Początki biskupstwa płockiego w świetle falsyfikatów mogilneńskich

(1)

Stanisław Arnold

Początki biskupstwa płockiego w

świetle falsyfikatów mogilneńskich

Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego 1, 3-24

(2)

T O W A R Z Y S T W O N A U K O W E P Ł O C K I E . R O C Z N I K I.

O S O B N E O D B I C I E .

S T A N I S Ł A W A R N O L D .

POCZĄTKI BISKUPSTWA PŁOCKIEGO

W Ś W I E T L E F A L S Y F I K A T Ó W M O G 1 L N E Ń S K I C H .

N a js ta r s z ą w i a r o g o d n ą w i a d o m o ś ć , s t w i e r d z a j ą c ą is tn ie n ie b i s k u p s t w a p ło c k ie g o , p o d a j e n i e z n a n y k r o n ik a r z - c u d z o z ie m ie c , z w a n y G a l l e m - A n o n i m e m ; w k r o n ic e sw e j, p o w s t a ł e j w la t a c h 1112 — 1113, m ó w i o n o b i s k u p i e p ło c k im , S z y m o n i e M. B a d a ją c tę in fo rm a c ję , W . K ę t r z y ń s k i s łu s z n ie s tw ie rd z ił, że b i s k u p s t w o p ł o c k i e p o w s t a ł o p r z e d ś m ie r c ią W ł a d y s ł a w a H e r m a n a i w y r a z ił p rz y p u s z c z e n ie , że s ta ło się to w c z a s a c h B o le s ła w a Ś m ia łe g o , p o r. 1073, g d y ż w t y m r o k u w y s ła ł p a p i e ż G r z e g o r z V II d o P o ls k i l e g a tó w , k t ó r z y n a j p r a w d o p o d o b n ie j m ieli z r e o r g a n i z o w a ć p o ls k ie s t o s u n k i k o ś c ie ln e . O p i e r a j ą c się n a k a t a l o g a c h b i s k u p ó w p ło c k ic h o ra z n a z a p i s c e o n a g r o b k a c h w k a te d r z e , d o s z e d ł K ę t r z y ń s k i d o w n io s k u , ż e p i e r w s z y m b i s k u p e m b y ł p r a w d o p o d o b n i e S te f a n , d r u g i m Filip, tr z e c im — już z u p e ł n i e p e w n y m — S z y m o n 2). T e w y n i k i z o s t a ł y n a o g ó ł p r z y j ę t e w naszej n a u c e 3). P o p a r c ie t e g o p o g l ą d u z n a le z io n o w i n n e m je s z c z e ź ró d le , m i a n o w ic ie w d o k u m e n c i e , w y d a n y m w r. 1065 p r z e z k się c ia B o le s ła w a d la k l a s z to r u w M o g iln ie. W t y m k s ię c iu w id z ia n o Ś m ia łe g o . P o n ie w a ż z a ś w d o k u m e n c i e w y l i c z o n o w s z y s t k i e g r o d y m a z o w ie c k ie , (z k t ó r y c h k la s z to r m i a ł p o b ie r a ć d z i e w ię c in y ) ja k P ł o c k , D o b r z y ń , W ł o c ł a w e k , W y s z o g r ó d , C i e c h a n ó w , R y p i n i t. d. — z a t e m te ry to - rju m , o d p o w i a d a j ą c e (z w y j ą t k i e m W ł o c ł a w k a , S ł o ń s k a , P r z y p u s t u

0 G a lii A n o n y m i Chronicon, rec. L . F in k el e t Stan. K ętrzyńsk i, L e o o p o li, 1 8 9 9 , str. 1, 8 0 . 2) Z a ło ż e n ie i W yposażenie b isku pstw a p ło c k ie g o , P r z e w . nauk. i lit. 1 8 8 6 , 14, 3 9 2 n. 4 8 2 n. — C a stella n ia e ecclesiae P lo cen sis, M P H ., 5, 4 2 9 — 3 2 . — B isk u p stw a i k la s zto r y p o lskie w X i X I W . P r z e g l. p o w sz. 1 8 8 9 , 2 4 , 2 2 n. — Z a ło ż e n ie b isku pstw a p ło ck ieg o . P r z . p o w sz. 1 8 9 0 , 2 7 , 3 6 3 n.

3) A b rah am W ł . O rg a n iza c ja K o ś c io ła W P o lsce d o p o ł. w. X I I , L w ó w , ( I - e w yd .

1 8 9 0 ); 2 w y d . 1 8 9 3 , 9 3 n. — L a g u n a St. P ierw sze Wieki K o ś c io ła polskiego. K H . 1 8 9 1 , 5, 5 6 3 — 4. — M a łe c k i A . B isk u p stw a W pierw o tn ej epoce P o lsk i ( Z d z ie jó w i literatu ry), L w ó w ,

(3)

i k ilk u i n n y c h ) p ó źn iejszej djecezji p ło c k ie j, — s ą d z o n o , że M o g iln o z n a j d o w a ł o się w j a k i m ś z w ią z k u z p o w s t a n i e m b i s k u p s t w a p ło c k ie g o i w k la s z to rz e w i d z ia n o p o d s t a w ę dla p r a c y m isy jn e j n o w e j o rg an izacji k o ś c ie ln e j n a M a z o w s z u l).

T e n o g ó ln y p o g lą d n a d o k u m e n t m o g iln e ń s k i o ra z n a z w i ą z a n e z n im k w e s t j e c h c i a ł b y m p o d d a ć w p o n i ż s z e m s t u d j u m k r y t y c z n e m u r o z w a ż e n iu .

I. D o k u m e n t m o g iln e ń sk i 1065 r.

T e k s t n a d a n i a k s ię c ia B o le s ła w a dla M o g iln a z r. 1063 z n a n y je st w y ł ą c z n i e ze s f a ł s z o w a n e g o w 2-ej poł. w. XIII „ z a t w i e r d z e n i a “ M ie s z k a S t a r e g o z r. 1 1 0 0 2), to o s ta tn ie zaś z o sta ło z a t w i e r d z o n e p r z e z P r z e m y s ł a w a II w r. 1285 3) W ś c i s ł y m z w i ą z k u z d o k u m e n t e m M ie s z k a St. z r. 1100 p o z o s ta je d ru g i d y p l o m te g o ż k s ięcia, o p a t r z o n y d a t ą 1 103 (?) r , a s t a n o w i ą c y z a t w i e r d z e n i e n a d a n i a R a d z i e jo w a n a rz e c z k la s z to r u w M ogilnie, d o k o n a n e g o p r z e z ks. S a lo m e ę , w d o w ę p o K r z y w o u s t y m 4).

D o k u m e n t z r. 1065 s k ł a d a się z k ilk u części: n a p o c z ą t k u — p o in w o k a c ji (In nomine sancte et individue T rinitatis A m en ) n a s tę p u je d y s p o z y c j a : dux Boleslaus d a ł k o ś c io ło w i św . J a n a E w a n g e l i s t y w M o g iln ie transitus omnes per W islam de Camen usque in mare, transi-

tus N avchre in W izn a et in M acov, et per totam M a zo via m nonum forum ,

nonum denarium, nonum porcum, nonum poledrum, nonum piscem .. K o ń

c z y t e n u s t ę p s a n k c ja : quod ne quis ulterius irritum fa c ia t, auctoritate

D e i omnipotentis sit prohibitus. B e z p o ś r e d n i o p o niej c z y t a m y : E t hec

sunt nom ina castrorum, p o c z e m d o k u m e n t w y lic z a 19 g r o d ó w m a z o 

w i e c k ic h 5), d o d a j ą c n a d to : In Lonsin X marcas, in Z b u tim y r V I I rnarcas,

in W oybor I V marcas, in SarnoV I I marcas et dim idiam , in R ospir V I I

') K ętrzyń sk i W , Z a ło ż e n ie bisk p ł., o. c. 3 6 3 , 3 6 7 n — M a łe c k i, o. c., 2 2 5 i o b  sze r n y przypis. — P o tk a ń sk i K . O p a ctw o na łę c z y c k im g ro d zie , R H F . 4 3 , 123. P ra cę 4 p. K a ro la P o tk a ń sk ieg o O za ło że n iu i w yp o sa żen iu k la szto ru W M o g iln ie (P ism a pośm iertne 2, 1 9 2 4 , 1 6 6 — 2 0 8 ), ś w ie ż o w yd an ą, otrzym ałem już w c za sie druku n in iejszej rozpraw ki. Z tego też p o w o d u n ie m ogłem tu u w z g lę d n ić szereg u w ażn ych sp o strzeżeń zm arłego u czo n eg o . Z a ra  zem jednak m uszę za zn a cz y ć , że o góln e w n iosk i, do jakich d o c h o d z ę , są z u p e łn ie inne, niż w yniki P otk ań sk iego i d la teg o są d z ę , że mój przyczynek nie b ę d z ie c a łk o w ic ie zb y te c zn y .

2) K W P . 4 , 3 i 3 6 . -— L iteraturę d yp lo m a ty czn o -h isto ry czn ą p o d a je J. K . K o c h a n o w  ski. C D M , str. 16 n.

3) K rzy ża n o w sk i St. D y p lo m y i k a n celarja P r z e m y s ła w a II, P am w y d z . fil. i h ist - filo z. A k a d . U m ie j., 8 , 1 7 1 . — Z a tw ie rd ze n ie P r z e m y sła w a II: K W P . 1 , 5 0 7 (s. a. 1 2 8 2 ).

4) K W P . 1, 9 i 3 3 . 5) S p is grod ów : p . D o d a tek .

