapia rod zin n a”, „fem in izm ”, a le także np. takich: „opieka nad d zieck iem ”, „p od ejm ow an ie d ecy zji”, „gram atyk a”, „biuro”, „in stru k cje sta ty sty c z n e ”, „ ty tu ły ”.
Indeks o sta tn i — I n d e x of N a m e s — p o zw a la jed n ym rzu tem oka stw ierd zić, że do autorów , k tórych p oglądy n ajczęściej d ysk u tow an o, n ależą m.in.: A rystoteles, B ach elard , B lack, D avid son , D errida, E rickson, F reud, H egel, H eidegger, Jakobson, L a k o ff i Johnson, M arks, N ietzsch e, R icoeur (n ajw ięk sza liczba prac), V ico, W itt gen stein . N o w e n azw isk a w tej grupie to lu d zie p sy ch o lo g ii i p sych oterap ii. Spo śród p rzed sta w icieli litera tu r y jed yn ym , który cieszy się n iezm ien n ie d użym za in tereso w a n iem , jest Szekspir; przy n azw isk ach in n y ch w y ró żn ia ją cy ch się na tej liś c ie p isarzy zgrom adzono n a jw y żej k ilka prac, np. B au d elaire, B eck ett, B lake, C alderon, C oleridge, Conrad, D ante, D ick en s, F au lk n er, H aw th orn e, H ugo, K afka, L ew is, L ezam a L im a, M elv ille, Proust, św . P a w eł, S tev en s, W olf, W ordsw orth.
K oń cow e stron ice książk i to z esta w ien ie prac, które n a d eszły zb yt późno, by je sto so w n ie ulok ow ać w tek ście głów n ym , n ie zostały ró w n ież u w zg lęd n io n e w in deksach.
P on iek ąd w w y n ik u m oich u ty sk iw a ń w recen zji „van N oppena 1985” obecny tom zaw iera in fo rm a cję o ponad 150 polsk ich pracach, a w In d e x of N a m e s od n aj dziem y n azw isk a b rzm iące sw ojsk o, choć cza sem n ie s te ty ró w n ież — d ziw n ie (uw a ga, P an ie korektorki), np. „ B eren t” (ale: „W raclaw ”), „Irzyk ow sk i”, „K aden”, „Kop c z y ń sk i”, „K rasiń sk i”, „ M ick iew icz”, „N oritz” (tak zn iek szta łco n o w in d ek sie n a zw isk o N orw ida, zap isan e p op raw n ie w tek ście głów n ym ; a obok w id n ieje nazw isk o autora pracy o N orw id zie: „Ł apiński 1957”), „O strow ska”, „P rzyboś”, „S chulz”, „S ło w a ck i”, „W itk iew icz” oraz „Ż erom ski”, przy k tórym w ie r n ie stoi „P aszek 1971”. I tu m ożna w yk azać n ied ok ład n ości teg o w ażn ego in d ek su . W b ib lio g ra fii jest jeszcze hasło „P aszek 1977”, które p o w in n o ró w n ież zn aleźć się w in d ek sie obok h a sła „Ż erom ski”. Pracę K lein era u w zg lęd n io n o przy h a śle „ M ick iew icz”, a le ju ż n ie przy h aśle „ S ło w a ck i”. „P alu ch ow sk i 1959” jest w bib liografii, le c z n ie w in d ek sie przy h a śle „M ick iew icz”; o Godzicu nic n ie m a przy h a śle ..film ”, ch ociaż
p o ja w ia się w b ib liografii. Przy h a śle „visual m e t a p h o r ’’ b rak h aseł „W ydrycka 1986” i „W ysłouch 1985”. „Sow a 1972” jest w in d ek sie przy B eard sleyu , a n ie p rzy In gard en ie — bo to h asło w o g ó le nie w y stęp u je. H asło „P rzeleck i 1969” (P rze- łęck i) jest przy B lacku, a p ow in n o być rów n ież przy hasłach: „H en ie”, „ P e lc ”, „ K m ita ”, tylk o że... n ie m a tak ich haseł. O bok zaś hasła „God” brak hasła „O brem - sk i 1990”, ale jest, nie w iad om o dlaczego: „Szum an 1948”. Są to k w e stie p o w a ż n ie j sze a n iż e li sam ty lk o problem niep op raw n ego, bez sto so w a n y ch znaków d ia k r y ty czn y ch , zapisu polskich (i w ęg iersk ich ) h aseł, nad którym v a n N op p en u b o lew a w p rzedm ow ie.