(4)

- 5 —

marcas. W d a l s z y m c ią g u d o k u m e n t p o d a j e w sie, n a d a n e k la s z to ro w i (H ec autem nom ina oillarum prenotantur, quas coniulimus cum omni liber- tate et iure ecclesie sepedicte sancti Johannis Ewangelistę in M ogylna: Cyr- w enzch, ChrenoO, Bolino, W elerich, Tossooo, Cromnoo, Golumbino), p o 

czerń w y lic z a k o ś c i o ł y (Ecclesia sancti Laurentii in R loczch, item in

B elzco ecclesiam sancti Johannis B aptiste cum ipsa oilla prenotata, foro,

tabernis, targooe, et cum omni libertate. Ecclesia sancti Johannis in W la-

dislao. In Culm ine nonum fo ru m cum tabernario) i d a je sp is 23 m ie js c o 

w o śc i o raz d o ta c y j ry c e r s k ic h (Z b ilu d : fu n d a c ja k o ś c io ła św . J a k ó b a w M o g iln ie i w ieś Bogusino; miles magnu.s D o b ro g o s t: f u n d a c j a k o ś  c io ła św . K l e m e n s a w M o g iln ie i w ie ś Padneoo; b ra c ia P a u l u s i Ż e  rna: w ie ś L yzec i R ip n ik; O d o l a n : SocoloOo; A n d r e a s : G ocunooo]I

N a s t ę p n i e ks. B o le s ła w p o d a j e d o w i a d o m o ś c i, że z o p a t e m m o g 1- n e ń s k i m , M e n g o z e m , z ro b ił z a m i a n ę sw ej wsi C rite (cum medio lacu

et flu o io per medium) n a w ie ś k la s z to r u RanigloO, d o d a j ą c p r z y t e m

sortem Curani cum eodem Curano et filiis suis. D alej n a s t ę p u j e w y li

c z e n ie k ilk u d z ie s ię c iu a s k r y p t y c j ó w . K o ń c z y n a d a n i a im m u n ite t:

Item homicidia tam inter duos ascripticios quam inter duos liberos, Del ex una parte liberi et ex altera ascripticii oillarum supradicte domus, per totum

eidem ecclesie cedant. A c t u m i d a t u m — w P ł o c k u , r. M L X V , III

Idus A prilis; ś w ia d k o w ie : A l e k s a n d e r , b i s k u p pło ck i; princeps milicie W e s b o r iu s ; J o h a n , cancellarius; procurator T r o y a n ; W y s n a ; Jan, k a n o n i k p ło c k i; W a lte r , k a n o n i k p ło c k i.

D a w n o już z ro b io n o s p o s tr z e ż e n ie , że w y lic z e n i p o w y ż e j ś w i a d k o w ie nie z g a d z a j ą się z d a t ą r. 1065. P o n i e w a ż są on i z n a n i z p o ł o w y X II w i e k u ( c z e m j e s z c z e niżej się z a j m i e m y ) , p r z y p u s z c z a n o w ięc, że d o k u m e n t , w tej p o sta c i, w jakiej d o s z e d ł d o n a s z y c h c z a s ó w w z a t w i e r d z e n i u M ie s z k a S t a r e g o (z w y j ą t k i e m klauzuli i m m u n i te to w e j, k t ó r a jest d z i e ł e m f a ł s z e r z a w. XIII), p o c h o d z i z c z a s ó w B o le s ła w a K ę d z i e r z a w e g o , z a p e w n e z p r z e d r 1 1 56, t. j. d a t y śm ierci b i s k u p a A l e k s a n d r a . P r ó b o w a n o ustalić tre ść d a r o w i z n y Ś m ia łe g o , b a d a ją c , co m o ż e się o d n o s ić d o c z a s ó w t e g o w ł a d c y 1). Nie b ę d ę p o l e m i z o w a ł z te m i p o g lą d a m i: ich s ł u s z n o ś ć c z y n ie s łu s z n o ś ć w y s tą p i w y r a ź n i e w d a l s z y m c ią g u n in ie js z y c h u w a g .

A b y k r y t y c z n i e o m ó w i ć n a s z d o k u m e n t , t r z e b a o d r a z u w e jść

in medias res i z a ją ć się z b a d a n i e m k w e stji, d o k o g o n a le ż ą w sie, w y 

m i e n i o n e w d o k u m e n c i e , w e d ł u g in f o r m a c y j i n n y c h ź r ó d e ł h i s t o r y c z n y c h . Z a c z n ę o d g r u p y 23 m ie js c o w o ś c i.

) por. K W P . 4 , str. 3 — K ętrzyńsk i W . Z a ło ż e n ie bisk. p ł., o. c. 3 6 3 n. — T e n ż e

S tu d ja n a d d o k u m en tam i X I I w ieku, R H F ., 2 6 , 2 7 5 n. — M a łe ck i A . W k w estji fa łs z e r s tw a d okum entów K H . 18, 4 5 9 n.

(5)

1. K leszczyka rw — n iezn . K Z W P . 1, 354

2. Cechre ~ C ie c h rz , p a r. R z a d k w i n , p ó ź n ie j wł. kl. m og iln . K B G . 36, 372, K Z W P . , 1, 139, P . niż.

3. DalochoWo — zn., n a K u j a w a c h ; K W P . 2,796; K Z W P . 1,150, p. niż.

4. OpatoOo — zn., p o d S ła w s k ie m , w r. 1314 wł. kl. m ogiln.

K Z W P 2,100, p. niż. 5. Voiucino — W ó jc in , 1358 r. w ł. kl. m o g . K W P . 3, 1378. K B G . 39, 220. 6. Falęcino — zn. (r. 1359: p o d K w ie c is z e w e m ); 1311 — wł. kl. m o g . K W P . 2, 941; K Z W P . 1, 207. 7. M aceoo = M a r c z e w o , p o w . p y z d r s k i ; 1356 — w ł. b s t w a p o z n . K Z W P . 2, 6. 8. LubesseOo - zn. p. R z a d k w i n e m : K B G . 38, 225; w g K W P

4, 3 (obj.) dziś. Strzelce. Ź D z . 12, 162 —- w ł. kl. m o g . (r. 1580). 9. R adence — R a d z ę c e ( ? ) — zn., p. S tr z e ln e m . K Z W P . 2, 230 10. C harnothyl = C z a r n o tu l, p o d K w i e c i s z e w e m , p ó ź n wł. ryc. K Z W P . 1, 136.

11. Olse = O ls z a , p a r. M o g iln o , r. 1311 w ł. kl. m og. K W P .

2, 941; K Z W P . 2, 96. Ź D z . 12, 162 (r. 1580).

12. B ystrica = B y s tr z y c a , par M ogilno. 1580 — wł. kl. mog.

Ź D z . 2, 162; K B G . 36, 363.

13. Ż abno — Ż a b n o , ibd. 1580 — wł. kl. mog. Ź D z . 12, 162 K Z W P . 2, 554.

14. Chelsco — C h e ł p s k o , dziś C h a b s k o , ibd.; 1580 — wł. kl. m o g . Ź D z . 12, 162. K Z W P . 1, 100.

15. Sedne = W s z e d z i n , dziś W s z e d z i e ń , ibd. 1580 — w ł. kl. m o g . Ź D z . 12, 162. K Z W P . 2, 499.

16. Vecanot)ici — W i e c z a n o w o , ibd., 1580 — wł. kl. m ogiln. Ź D z . 12, 162; K B G . 39, 206.

17. L e zn o = L e s z n o (?) — niezn.

18. Sceglino — zn., par. M o g iln o , K B G . 39, 179. 19. D om anino — n iezn. 20. Subino = S z u b in e k , p. M o g iln o , K B G . 39, 184. 2 1 • BocdanoOo — niezn. 22. Sciberzco — n iezn . 23. Chucharooo — n ie z n . W y k a z t e n n a l e ż y u z u p e ł n i ć in f o r m a c ja m i o d a r o w i z n a c h r y c e r s k ic h n a r z e c z k la s z to ru ; s ą o n e n a s tę p u ją c e :

(6)

2. Padnieioo, p a r. M o g iln o , 1580 — w ł. kl. m o g . Ż D z . 12, 162, K Z W P . 2, 127. 3. L y z e c L i s z k o w o , p. I n o w r o c ł a w i e m , K Z W P . 1, 465; (por. z a tw . M i e s z k a St. z r. 1103, K W P . I, 33). 4. R ip n ik — n ie z n . 5. Socolooo — n ie z n . K Z W P . 2, 331.

6. Gocunodo = G o c a n o w o , par. C h e ł m c e K uj. 1557— 66 — w ś

sz la c h . Ź D z . 13, 28; K Z W P . 1, 235.

J a k w id z im y , z 23 w si, w y l i c z o n y c h w d o k u m e n c i e , 17 (łą c z n ie z z a g in io n e m i) le ż y w b liższej c z y d alszej o k o lic y M o g iln a ; p o z o s t a ły c h 6 ( z n i k ł y c h ) p r a w d o p o d o b n i e ( n a co o w e 17 w s k a z u j ą ) , r ó w n ie ż le ż a ło w o k ó ł k la sz to ru . C o się t y c z y s t o s u n k ó w w ł a s n o ś c i o w y c h , to n a 17 z n a n y c h z p ó ź n i e j s z y c h ź r ó d e ł w si — 11 s t a n o w i w ła s n o ś ć k l a s z to r u m o g i l n e ń s k i e g o w w. X I V - —X V I . P o s i a d a m y n a d t o d o k u m e n t P r z e m y s ł a w a k u j a w s k i e g o d a t o w a n y 1253 1) r. ( z a p e w n e 1298, ja k p o p r a w i ł w y d a w c a ; b ł ą d t ł u m a c z y p ó ź n y c z a s z n a n e j dziś k o p ji, m ia n o w ic ie r. 1756), k t ó r y w y lic z a — j a k o w ła s n o ś ć k la s z to r u w M o gilnie — w sie: R adcog, O pałowice Czechre, Dalachowo, Crythe. R adcog

p a le o g ra fic z n ie z id e n t y f i k o w a ć m o ż n a z R adence ( m o ż e pisano'. R a -

dencz, p r z y c z e m e o d c z y t a n o ja k o c, n — j a k o o, cz — j a k o g). O pa- towice — to Opatowo, ja k w s k a z u j e d a le j i d ą c e Czechre i D alachowo

(w d o k . 1065 r.: Cechre, Dalochowo, Opatowo); C rythe — to w ie ś , k t ó  rą k la s z to r o t r z y m a ł o d k s ię c ia B o l e s ł a w a z a w ie ś Raniglot); le ż a ła o n a p o d I n o w r o c ł a w i e m (K B G . 38, 210; K B P . 2, 646; K Z W P . 1 ,4 2 2 ). D o k u m e n t P r z e m y s ł a w a p o z w a l a z a t e m d o lic z y ć d o p o w y ż e j z a z n a c z o n y c h 1 1 w si k la s z t o r u m o g i l n e ń s k i e g o je s z c z e R a d z i ę c e i D a l o c h o w o , t. j. z w ię k s z y ć s t a n w ł a s n o ś c i k la s z to rn e j, w y s t ę p u j ą c e j w ź r ó d ła c h , d o 13 w si. Z p o z o s t a ł y c h c z te r e c h — Macet)o j e s t w r. 1356 w ł a s n o ś c i ą b i s k u p s t w a p o z n a ń s k i e g o , Czarnotul — r y c e r s k ą (w d o k . 1065 r. k la s z to r p o s i a d a t y l k o p o ł o w ę tej w si), o d w ó c h z a ś (Sceglino,

Subino) n ie d a j ą ź r ó d ła ż a d n y c h w ia d o m o ś c i. C o się t y c z y d a r o w i z n ry c e r s k ic h , to z n a n e z e ź r ó d e ł p ó ź n ie js z y c h s ą ty lk o 3 wsie: j e d n a z n i c h ( P a d n i e w o ) je s t w X V I w. w ł a s n o ś c i ą k la sz to ru ; d ru g a ( G o c a n o w o ) — r y c e r s k ą ; o trzeciej n ic p o w i e d z i e ć nie m o ż n a . W y w ó d p o w y ż s z y n ie p o z o s t a w i a ż a d n e j w ą t p l i w o ś c i c o d o te g o , że w y m i e n i o n e w sie is to tn ie m o g ł y b y ł y s t a n o w i ć m a j ą t e k k l a s z t o r n y o d d a w n y c h c z a s ó w . Ściślej j e d n a k rz e c z u jm u ją c , n a le ż y w id z ie ć w p r z y t o c z o n y m sp isie 23 w si s t a n u p o s a ż e n i a k l a s z to r u 9 K W P . 2 , 7 9 6 .

(7)

— 8

w czasie, k i e d y p r z y g o t o w y w a ł „ z a t w i e r d z e n i e “ M ie s z k a S ta re g o , tj w k a ż d y m ra z ie z p r z e d r o k u 1285 (z a tw ie r d z e n ie P r z e m y s ł a w a II) W n iniejszej p r a c y jest to j e d n a k k w e s t j a o b o ję tn a .

P r z e j d ź m y o b e c n ie do i n n y c h m ie js c o w o ś c i, m ia n o w ic ie do:

C yrw enzch, Chrenoi), Bolino, W elerich, Tossoco, Cromnoo, Golumbino.

O t ó ż tu ta j c z e k a n a s n i e l a d a n ie s p o d z i a n k a : m ia n o w ic ie — n i e m a ślad u , a b y k tó r a k o lw ie k z t y c h m ie js c o w o ś c i b y ł a w ł a s n o ś c i ą k la s z to ru m o g iln e ń s k ie g o , n a to m ia s t — i to je s t n a jw a ż n ie js z e — w s z y s t kie o n e są w ł a s n o ś c i ą b i s k u p ó w p ło c k ic h , k la s z to ru K a n o n i k ó w r e g u la r n y c h w C z e r w i ń s k u lu b o p a c t w a b e n e d y k t y ń s k i e g o w P ł o c k u .

C zerw ińsk ') je st w ł a s n o ś c i ą b i s k u p ó w p ło c k ic h . W r o k u 1373 m ia s to n a l e ż y d o b i s k u p s t w a p ł o c k i e g o 2), p o n a d t o w r 1570 b i s k u p p o s i a d a w e w si C z e r w i ń s k 7 ł a n ó w 3), z a ś o p a t c z e r w iń s k i 3 1'2 łc ) .

Chrzanowa n ie z n a l a z ł e m w p ó ź n i e j s z y c h ź r ó d ła c h , a raczej nie m o g ę

p r z e p r o w a d z i ć id en ty fik acji; nie w i e m r ó w n i e ż co to je st W elerich n a t o m i a s t B olino je st w y m i e n i o n e jak o w ł a s n o ś ć k la s z to r u w C z e r w iń s k u , już w d o k . l e g a ta O p i z o n a z r. 1254 5), p o n a d t o — w r 1570 6)

Tossowo je s t C i o s o w e m (w zgl. C i e s z e w e m ) , n a l e ż ą c e m w r. 1570 do

k l a s z to r u B e n e d y k t y n ó w p ło c k ic h 7). KromnóW (par. B ro c h ó w , p o w .

s o c h a c z e w s k i ) w y s t ę p u j e już w r. 1155 bulla H a d r j a n a IV ) ja k o w ł a s n o ś ć k la s z to ru c z e r w i ń s k i e g o 8). Gołębiewo ( b e z o k r e ś le n ia w ł a  sn o śc i) w y s t ę p u j e w Ż D z . 16, 194 (par. K u tn o ) . D o d a ć trz e b a , że w s z y s t k i e o m ó w i o n e m i e js c o w o ś c i l e ż ą w n ie z b y t w ielkiej o d le g ło ś c i o d C z e r w i ń s k a . J a k w id a ć , p o w y ż s z a g r u p a m ie js c o w o ś c i w ią ż e się w y ł ą c z n i e z b i s k u p s t w e m p ł o c k i e m , g d y ż C z e r w i ń s k — ja k to o s ta tn io u d o w a d n ia p. A . B a c h u ls k i w n i e d r u k o w a n e j je s z c z e p r a c y — b y ł u f u n d o w a n y p rz e z b i s k u p a p ł o c k ie g o , A l e k s a n d r a , w l a t a c h 1129 — 1138. O tern, a b y w s i e te n a l e ż a ł y p o c z ą t k o w o d o k la s z to ru w M ogilnie, a p o t e m p r z e s z ł y d o b i s k u p s t w a p ł o c k i e g o — a n i m y ś l e ć nie m o ż n a . N ie s t a n o w i ł y b o w i e m te m i e js c o w o ś c i z w a r t e g o k lu c z a , lecz b y ł y r o z r z u c o n e n a p e w n e j p r z e s trz e n i. B y ł o b y w ię c r z e c z ą zadziw iającą»

9 S ł . G . 15, c z. 1, 3 7 4 n ie s łu s z n ie u w aża, że C zerw iń sk , nadany kla szto ro w i mo- g iln eń sk iem u , le ż y p od K w id z y n iem ; m ie jsc o w o śc i, któr tu w y stęp u ją , św ia d c zą p o n a d w s z e l ką w ą tp liw o ść , że c h o d zi tu o C zerw iń sk m a z o w ie ck i.

2) K . M az. 8 9 . 9 Ż D z . 16. 130.

9 ibd. 1 2 9 . 9 K P . 1, 4 3 . 9 Ź D z . 16, 1 3 0 .

9 ibd . 1 2 9 .

(8)

- 9 —

a b y p ó ź n ie jsi — p ło c k o - c z e r w i ń s c y w ła ś c ic ie le mieli n a b y w a ć te w sie o d M o g iln a i a b y n ie p o z o s t a ł a n i j e d e n ś l a d w ła s n o ś c i k la sz to ru m o g i l n e ń s k i e g o w t y c h o k o lic a c h .

II. N a d a n ie R a d z ie jo w a p r z e z S a lo m e ę .

P o z a d o k . 1065 r., m a m y in n y , je s z c z e c i e k a w s z y i je s z c z e b a r dziej p r z e k o n y w u j ą c y d o w ó d , że b y ł y m iejscow ości, d o k t ó r y c h p ó ź niej, w w. XIII i X I V k la s z to r m o g i l n e ń s k i rościł sobie p r e te n s je , c h o ć n i g d y o n e d o n ie g o .nie n a le ż a ły , a n a t o m i a s t s t a n o w i ł y w ł a s n o ś ć b i s k u p s t w a p ło c k ie g o . C h o d z i tu m i a n o w i c i e o n a d a n i e R a d z i e jo w a p rz e z k s ię ż n ę S a l o m e ę .

W r. 1363 s t a n ą ł p r z e d K a z i m i e r z e m W . 1) o p a t k la s z to r u m o g iln e ń s k ie g o , P a u lin i p ro sił k róla, a b y z a tw ie r d z ił f u n d a c j ę k la sz to ru .

j d o k o n a n ą p r z e z ks. B o le s ła w a i z a t w i e r d z o n ą p r z e z M ie s z k a Starego. K ró l z g o d z ił się n a to c h ę tn ie ; n a d t o z o b a c z y ł d o k u m e n t , w k t ó r y m k s ię ż n a S a l o m e a , ż o n a k się c ia B o le s ła w a , d a ł a k la s z t o r o w i w ieś R a d z iejó w . P o n i e w a ż z a ś król z n a la z ł o w ą w ie ś nimis lesam, tam in

limitibus quam in locacione eiusdem, per nonnullos nobiles nostros, üicinos eiusdem ville R adzeyou), w z ią ł w ięc tę w ie ś p o d s w o j ą o p i e k ę i p o s i a 

d a n ie ( d la in s ta u r a c ji i lokacji) d o ż y w o t n i e , w y z n a c z a j ą c t y m c z a s e m k l a s z t o r o w i i n n e d o c h o d y . S a m d o k u m e n t S a lo m e i nie z a c h o w a ł się, z n a m y n a t o m i a s t z a tw i e r d z e n i e te g o d o k u m e n t u , d o k o n a n e , ja k w s p o m n i a ł e m w y ż e j, p r z e z M i e s z k a S t a r e g o w r o k u 1103 ( ? ) 2). Z a t w i e r d z e n i e to z n a m y z d w ó c h k o p ji w . X V , b y ć m o ż e j e d n a k , że p o w s t a ł o o n o w c z e ś n ie j — i n a l e ż y z b a d a ć , k i e d y to się s ta ło 3). 9 K W P . 3, 1 4 9 3 . 9 ibd 1, 9 i 3 3

'9 O p ró cz w ła ś c iw e g o zatw ierd zen ia — zak o ń czo n eg o szereg iem św ia d k ó w - do je d  nej z kopji, które w y d ru k o w a ł B ie lo w sk i M P H . 1, str. X X V I , d o c z ep io n o rodzaj odrębn ego d o k um entu M ie sz k a S ta re g o , b ez d a ty i m iejsca w ydania; dok um ent ten m. in. w y lic z a s z e  reg w s i n a le ż ą c y ch do klasztoru w M o g iln ie ; sp is ten p o c h o d zi za p ew n e z p o c z . X I V w ; w sk azu ją na to: Z d u n o w o (w d ok . 1 0 6 5 r, nie w y stę p u je ; w 1 2 5 0 je st je s z c z e w ła s n o śc ią bisk u p stw a w ło c ła w s k ie g o , U la n o w s k i, D o k . kuj. i maz. str. 79; le ż y w p ow . in o w r o c ł., par. C h le w is k a ); O p a to w o klasztor s p r z e d a ł w roku 1 3 1 4 b isk u p o w i G e r w a r d o w i w ło c ła w sk ie m u