A b y zakończyć już polsk i w ą te k tej b ib liografii, dodam , że jest to w ie lk i krok do przodu w u d ostęp n ian iu p olsk iej m y śli nau k ow ej. N a w et je ś li p om ijać m ię d z y n arod ow ą dostępność in fo rm a cji o p olsk ich pracach, to i tak M e ta p h o r II jest w tej ch w ili n ajbardziej ak tu a ln y m w P o lsce źródłem b ib liograficzn ym na ich tem at. B iblio grafia te o r ii l i t e r a t u r y w opracow aniu Jad w igi A n d rzejew sk iej k o ń czy się p u b lik a cja m i z r. 1983; w sp om n ian e m oje z esta w ien ie zostało doprow adzone do r. 1987; tym czasem recen zow an a b ib liografia od n otow u je p olsk ie prace n a w e t z r. 1990 — jeśli zd ołałem się d ow ied zieć w porę o ich istn ien iu . N ie zm ien ia to fa k tu , że zn ów m iałb ym w ca le pokaźną liczb ę u zu p ełn ień p olsk iej b ib lio g ra fii m e tafory. A v a n N oppen w yraża op in ię o p otrzebie a k tu alizow an ia obrazu św ia to w y c h b ad ań nad m etaforą...
N a zak oń czen ie w a rto w rócić do spraw ogólnych. P rzyciąga u w agę n ie ty lk o d on iosłość badań nad m etaforą w szeregu dziedzin; w p rzed m ow ie w y m ie n ia się w ty m k on tek ście: „psychologię, p sych iatrię, filo zo fię, języ k o zn a w stw o , b a d a n ia litera ck ie, socjologię, ek onom ię, antropologię, a n a w et b iologię i m e d y c y n ę ”. T ru d no n ie dostrzec zm ian y a k cen tó w b ad aw czych dotyczących fen o m en u m etafory. R ola poznaw cza m eta fo ry w y su n ę ła się na p la n p ierw szy i bod ajże czy nie p sy ch o lo g o w ie zaczęli budow ać n ow ą w izję teg o przedm iotu, n ow ą w izję fu n k cji, ja k ie pełni. Te sp ostrzeżen ia v a n N oppena znajdują p o tw ierd zen ie rów n ież w tym , że w ła śn ie p sy ch o lo g o w ie b y li u narodzin k w artaln ik a „M etaphor and S y m b o lic A c tiv ity ”, że nadal grają w nim p ierw sze skrzypce. N ow e p od ejście p rzyn iosło p rak tyczn e e fek ty , zn ajd u jące w yraz np. w św ia d o m o ści zróżnicow ania fu n k c ji m eta fo ry w język u i m y śli p olityczn ej (retoryczna i zdobnicza w p rzeciw sta w ien iu do k o n stru k ty w isty czn ej i h eu rystyczn ej). U trzy m y w a n ie się st a tu s quo, gdy c h o dzi o stu d iu m m eta fo ry w badaniach literack ich , n ie p ow in n o budzić n iep o k o ju w k o n tek ście p o m y słu L ak offa i Joh n son a (1980); za o w o co w a ł on n ow ą ten d en cją w bad an iach nad m etaforą, ten d en cją, która ju ż w zb u d ziła en tu zjazm i odzew tzw . środ ow isk a i jest o b iecu jąca z u w agi na p om ysłow ość, n iezw y k łą p rod u k tyw n ość i u m iejętn o ść zn a jd o w a n ia w sp ó łp ra co w n ik ó w cech u jące G eorge’a L akoffa. P r z y szłość m etafory i m on o g ra fistó w jej b ib lio g ra fii ry su je się w M e t a p h o r II bardzo p om yśln ie.