( K W P . 2, 9 6 6 ); M a c z e w o w r. 1 3 5 6 jest w ła s n o ś c ią b isku pstw a p o zn a ń sk ieg o ( K W P . 2, 1 3 4 1 ). W p oró w n a n iu z e sp isem 1 0 6 5 r. o p u szczo n o tu: C lescicaro, C h a rn o th yl, Su bino, Chucharoüo, a z darow izn r y ce r sk ic h : B ogu sin o, R ip n ik , G ocunooo; z n o w y c h w si — p rzed 

tem nie w y m ie n io n y ch — w ystęp u ją: Lu bien Cum m e d !o lacu, ZdunoO o, O chle, Z a z n a c z y ć trzeba, że L u bien już w r 1 145 (?) je st w ła s n o śc ią k la szto ru tr z em eśż eń sk ieg o ( C D M . 1 ,6 9 ) , p o d o b n ie w r. 1 3 4 8 ( K W P . 2 , 1 2 7 9 ) i 1 3 6 8 (ib d 3, 1 5 8 9 ); w r. 1301 w s p ó łw ła ś c ic ie le m

(9)

10 R o k 1 103, u ż y t y w t e m z a t w i e r d z e n i u , w s k a z u j e n i e w ą tp liw ie , ż e p o w s t a ł o o n o w t e d y , k i e d y k la s z to r p o s i a d a ł ju ż „ z a t w i e r d z e n i e “ d o k u m e n t u 1065 r. D a t a 1103 b o w i e m p o w s t a ł a w t e n s p o s ó b , że d o 1100 d o ł ą c z o n o n i e ś w i a d o m i e 3, n a l e ż ą c ą d o N onas septembris z a t w i e r d z e n i a r. 1 1 0 0 ') . M o ż n a w i ę c p r z y p u s z c z a ć , że z a t w i e r d z e n i e d o k u m e n t u S a lo m e i nie p o w s t a ł o w s p ó łc z e ś n ie z ta m t e m : t e n s a m fa ls y f ik a to r n ie p o p e ł n i ł b y te g o b ł ę d u 2). D a tę z a t e m a quo — d la z a t w i e r d z e n i a 1103 r. s ta n o w i c z a s p o w s t a n i a z a t w i e r d z e n i a 1100 r., t. j. 2-a p o ł. w. XIII (wzgl. r. 1285). D a t ę ad quem s t a n o w ić p o w i  n i e n r. 1363, t. j. d o k u m e n t K a z im ie r z a W .

B liższy ch d a n y c h , w s k a z u j ą c y c h , k i e d y to z a t w i e r d z e n i e M ie s z k a S ta re g o s p o r z ą d z o n o , n a l e ż y s z u k a ć w w y k a z i e ś w i a d k ó w , p o d a n y c h n a k o ń c u d o k u m e n t u . P o r ó w n a n i e z d o k u m e n t e m 1 100 r w y k a z u j e , że ani j e d e n ś w i a d e k te g o o s ta tn ie g o n ie w y s t ę p u j e w r. 1 103. N a to m ia s t są tutaj o so b isto ści, k tó re , ja k ju ż z a z n a c z o n o w n a s z e j n a u c e 3), z o s t a ł y z a p i s a n e ( r ę k ą z k o ń c a w. XIII) p o d r- 1176 d o Liber fr a -

łerniłałis k la s z to r u lu b iń s k ie g o w W i e l k o p o l s c e 4). W y k a z t y c h ś w i a d 

k ó w , k t ó r y r o z p o c z y n a P io tr W s z e b o r o w i c z , w o j e w o d a k u j a w s k i i k a s z t e l a n k ru s z w ic k i, w d o k . 1103 r. jest lic zn iejszy o 5 osób:

Johannes canonicus Krussoiciensis, W alterus canonicus, Pancratius sacerdos

( p o t e m j e d e n ś w i a d e k w s p ó ln y ,) A rnist sacerdos ( p o t e m 9 w s p ó l n y c h ) ,

M asło, p r z y c z e m z a m i a s t W szebora ( w ks. lub. ś w i a d e k p r z e d o s t a t n i )

w y s t ę p u j e w d o k . 1103 r. Sebastjan. M im o t y c h różnic, z a le ż n o ś ć j e d n e g o w y k a z u o d d r u g ie g o je s t w id o c z n a ; c h o d z i j e d n a k o to, k t ó ra s tr o n a z a p o ż y c z y ł a go o d drugiej? W s z y s c y b a d a c z e (z w y j ą t k i e m M a łe c k ie g o ) , k t ó r z y się tą k w e - stją z a jm o w a li i k t ó r y c h w y ż e j c y t o w a ł e m (I Z a k r z e w s k i , W . K ę trz y ń s k i, F. P ie k o s iń s k i i in.), p r z y j m u j ą ty lk o j e d n ą e w e n t u a l n o ś ć : ż e m ia n o w ic ie z d o k u m e n t u m o g i l n e ń s k i e g o w p i s a n o do księg i b r a c kiej w L u b in iu t y c h ś w i a d k ó w . T r z e b a b y z a t e m p rz y ją ć : l-o, że d a t ą z a t w i e r d z e n i a M ie s z k a St. b y ł r o k 1176 i 2-o, że już p r z e d k o ń c e m w i e k u XIII, k i e d y w p i s a n o im io n a d o k s ię g i lub iń sk iej,

lej w si jest te ż H e n r y k , kanonik p ło c k i (ib d . 2, 8 3 7 ); jednak klasztor m ogilneńsk i m u sia ł p o sia d a ć tu ja k ieś praw a, g d y ż do r. 1 3 5 8 pob iera z tej w si d z ie s ię c in y (ib d . 3 , 1 3 9 0 ). Inform acje te jed n a k nie m ogą b y ć w yzysk an e p rzy badaniu w ła ś c iw e g o za tw ierd zen ia , gdyż n ie mamy ż a d n y c h dan ych , w sk a zu ją cy ch na r ó w n o c ze sn o ść o b u dok um entów .

*) T a k też s ą d z ił M a łe ck i. H' k w estji f a ł s z . , o c. 4 6 S , prz 2.

2) W w . X V d o k u m e n t M ie sz k a 1 1 0 0 r. o z n a c zo n o datą 1 1 0 3 (por K W P . 4 , 3 6 , op is dokum entu ).

3) K W P . 1, 3 3 (u w a g i w y d a w c y ). — K ętrzyńsk i W . S tu d ja n a d dokum entam i, o. c. 2 7 9 4) M P H . 5, 5 8 2 .

(10)

is tn ia ła fraternitas m i ę d z y k l a s z t o r e m lu b iń s k im a m o g iln e ń s k im . K w e s t j a p i e r w s z a b y ł a d y s k u t o w a n a p r z e z p o w y ż s z y c h b a d a c z ó w ; p r z y j m u j ę tu taj c a ł k o w i c i e w y w o d y M a ł e c k i e g o , k t ó r y stw ie rd z ił, że z a t w i e r d z e n i e M i e s z k a z r. 1 103 n ie m o ż e m ie ć n ic w s p ó l n e g o z r. 1 1 76 7); co d o d ru g ie j kw estji, to z a z n a c z ę , że fraternitas m i ę d z y k l a s z  to r e m lu b i ń s k i m a m o g iln e ń s k im z a w a r t o d o p i e r o w r. 1367 2) i p o t y m r o k u p r z e p r o w a d z o n o w z a j e m n ą w y m i a n ę su ffra g ió u )3). A l e o tó ż w z w i ą z k u z tern tr z e b a p o d k re ś lić : I-o a n i j e d n e j z a p is k i m o g iln e ń - skiej n i e w p i s a n o d o k s ię g i b r a c k i e j lu b iń sk ie j, w s z y s t k i e n a t o m ia s t suffragia (i to jest z u p e ł n i e z r o z u m ia łe ) w p i s a n o d o n e k r o lo g u ; d z i w n e m b y w ię c b y ł o —- i Z u p e ł n i e n i e z r o z u m i a ł e m u — d la c z e g o n a g le z n a l e ż ć b y się m ieli w k s ię d z e b ra c k ie j ś w i a d k o w i e z a t w i e r d z a j ą c e g o d o k u m e n t u , k tó r z y n ic k la s z to r o w i n ie d ali 4); i 2-o — co b o d a j w a ż n i e j s z e — m a m y w y r a ź n y d o w ó d , że w y k a z 1176 r. w ks. lu b iń sk ie j o d n o s ił się w y ł ą c z n i e d o L u b in ia ; m i a n o w i c i e , w n e k r o l o g u l u b i ń s k im °) p o d d a t ą 12.III — n i e z a l e ż n i e o d s u f r a g j ó w m o g iln e ń - s k ic h — z a p i s a n o d z ie ń ś m ie r c i P io tra , k a s z t e l a n a k r u s z w ic k ie g o , ja k o d o b r o c z y ń c ę k la s z to r u (lu b iń sk ieg o ): P etri dicti M a g n i castel-

lani CrusDiciensis, fa u to ris ac benefactoris huius loci! N a t o m i a s t nie z n a j 

d u j e m y go z u p e ł n i e w n e k r o l o g u m o g i l n e ń s k i m 6).

W r e s z c ie c h c i a ł b y m z w ró c ić u w a g ę n a to, co p o d k r e ś l i ł już M a ł e c k i 7), że z p o ś r ó d 4 d u c h o w n y c h z r. 1103, k t ó r y c h b r a k w s p i sie 1176 r., J a n i W a l t e r s ą ty m i s a m y m i, k t ó r z y w y s t ę p u j ą w d ok. 1065 r.; z m i e n i o n o ty lk o ty tu ły : b o ta m są o b aj k a n o n i k a m i p ło c k im i, tu z a ś J a n je st k r u s z w ic k im . W rezu ltacie t y c h r o z w a ż a ń o s i ą g a m y d o ś ć w a ż n y w n io s e k : r z e k o m e z a t w i e r d z e n i e 1 103 r. p o w s t a ł o p o r. 1367, b o w t e d y d o p i e

') W kulestji f a ł s z ., o c. 451 n., 4 5 7 . M a łe ck i są d z i, ż e sp is w księdze, lub ińskiej w z ię to z n iezn a n eg o ź ró d ła .

2) K W P . 3 , 1 5 7 4

3) por. M P H . 5, 6 0 6 n., 6 6 0 n.

') D od am tu n a w ia so w o , że su ffra g ia m o g iln eń sk ie nie m o g ły być za p isa n e do k sięg i brackiej lu b iń sk iej z tego p o w o d u , ż e k się g a ta m ia ła charak ter k sięg i bractw a typu in d y  w id u a ln e g o , p o d cz a s g d y fr a te rn ita s z M ogiln em m iała charakter z b io r o w y (co m m u n e). Por. D e lis l e L. D e s m onu m ents paleo g ra fiq u es concernant Vusage de prier pour le m orts. B ib l. d e 1’E c o le d e s C h a rtes, s. 2 , t. 3 ( 1 8 4 6 ) , 3 6 4 n.

5) M P H . 5, 6 1 5 .

f)) N ie zajm uję s ię już tutaj k w estją , skąd klasztor lubiński p o s ia d a ł dokum ent, o p a  trzony datą 1 1 7 6 r. i św iadk am i z Piotrem na c ze le ; brak la k ic h k o lw ie k dan ych n ie p o zw a la na sn u c ie d o m y słp w .

(11)

12 —

ro kia sz to r m o g iln e ń s k i o t r z y m a ł k s ię g ę l u b iń s k ą , z k tó re j „ w y p o ż y c z y ł “ ś w i a d k ó w d o r o b i o n e g o d o k u m e n t u M ie s z k a S ta r e g o . J e d n a się t y lk o n a s t r ę c z a tru d n o ść : p o w i e d z i e l i ś m y , że już w r. 1363 K a z i m ie rz W i e l k i z a t w i e r d z a ł d o k u m e n t 1103, nie m ó g ł w ię c te n o sta tn i p o w s t a ć d o p i e r o w 4 lata p o tern. A l e je s t to t y l k o p o z o r n a t r u d n o ś ć , k t ó r a p o p ie r a n a w e t n a s z p o g lą d : d o k u m e n t K a z im ie r z a b o w i e m je st f a ls y fik a te m , k t ó r y — ja k w s k a z u j ą n a to ś w i a d k o w i e i co w y k a z a ł St. K ę t r z y ń s k i ') — o p a r ł się n a ja k im ś w z o rz e , p o c h o d z ą c y m n a j w c z e ś n i e j z r. 1368 9, a z o s ta ł s f a b r y k o w a n y d o p ie r o w w. X V Z a t e m z a t w i e r d z e n i e 1103 r. p o w s t a ł o d o p ie ro p o r o k u 1369. Z d a j e się, że c z a s je g o p o w s t a n i a n ie m ó g ł b y ć z b y t o d l e g ł y m o d czaso, k i e d y s p o r z ą d z o n o fa lsy fik a t 1363 r., g d y ż tre ś ć je g o , o b e j m u j ą c a p o z a z a t w i e r d z e n i e m d o n a c ji S a lo m e i t a k ż e o p is g r a n ic R a d z i e j o w a ( p r z y c z e m p o z a w siam i: P ło w c a m i, S k ib in e m i B y t y n i e m — w y s tę p u je tu, ja k o są s ia d R a d z ie jo w a : P etrus, filiu s Jacussonis, z n a n y ze s p is u księg i lubińskiej!) w ią ż e się ściśle z t e n d e n c j a m i fa lsy fik a to ra d o k . 1363 r.; król K azi m ierz m ia ł b o w i e m d o p r o w a d z i ć g r a n ic e Ra* d z i e j o w a d o d a w n e g o stan u ! C h a r a k t e r y s t y c z n y m s z c z e g ó łe m jest ta k ż e „ o d d a n i e “ R a d z i e j o w a k ró lo w i w d o ż y w o c ie : z r ó w n o b o w ie m m ia s to R a d z i e j ó w , ja k i w ie ś S ta r e R a d z i e j e w o s t a n o w i — p i e r w s z e już w 1-ej poł. w. X I V 2), d r u g ie — w w. X V i X V I 3) — w ł a s n o ś ć k r ó le w s k ą .

S t w ie r d z e n ie , że d o k . 1103 r. jest b a r d z o p ó ź n y m fa ls y f ik a te m , nie p r z e s ą d z a je sz c z e , c z y r ó w n ie ż d o k u m e n t z a t w i e r d z a n y , t. j. S a lom ei, je st f a ł s z e r s t w e m . Ś w i a d k o w i e nic n a m nie p o w i e d z ą ; o kilku m o ż n a b y p o w ie d z ie ć , ż e s ą w z ię c i z d o k . 1100 r o k u (Bero, Zernerus,

D igno, Z bilut); o j e d n y m (Z y ze m a ) — z 1063 r. (Z em a); a le co d o

p i e r w s z y c h — m ó g ł b y ć e w e n t u a l n i e s t o s u n e k o d w r o t n y — ■ t. j., że fa łsz e rz z a tw i e r d z e n i a 1 1 00 r. w ziął s w y c h ś w i a d k ó w z d o k . S a lo m e i — i t a k sądzili w s z y s c y d o t y c h c z a s o w i b a d a c z e (W . K ę tr z y ń s k i, P ie k o - siński, M a łe c k i i in.) M n i e m a m , że w o b e c z u p e ł n e g o b r a k u d a n y c h , k w e s t j a j e d n e j c z y dru g iej e w e n t u a l n o ś c i n ie d a się b e z p o ś r e d n i o r o z s tr z y g n ą ć . N a le ż y j e d y n ie p o s z u k a ć in n y c h k r y t e r j ó w , a p rz e d e - w s z y s t k i e m z b a d a ć i n f o r m a c je o s a m y m R a d z ie jo w ie .

N a jsta rsz ą , p r a w d z i w ą o n im w i a d o m o ś ć z n a j d u j e m y w bulli p a p i e ż a G r z e g o r z a I X z r. 1 2 3 2 4), t r a n s s u m u j ą c e g o n a d a n i a K o n r a d a

9 O elem entach ch ron ologiczn ych dokum en tów K a z im ie r z a W ielk ieg o , R H F ., 5 6 , 1 1 0 n Ł) K P . 1, 8 9 (r 1 2 9 8 ); 103 (r. 1 3 1 0 ); 1 0 6 (1 3 2 2 ) ; por. S łG . 9 , 4 6 4 .

■*) K się g i sąd. brzesko-kuj (w y d . J. J. K o c h a n o w s k i), r. 1 4 1 8 , N 5 1 5 , 6 6 1 ; Ź D z . 1 3 , 2 7 . 4) C D M ., 3 2 0 .

(12)

— 13 —

m a z o w i e c k i e g o z r. 1230 dla b i s k u p s t w a p ł o c k i e g o '). W ś r ó d n a d a ń K o n r a d a z n a j d u j e m y ta k i u s tę p : Item noua seruitus in R adeieü seruandi

hominem in trunco iudicatum, a iudice crusvicensi et deducendi in Crusüic deleatur, q u i a h e c n o n f u i t i n t e m p o r e d o m i n e q u e c o n t u l i t D e o R. a d e i o O. N ik t in a c z e j t y c h s łó w n ie r o z u m i a ł d o tą d , jak ty lk o w te n s p o s ó b , że c h o d z i tu o n a d a n ie k s ię ż n e j S a lo m e i, w d o w y p o K r z y w o u s t y m ; z e s t a w i e n i e p o w y ż s z e g o p r z e k a z u z d o k u m e n t e m S a lo m ei d la M o g iln a s tw ie r d z a to n ie w ą tp liw ie . K t o j e d n a k o s ta te c z n ie o t r z y m a ł R a d z ie jó w : P ł o c k czy M o g iln o ? C z y m o ż e o b a r a z e m ? T ę k w e s tję m u s i m y r o z w ią z a ć . S a l o m e a u m a r ł a 27 lipca J 1 4 4 r . 2), p r z e d t y m c z a s e m m u s i a ł a w ię c n a s t ą p i ć d a r o w iz n a . M o ż n a p r z y p u s z c z a ć , że s t a ł o się to n i e d ł u g o p r z e d jej ś m ie rc ią . D o k u m e n t dla T r z e m e s z n a, z d a t ą 1145 r . 3) m ó w i o p o d o b n y c h n a d a n i a c h : n a d a ł a w t e d y S a l o m e a k la s z to r o w i t r z e m e s z e ń s k i e m u K w ie c is z e w o , Z b a r i W a ś n i ó w z ta rg a m i. G d y b y p rz y p u ś c ić , że k s ię ż n a w t y m s a m y m m n ie j w i ę cej czasie o b d a r o w a ł a P ł o c k R a d z i e j o w e m , to ś m ia ło m o ż n a b y p r z y jąć, że sta ło się to w p ie rw sz e j p o ł o w i e r. 1144- W t y m r o k u b o w i e m o d b y ł a się k o n s e k r a c j a k a t e d r y p ło c k ie j, m a ją c e j w e z w a n i e N. M arji P . 4), a k o n s e k r a c j a to, o c z y w iśc ie , n a j l e p s z a s p o s o b n o ś ć c z y n ie n ia n a d a ń n a rz e c z b i s k u p s t w a . I oto — n a j n i e s p o d z i e w a n j e j w ś w ie c ie z n a j d u j e m y o tern z u p e ł n i e p e w n ą w ia d o m o ś ć ... w n a d a n i u S a lo m e i d la M ogilna! C z y t a m y ta m , że p o śm ie rc i K r z y w o u s te g o , k t ó r y nic n ie d a ł k la s z to r o w i, k s iężn a, c h c ą c z a p e w n i ć s p o kój d u s z y z m a r ł e g o k się c ia , proüidens et ordinans ut in M u g ly n e m p t a

i n h o n o r e m s a n c t e M a r i e c o n s e c r a r e n t u r , cum m ultis meis precibus deüota interfui et uillam Radeou) cum omnibus appenditiis, présenté domino Jacobo archiepiscopo... D eo et s a n e t e M a r i e sanctoque Johanni concredidi... K la s z to r w M o g iln ie n i g d y n ie m ia ł in n e g o w e z w a n i a , ja k ty lk o : s. J o h a n n i s E v . ( t a k t y l k o w bulli A l e k s a n d r a III z r. 1179 dla k la s z to r u ) °). I nie u le g a n a jm n ie js z e j w ą tp liw o ś c i, że ź ró d ło , n a k t ó r e m o p a r t o się p r z y u k ł a d a n i u o w e g o b e z s e n s o w n e g o z d a n ia : ut

empta... consecrarentur (!), b r z m ia ło w ta k i m n ie j w ię c e j s p o s ó b : Salom e

ducissa, olim Boleslai ducis uxor, présente domino Jacobo archiepiscopoG),

dedit Radeou), cum ecclesia (Plocensis) S. M a ria e consécraretur!

') ibd . 2 7 8 .

2) B alzer O . G eneologia P ia stó w , 1 2 3 3) C D M . 6 9 i 72.

4) E cc le sia C a th ed ra lis P lo ce n sis consecratur, Sp om . p ło c k ie i so ch a cz , M P H . 3 , 119.

9 K W P . 1. 2 4 .

(13)

— 14 —

111. O p a c tw o św . W o jc ie c h a na g r o d z ie p ło c k im

i p ie r w o tn e u p o s a ż e n ie b isk u p stw a .

P o w y ż s z y r e z u lta t n a s z y c h r o z w a ż a ń p o s i a d a d e c y d u j ą c e z n a c z e n ie d la o c e n y f a ls y f ik a tó w m o g iln e ń s k ic h . O k a z u j e się b o w i e m , że k la s z to r p o s i a d a ł ja k ie ś z a p is k i p ło c k ie , k tó r e — ś w i a d o m i e c z y n ie ś w i a d o m i e — o d n i ó s ł do s w e g o w ł a s n e g o u p o s a ż e n i a . R a d z i e j ó w z n a d a n i a S a l o m e i je s t tu w y r a ź n y m d o w o d e m ; p e r a n a lo g ia m m o ż n a to s a m o p o w i e d z i e ć o C z e r w i ń s k u w r a z z o ta c z a ją c e m i g o w s ia m i z r. 1065. M u s i m y j e s z c z e z b a d a ć , k t ó r e z p o z o s t a ł y c h c z ę śc i d o k u m e n t ó w 1065 r. o d n o s z ą się d o P ł o c k a , a k t ó r e d o M ogilna. P r z e d e w s z y s t k i e m c ie k a w i tu k w e s t j a transitus omnes per W islam de

Camen usque in mare etc., i d z i e w i ę c i n z c a łe g o M a z o w s z a , t. j. w y 

m i e n i o n y c h 19 g r o d ó w ; d a l e j : a s k r y p t y c j ó w , w re s z c ie — k o ś c io łó w w P ł o c k u , Bielsku, W ł o c ł a w k u . Z a c z n ę o d te g o , co w i a d o m o : k o ś c ió ł w B ie lsk u is to tn ie n a l e ża ł d o k la s z t o r u w p ó ź n i e j s z y c h c z a s a c h ' ) P o d o b n i e — k o ś c ió ł św . J a n a w e W ł o c ł a w k u , n a d k t ó r y m jus patronatus o d s t ę p u j e o p a t m o - g iln e ń s k i M ik o ła j, w r. 1315, b i s k u p o w i w ł o c ł a w s k i e m u G e r w a r d o w i 2). M o ż n a p r z y p u s z c z a ć , że i k o ś c ió ł św . W a w r z y ń c a w P ł o c k u r ó w n ie ż k la s z to r p o s ia d a ł.

C o się t y c z y g r o d ó w , to tutaj k w e s t j a in aczej się p r z e d s t a w i a . J a k w s p o m n i a ł e m n a w s tę p ie , już W . K ę t r z y ń s k i 3) a za n im inni b a d a c z e 4) sądzili, że g r o d y te — to u p o s a ż e n i e b i s k u p s t w a p ło c k ie g o M y ś l tę, z u p e ł n i e s łu szn ą, u z a s a d n i a n o : l- o tern, ż e o w e g r o d y leżą

n a te r e n i e d je c e z ji p ło c k ie j i 2-o, że a n a lo g ic z n e s to s u n k i w y s t ę p u j ą w i n n y c h b i s k u p s t w a c h , n p . w r o c ł a w s k i e m 1155 r., a n i g d y w u p o s a ż e n i a c h k la s z to r n y c h . N ie w y c z e r p a n o j e d n a k w s z y s t k i c h d o w o d ó w . W s a m y m b o w i e m d o k u m e n c i e 1065 r. m a m y w y r a ź n ą w s k a z ó w k ę : m ia n o w ic ie , z u p e ł n i e n ie z ro z u m ia le u m i e s z c z o n o o d d z ie ln ie ( p o w y żej w y m i e n i o n y c h k o ś c io ła c h , a p r z e d w sia m i, n a l e ż ą c e m i istotnie d o k la sz to ru ): in Culm ine nonum fo ru m cum tabernario. W s z a k już p r z e d t e m w y lic z o n o nonum fo ru m n a c a ł e m M a z o w s z u , o b e j m u j ą c w w y k a z i e g r o d ó w b a r d z ie j n a p ó ł n o c o d C h e ł m n a p o ł o ż o n y G r u dziądz! W y o d r ę b n i e n i e C h e ł m n a m o ż n a s o b ie ty lk o t a k w y t ł u m a czyć, że ( ja k n a to w s k a z u j e w y m i e n i e n i e te g o g r o d u w ś r ó d n ie w ą t-') por. M P H . 5, 6 6 0 n., S. d.: I.I; 5 1; 23.1; 20.11 i t. d. 2) K W P , 2, 9 7 5 . 3) Z a ło ż e n ie bisk. p ł., o. c . 3 6 3 n.

(14)

p l i w y c h d ó b r k l a s z t o r n y c h ) d z i e w i ę c i n a z t a r g u c h e ł m i ń s k i e g o b y ł a is to tn ie u p o s a ż e n i e m M o g iln a, w s z y s t k i e z a ś i n n e g r o d y — b i s k u p s t w a p ło c k ie g o . R ó w n i e ż transitus m u s i a ł y n a l e ż e ć d o P ł o c k a . P r z e c h o d z ą c w r e s z c ie do k w e s tji a s k r y p t y c j ó w , m u s z ę z w ró c ić u w a g ę n a j e d e n s zczeg ó ł: o to w s z y s tk ie c z ę śc i d o k u m e n t u 1065, k t ó r e o d n o s z ą się P ł o c k a , m a j ą c h a r a k t e r z a p is e k , p r z e d k tó re m i s t a w i a n o o d p o w i e d n i ty tu ł; p r z e d g r o d a m i w ię c m a m y : E t hec sunt

nomina castrorum, a p r z e d w s i a m i : H ec autem nomina oillarum preno-

tantur (co w y g l ą d a n a p r z e r ó b k ę z : H ec sunt nom ina oillarum). N ic

p o d o b n e g o n ie s p o t y k a m y p r z e d te m i c z ę ś c ia m i, k t ó r e o d n o s z ą się d o M ogilna. W o b e c te g o s k ł o n n y b y ł b y m p r z y p u s z c z a ć , ż e i sp is a s k r y p ty c jó w , k t ó r y w ł a ś n i e p o p r z e d z a n a d p is : Item hec sunt nomina

seruorum ascripticiorum, o d n o s i się d o P ł o c k a . J e s t r z e c z ą c h a r a k t e r y s ty c z n ą , że o b lic z a ją c o g ó ł t y c h ludzi w e d ł u g m e t o d y P o t k a ń s k i e g o , o t r z y m a m y ich o k o ło 100'); n a d a w a n i e n i e w o l n i k ó w w g r u p a c h se tk o - w y c h , jest, ja k w ia d o m o , s t a r y m s y s t e m e m w n a s z y c h d z iejach , w y s t ę p u j ą c y m w s z e r e g u u p o s a ż e ń k o ś c ie ln y c h .

J e d n a je s z c z e je s t w i a d o m o ś ć , k t ó r a w y s t ę p u j e w d o k . 1065 r. m ia n o w ic ie : z a m i a n a w si k la s z to r n e j R anigloo n a wi~ś k s i ą ż ę c ą K ry te . W y s t a w c ą je s t ks. B o le sła w . O t ó ż s ą d z ę , ż e w ł a ś n i e d o tej c z ęści o d n o s i się c a łe z a k o ń c z e n i e d o k u m e n t u , w r a z z d a t ą i ze ś w i a d k a m i . O c z y w i ś c i e d a t a n i e m a n ic w s p ó l n e g o z c z a s a m i Ś m ia łe g o . P o p r o s t u o p u s z c z o n o centesimo, n a d t o p r z e k r ę c o n o c o ś w c y f r a c h d z ie s ią te k . S ą d z ę , że j e d n y m z t r a f n ie js z y c h b y ł p o g l ą d P i e k o s i ń s k i e g o 2), iż w ł a ś c i w ą d a t ą je st r 1 145 ( X L p r z e k r ę c o n o n a L X ) ; ale n ie jest n ie m o ż liw ą i i n n a k o m b i n a c j a (n p . z a m i a n a m. c. L I V n a L X V i t. d.). M a m y j e d n a k k r y t e r j u m in n e , m i a n o w i c i e ś w i a d k ó w : w ś ró d n ic h s p o t y k a m y W a l t e r a , b r a t a b i s k u p a A l e k s a n d r a , k t ó r y w r. H 4 7 w y j e c h a ł d o M a l o n n e i w ró c ił s t a m t ą d już j a k o b is k u p 3); s ą d z ę w ię c , że n a j p r a w d o p o d o b n i e j s z ą d a t ą będzie: 1145— 47.

P r z e j d ę o b e c n ie d o n a s t ę p n e j n a s u w a j ą c e j się z k o le i k w e s tji, a m ia n o w ic ie : w ja k i s p o s ó b w y k r y t e p r z e z n a s z a p is k i p ło c k i e d o s t a ł y się d o k l a s z t o r u m o g iln e ń s k ie g o .

') Potkański. O paclW o na łą c z. g ro d zie , o. c., 152; a sk ry p ty cjó w jest 5 9 , w tem 4 —

cum cognacione sua, 5 — cum f il iis , 1 1 — cum fr a lr e suo, 2 — cum fra trih u s suis P o n ie -w aż, -w e d łu g za sa d y P o tk a ń sk ie g o , f r a lr e s lub f i l i i — 2 o so b y , cognacio =zz 3 o s o b y , zatem d o d a ć n a leży d o 5 9 je s z c z e : 12 -j- 10 —j— 1 1 - f 4 = 3 7 , t. j. razem 9 6 .

2) M o n . m ed ii aevi diplom . (S tu d y a etc. z d z ie d z in y h ist. p o lsk iej etc 1), 1 8 9 7 , 111. 3) por. B e iliè r e . U n e colonie de m oin es liégeois en P o lo g n e au X I I s., R e v u e B e n e d

(1 8 9 1 ) , 8 , 115. — L ev iso n Z u r G eschichle des B isc h o fs iV a lle r v. B resla u , Z e itsc h r . d. V e r . f. G e sc h . u. A lt. S c h le s ie n s , 3 5 .

(15)

— 16

-Z a g a d n i e n i e to n ie d a się in aczej r o z w ią z a ć , j a k ty lk o p r z y p u s z c z e n i e m , że k la s z to r m o g iln e ń s k i w p e w n y m o k r e s i e b y ł ściślej z w i ą z a n y z P ł o c k ie m . N a c z e m j e d n a k p o l e g a ł t e n z w ią z e k ? W . K ę tr z y ń s k i :) sąd ził, ż e Ś m i a ł y w y z n a c z y ł b is k u p a z p o ś r ó d z a k o n n i k ó w m o g i ln e ń s k ic h i że ci o s ta tn i s t a n o w ili p rz e z p e w i e n c zas k a p i t u ł ę b is k u p ią . G d y b y j e d n a k h y p o t e z a ta b y ł a s łu s z n ą , to s p o d z i e w a l i b y ś m y się, że z n a j d ą się c h o ć d r o b n e ś l a d y w s p ó ln o ś c i m a j ą t k o w e j p ł o c k o - m o g iln e ń s k ie j w p ó ź n i e j s z y m czasie. T y m c z a s e m , ja k w i d z i e liśm y, nic p o d o b n e g o n ie b y ł o : o d d z ie le n ie u p o s a ż e n i a p ło c k ie g o i m o g i l n e ń s k i e g o w y s t ę p u j e j a s n o już w d o k u m e n c i e 1065 r.

Z a s a d n i c z a j e d n a k p o d s t a w a k o n c e p c j i W . K ę tr z y ń s k ie g o , że z w i ą z e k ó w d a się w y t ł u m a c z y ć is tn ie n ie m p e w n y c h s t o s u n k ó w b e n e d y k t y ń s k i c h , ja k ie ł ą c z y ł y P ł o c k i M o g iln o , jest z u p e ł n i e s łu s z n a . U m a c n ia ją ją- m i a n o w ic ie w ia d o m o ś c i, ja k ie p o s i a d a m y o istnieniu k l a s z to r u b e n e d y k t y ń s k i e g o w s a m y m P ło c k u . D o w i a d u j e m y się o n im z ż y w o t a b i s k u p a p ł o c k i e g o W e r n e r a , ź ró d ła , p i s a n e g o w l a t a c h 1237— 63 i d a j ą c e g o z u p e ł n i e w ia r o g o d n e d a n e , o d n o s z ą c e się d o X II w. C z y t a m y w n ie m , że w s y p ia ln i b i s k u p a , w d n i u jeg o z a m o r d o w a n i a (r. 1172) z n a j d o w a ł się b ra t B e n e d y k t ordinis Cluniacensis id est sancti B e n e d ic ti.2) N a d t o w d o k u m e n c i e r. 1240 3) w y s t ę p u j e Johannes Abbas sancti A dalberti de P loczsk, zaś w r. 1303 4) ks. B o le s ła w p ł o c k i n a d a j e n a p r o ś b y M a rc in a , o p a t a

M onasterii N ostri et Ecclesie sancti Adalberti de C a s t r o N o s t r o Plocensi

w sie D r w a ł y i Z i r z y n o n a d W is łą . W i a d o m o ś c i te są n ie z m ie r n ie c h a r a k t e r y s t y c z n e : s tw ie r d z a ją o n e istn ie n ie n a g r o d z i e p ł o c k i m k la s z to ru b e n e d y k t y ń s k i e g o ś w W o j c i e c h a , is tn ie ją c e g o już w 2-ej p o ł o w i e w. XII. K i e d y te n k la s z to r p o w s ta ł? N a p e w n o n ie w c z a s a c h b i s k u p a W e r n e r a , b o t a k i e ź ró d ło , ja k c y t o w a n e w y ż e j M ors

et miracula, nic o tern n ie m ó w i; r ó w n ie ż nie w c z a s a c h b p a A l e k s a n d r a ,

b o te n , z w o l e n n i k K a n o n i k ó w r e g u l a r n y c h i w i ą ż ą c y ściśle t y c h o s t a t n ic h z k a p i t u ł ą (o c z e m niżej), n ie o s a d z a ł b y B e n e d y k t y n ó w w P ło c k u . Z a s t a r s z y m o k r e s e m p o w s t a n i a k l a s z t o r u ś w . W o j c i e c h a w P ł o c k u p r z e m a w i a j e g o s i e d z i b a : n a g r o d z i e p i o c k i m — ja k w i a d o m o b o w ie m , g r o d y b y ł y n a j s t a r s z y m r o d z a j e m s ie d z ib b e n e d y k t y ń s k i c h . M a m y z r e s z tą i n n e d a n e , k t ó r e s tw ie r d z a ją , że p o c z ą t e k o p a c t w a p ł o c k i e g o n a l e ż y c o fn ą ć w s te c z . ') por. prz. 1 na str. 4.

2) M ors et m iracu la b. V erneri, episcopi P locen sis, M P H . 4, 751 n 3) C D M . 4 0 6 .

(16)

- 17

-M ia n o w ic ie , z d o k u m e n t u b is k u p a p ło c k ie g o , G ę d k i (z lat 1206 —■ 1227) '), w i e m y , że k o ś c ió ł k a t e d r a l n y p ło c k i p o d w e z w a n i e m N. M arji P. z o s ta ł z a ł o ż o n y p r z e z D o b i e c h n ę , w d o w ę p o W o j s ł a w i e , z n a n y m z c z a s ó w K r z y w o u s t e g o p r o to p la ś c ie r o d u P o w a ł ó w 2). K ie d y W o j s ł a w u m a r ł ? W r. 1124 je s z c z e żył, n a t o m i a s t w r. 1155 w s p o m i n a n y je st ja k o z m a r ł y 3). W k a ż d y m razie u m a r ł p r z e d r. 1144, b o w t y m r o k u , ja k w i e m y , już się o d b y ł a k o n s e k r a c j a k a t e d r y , a b u d o w ę jej r o z p o c z ę t o p o je g o śm ierci. T a k c z y in aczej, j e d n o n ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że p r z e d r. 1124 k a t e d r y je s z c z e n ie b y ło . I oto p o w s t a j e p y ta n ie , jak i k o ś c ió ł b y ł b i s k u p im w P ł o c k u , s k o ro w i e m y n a p e w n o , że p r z e d r. 1113 b y ł w P ło c k u b is k u p , — a n a d t o że w r. 1 102 W ł a d y s ł a w H e r m a n z o s ta ł p o c h o w a n y „in e c c le sia P l c c e n s i “ 4) ?

C z y n ie b y ł n im p ie r w o t n i e k la s z to r n y św . W o j c i e c h ? T r u d n o s n u ć d o m y s ł y , k i e d y się n i e m a b e z p o ś r e d n i c h in fo rm a c y j ź r ó d ł o w y c h , ale p e w n e s z c z e g ó ły n a p r o w a d z a j ą na m yśl, że w ł a ś n ie o n tu b y ł n a js ta r s z y m .

P r z e d e w s z y s t k i e m , z a c i e k a w i a i utaj s t o s u n e k k la s z to ru d o bi s k u p s t w a — i to z a r ó w n o k o ś c ie ln y , ja k i m a j ą t k o w y .

N a j p i e r w — co w i e m y o t y m o s ta tn im ?

Z a z n a c z y ł e m już p o w y ż e j (str. 8), że z m ie js c o w o ś c i, które w y o d r ę b n i ł e m , ja k o nie n a l e ż ą c e n i g d y d o k la s z to ru m o g iln e ń s k ie g o ( C z e r w i ń s k etc.), je d n a , m ia n o w ic ie Cieszewo, n a le ż y p ó ź n ie j do k la s z to r u św . W o jc ie c h a ; n i e s t e t y —n ie o w s z y s t k i c h m ie js c o w o ś c ia c h p o s i a d a m y in fo rm acje, d o k o g o w p ó ź n ie js z y m cz a sie n a le ż a ły {C hrza

nów, W e le ric h {}\ Gołębiewo)', je s t j e d n a k r z e c z ą c i e k a w ą , że n ie m a

ich w t a k d o k ł a d n y m w y k a z i e d ó b r b i s k u p s t w a p ło c k ie g o , ja k i m je st d o k u m e n t K o n r a d a m a z o w i e c k i e g o z r o k u ( p r a w d o p o d o b n i e ) 1239 5); w ięcej je s z c z e d ziw i fakt, że w ie ś Bolino, k tó r e w r. 1254 jest w ła s n o ś c ią k la s z to r u c z e r w iń s k ie g o , n ie n a l e ż y d o te g o o s ta tn ie g o w r. 1155, a n i d o b i s k u p s t w a p ł o c k i e g o w r. 1239; p o w s t a j e w ię c w p r o s t p y t a n i e , c z y n ie n a l e ż a ł a d o o p a c t w a p ło c k ie g o , ja k i C i e s z e w o ? ') C D M ., 167. 2) G a lii A n . C hronicon, e d . c ., 5 2 — 5 4 (2 , 15, 1 6 ),— S e m k o w i c z W ł. R ó d P o w a łó w S p r. A k . U m ie j., 1 9 1 4 . N . 3, 19. 3) M P H , 5, 5 7 2 , p r z . w y d . 4) G a lii A n . C hroń., 5 9 ( 2 , 2 1 ) .

5) por. K ętrzyński W . — C a stella n ia e о.. с 4 2 0 i 4 3 3 (tek st): T e n ż e — Z a ło ż e n ie

i W yposażenie bisk. p ł„ o. c. 3 8 5 n , U la n o w sk i В . O uposażeniu bisku pstw a p ło ck ieg o . R H F

2 1 , 1 n,; replika K ętrzy ń sk ieg o : D oku m ent ks K o n r a d a M a zo w ie c kiego z r 1 2 0 3 , Prz e\V,

(17)

— Id —

T o s a m o w r e s z c ie d o t y c z y t a k ż e i C z e r w iń s k a , k t ó r e g o n ie d o stali p r z y fu n d a c ji K a n o n i c y re g u larn i; o tr z y m a li o n i ta m t y lk o d z ie s ię c in y z ta rg o w e g o , p ie n ię d z y , s t a t k ó w , ź r e b c ó w , ale d o k o g o np. te o s t a t n ie n a le ż a ły ? W r. 1239 C z e r w i ń s k a n ie m a w ś r ó d d ó b r b i s k u p s t w a p ło c k ie g o , w i d o c z n ie w ię c d o p i e r o p ó ź n ie j s ta ł się w ł a s n o ś c i ą b i s k u p ó w p ło c k ic h . O t ó ż tutaj jest j e d e n s z c z e g ó ł, k tó r y , j a k sąd zę, ro z s trz y g a s p r a w ę : m i a n o w i c i e — aż d o p o ł o w y X V III w. istn iał w C z e r w i ń s k u —o b o k k o ś c io ła k l a s z t o r n e g o — k o śc ió ł ( p a ra fja ln y b p o d w e z w a n i e m ś w. W o j c i e c h a ; is tn ie n ie te g o k o ś c io ła s tw ie r d z a naj- n ie w ą tp liw ie j, ż e C z e r w i ń s k b y ł p i e r w o t n i e w ś c i s ł y m z w i ą z k u z o p a c t w e m p ł o c k i e m , g d y ż o d t e g o o s t a t n i e g o o t r z y m a ł p o w y ż s z e w e z w a n i e 1). T e n w y n i k p o z w a l a n a p o s t a w i e n i e p r z y p u s z c z e n i a , ż e o w y c h 7 m ie js c o w o ś c i, w y l i c z o n y c h w d o k u m e n c i e m o g i l n e ń s k i m z C z e r w i ń s k ie m n a czele, b y ł o w ł a s n o ś c i ą o p a c t w a św . W o jc ie c h a . A l e w t a k im ra z ie n a s u w a się p y ta n ie , c z y p o m i e s z a n i e w spisie m o g i l n e ń s k im w ła s n o ś c i o p a c t w a p ł o c k ie g o z w y k a z e m d z ie w ię c in g r o d o w y c h , b ę d ą c y c h n a p e w n o u p o s a ż e n i e m d je c e z ja ln y m , n ie b y ł o w y n i k i e m b liż sz y c h s t o s u n k ó w m i ę d z y s a m e m b i s k u p s t w e m a o p a c t w e m ?

R o z w i ą z a n i a tej k w e s tji n a l e ż y p o s z u k a ć w i n n y c h ź ró d ła c h , m i a n o w ic ie w i n f o r m a c ja c h o n a j s t a r s z y c h d z ie ja c h k a p i t u ł y p ło c k ie j.

In fo rm a c je te z n a j d u j e m y w c y t o w a n y m w y ż e j d o k u m e n c i e G e d k i; d o w i a d u j e m y się z n ie g o , że D o b i e c h n a , p o w y b u d o w a n i u k o ś c io ła k a te d r a ln e g o , instituit in ea quatuor canorticos et unum prepo-

situm. W k r ó t c e p o t e m j e d n a k b is k u p W e r n e r w p r o w a d z i ł d o ń ber-

toldum abbatem w r a z z je g o m n ic h a m i; a p o t e m — p o B e rto ld z ie —

b i s k u p W i t u s t a n o w i ł ta m o p a t a Fullcolda. T e n F u l k o l d je st n a m z n a n y , ja k o o p a t c z e r w iń s k i w c z a s a c h K a z im ie r z a S p r a w i e d l i w e g o 2) ( W i t b y ł b i s k u p e m o d r. 1187); w i e m y też, że p r z e d n im ( a l e — jak się o k a ż e — n ie b e z p o ś r e d n i o ) , w c z a s a c h K ę d z i e r z a w e g o , b y ł Opa te m c z e r w iń s k im G w i d o n 3), w y s t ę p u j ą c y j a k o p r z e o r w bulli H a d r j a - n a I V d la C z e r w i ń s k a z r 1 155 4). Z in fo rm a c ji G e d k i w y n ik a , że m i ę d z y G w i d o n e m a F u l k o l d e m b y ł o p a t e m B ertold, t. j. w k a ż d y m ra z ie p o r. 1155 a p r z e d 1187. W t y m o s ta tn im r o k u w y s t ę p u j e —

') N a istn ien ie tego k o śc io ła z w r ó c ił u w a g ę p. A B ach ulski w sw ej pracy o kla sztorze czerw iń skim , w której z e s ta w ił inform acje ź r ó d ło w e , o d n o sz ą e e się do k o śc io ła św W o jc ie c h a ; najstarszą — ch o ć pośred n ią — w ia d o m o ść o tym k o ś c ie le daje kalendarz c ze r  w iński: sub anno 1 3 2 8 m a i o r ecclesia c yrw en sis— tèrciam partem concrem ataf?), M P H ., 2, 9 4 6 .

2) C D M . 2 1 2 (r 1 2 2 2 ). 3) ibd.

(18)

— 19 —

ja k o p r o b o s z c z k a p i t u ł y p ło c k ie j — B arto 5). P o n i e w a ż w i a d o m o , że b i s k u p e m p ł o c k i m p o W e r n e r z e t. j. o d r. 1172 d o 1186 b y ł L u p u s , m o ż n a w ię c p r z y p u s z c z a ć , że o n to w ł a ś n i e — p o B e rto ld zie u s t a n o w i ł p r o b o s z c z e m ś w ie c k ie g o d u c h o w n e g o , p o c z e m W i t — p o r. 1 187 — w r a c a ją d o d a w n e j p r a k ty k i, o d d a ł p i e r w s z e m iejsce w k a p itu le o p a t o w i c z e r w iń s k ie m u , F u lk o ld o w i. T e in fo rm a c je , k tó r e p o s i a d a m y o r o z w o ju k a p i t u ł y p ło c k ie j, s ą te rn c ie k a w s z e , że z n a k o m i c i e ilustrują p r ą d y re f o r m a to r s k ie , ja k ie o d p o ł o w y w. X I k r ą ż y ł y w k o ś c i e l n y c h s f e ra c h E u r o p y z a c h o d n ie j. Z a r a z e m p o z w a l a j ą o n e w i n n e m ś w ie tle p r z e d s t a w i ć s ta n n a sz e j o rg a n iz a c ji k o śc ie ln e j w w , XII, niż o s ta tn ie p o g l ą d y n a s z y c h b a d a - c z ó w historji k o ścio ła, k tó r e sto ją n a s t a n o w i s k u istn ie n ia ty lk o ś w i e c k ic h k a p i t u ł w o rg a n iz a c ja c h d je c e z ja ln y c h 2).

W ł a ś n i e b o w i e m z d o k u m e n t u r. 1 187, w k t ó r y m w y s t ę p u j e B arto, d o w i a d u j e m y się, że d w a j r y c e r z e rościli so b ie jakieś p r a w a d o k a p l i c y św . B e n e d y k t a w P ło c k u , j e d n a k ks. K a z im ie rz , p o z b a d a n i u s p r a w y , o rz e k ł, że k a p l i c a ta o d d a w n a n a l e ż y d o k a p i t u ł y i m a n a d a l z n a j d o w a ć się w jej ręk ach - W e z w a n i e tej k a p lic y t a k w y b i t n i e b e n e d y k t y ń s k i e — p r o w a d z i n a s d o z u p e ł n i e u s p r a w i e d liw io n e g o w n io s k u , że z n a j d o w a ł a się o n a p o c z ą t k o w o w p o s i a d a n i u o p a c t w a św . W o j c i e c h a i p o t e m p r z e s z ła w r ę c e k a p i t u ł y . A l e ta w ł a ś n i e o k o lic z n o ś ć ś w i a d c z y , ż e — s k o r o o w a k a p lic a z w i ą z a n a b y ł a z k a p i t u ł ą i jej o b o w ią z k a m i, to te o b o w ią z k i p o p r z e d n i o p e łn ić m u sieli B e n e d y k t y n i : w b r e w w ię c z d a n i u S. Z a c h o r o w s k i e g o 3) t r z e b a b y w id z ie ć w o p a c t w i e b e n e d y k t y ń s k i e m p i e r w o t n e p r e z - b i t e r j u m b i s k u p i e , k t ó r e z c z a s e m z o s t a ł o z a s t ą p i o n e p r z e z K a n o n i k ó w r e g u l a r n y c h , b o c h y b a ty lk o w t y m c e lu m ó g ł ich o r g a n iz o w a ć b is k u p A l e k s a n d e r , n i e w ą t p l i w y z w o l e n n ik r e f o r m k o ś c i e l n y c h w. XII. T a r e f o r m a tł u m a c z y z a r a z e m , d l a c z e g o K a n o n i c y r e g u la rn i osiedli w C z e r w iń s k u : o to o tr z y m a li oni n ie w ą t p l i w i e c zęść u p o s a ż e n i a B e n e d y k t y n ó w ( K r o m n ó w ! ) n a j w y r a ź niej d la te g o , że p r z e j m o w a l i ich o b o w ią z k i.

C z y j e d n a k n i e n a l e ż a ł o b y w id zieć w o p a c t w i e ś w. W o j c i e c h a w o g ó i e z a c z ą t k u b i s k u p s t w a p ł o c k i e g o ? T a k i c h w y p a d k ó w z n a m y d u ż o n a Z a c h o d z i e ( m in. c y tu je je S. Z a c h o r o w - ski), m o g ło w ię c b y ć p o d o b n i e i u nas. O t ó ż m n i e m a m , ż e s t a n o w c z o p r z e m a w i a z a t e r n p o w i ą z a n i e u p o s a ż e n i a

T) ib d . 123.

2) Z a ch o ro w sk i St- R o z w ó j i ustrój k a p itu ł polskich W W. śr., K raków , 1 9 1 2 , 2 2 n. 3) o. e t 1. c.