Wokół mglistej koncepcji. Kapitał społeczny w badaniach socjologicznych

Tomasz Piróg

Wokół mglistej koncepcji. Kapitał

społeczny w badaniach

socjologicznych

Studia Humanistyczne AGH 11/3, 199-204

http://dx.doi.Org/10.7494/human.2012.11.3.199

Tomasz Pirog*

WOKÓŁ MGLISTEJ KONCEPCJI. KAPITAŁ SPOŁECZNY

W BADANIACH SOCJOLOGICZNYCH

Castiglione, Dario, Jan W. van Deth i Guglielmo Wolleb (eds.). 2008. The Handbook of Social Capital,

New York: Oxford University Press

K a p i ta ł s p o łe c z n y n a le ż y d o p o ję ć , k t ó r y m p o ś w ię c o n o w i e le p u b l ik a c ji z r ó ż n y c h d y s c y ­ p l i n n a u k h u m a n is ty c z n y c h . P o j ę c i e t o j e s t u ż y w a n e z a r ó w n o p r z e z p e d a g o g ó w , p o lito lo g ó w , e k o n o m i s t ó w j a k i s o c jo lo g ó w . I n t e r d y s c y p l in a r n y c h a r a k te r r e c e n z o w a n e j k s i ą ż k i p o z w a l a w s łu c h a ć s ię w w i e lo ś ć t y c h g ło s ó w . O p is y w a n y t o m z o s t a ł p o d z ie l o n y n a c z te r y c z ę ś c i: p i e r w s z a z n i c h m a c h a r a k te r m e to d o lo g ic z n y , t r z y p o z o s t a ł e z o s ta ły p o ś w ię c o n e a n a l i z o m d e m o k r a c ji, r o z w o j u e k o n o m i c z n e g o i s p o łe c z n e g o . K a ż d y z te k s tó w z o s t a ł n a p is a n y p r z e z w y b i t n y c h n a u k o w c ó w , k t ó r y c h p u b l ik a c je u k a z u j ą s ię w c z a s o p i s m a c h o z a s ię g u g lo b a ln y m .

K s ią ż k a p r e z e n tu j e w i e le u w a g o d n o s z ą c y c h s ię d o n ie d o s k o n a ł o ś c i i k o n t r o w e r s j i z w i ą ­ z a n y c h z p o j ę c i e m k a p it a łu s p o łe c z n e g o . W w i ę k s z o ś c i r o z d z i a ł ó w z n a j d u j ą s ię f r a g m e n ty w y j a ś n ia ją c e p r z y jm o w a n e z a ło ż e n ia m e to d o lo g ic z n e . S z c z e g ó ln ie w a r te u w a g i s ą d w a te k s ty o t w i e r a ją c e to m , k tó r e p r z e d s t a w i a j ą g łó w n e z a r z u ty w o b e c o p is y w a n e g o p o ję c ia . P o ł ą c z e n i e t e r m i n u „ k a p i t a ł ” z t e r m i n e m „ s p o ł e c z e ń s t w o ” n a w i ą z u je d o e k o n o m ic z n e j k o n c e p c ji k a p ita łu , m im o ż e n ie s p e ł n ia j e j k r y t e r i ó w ( A r r o w 1 9 9 9 , S o lo w 1 9 9 9 ). T a k ie p o ł ą c z e n i e w y m a g a d o d a tk o w y c h z a b i e g ó w d e f in ic y jn y c h , c o s p r a w ia , ż e k a p it a ł s p o łe c z n y j e s t p o j ę c i e m o tw a r ty m , e la s t y c z n y m i w y k o r z y s t y w a n y m i n s tr u m e n ta ln ie . I n te r p r e to w a n y w d u c h u p r a g m a ty z m u m a p r o w a d z i ć d o o k r e ś l o n y c h c e ló w e k o n o m i c z n y c h i s p o łe c z n y c h , z w i ą z a n y c h z e f e k t y w n y m w y k o r z y s t a n i e m i s t n ie j ą c y c h z a s o b ó w . W p r o g r a m a c h p o l it y c z ­ n y c h p o j a w i a j ą s ię o k r e ś l e n i a m ó w ią c e o b u d o w a n i u lu b w z m a c n ia n i u p r o d u k t y w n o ś c i j u ż is t n ie j ą c e g o k a p it a łu s p o łe c z n e g o , c o m a w p ł y w a ć n a r o z w ó j s p o łe c z n y , r e d u k c ję k o s z t ó w t r a n s a k c y jn y c h o r a z u ł a t w i a n ie w s p ó łp r a c y m ię d z y a k to r a m i. K a p i ta ł s p o łe c z n y j e s t ta k ż e p o s t r z e g a n y p r z e z p r y z m a t f u n k c ji, k t ó r ą m a s p e łn ia ć , i z m ia n y w a r t o ś c i w y m i e r n y c h w s k a ź ­ n ik ó w m a k r o e k o n o m ic z n y c h , d o k t ó r y c h m a p r o w a d z i ć w e d ł u g w c z e ś n ie j p r z y ję ty c h z a ło ż e ń . Z m i a n a w a r t o ś c i t y c h w s k a ź n i k ó w i n f o r m u j e o ty m , ż e k a p it a ł s p o łe c z n y u l e g ł z m ia n ie . N ie

TOMASZ PIRÓG

dostrzega się jednakże niedociągnięć i trudności teoretycznych związanych z konceptuali-

zacjątego zabarwionego normatywnie pojęcia, co prowadzi do powielania opinii, że kapitał

społeczny i wzrostjakości życia ogółu społeczeństwa są ze sobą powiązane.

Taki stan rzeczy przypomina zarzut o tautologiczności koncepcji kapitału społecznego

(Portes 1998, Lin 2001), który postawiono Jamesowi Colemanowi badającemu wpływ więzi

społecznych na rozwój kapitału ludzkiego, a więc na sukces jednostki. Tautologiczność ta

została przeniesiona przez Roberta Putnama na poziom analiz makrosocjologicznych, gdzie

kapitał społeczny przestał być utożsamiany z pojedynczym aktorem, a stał się zasobem całej

społeczności. Z perspektywy rozwoju teorii kapitału społecznego był to podwójny błąd, ale

miał on swoje uzasadnienie związane z próbą przetłumaczenia republikańskich teorii politycz­

nych na język nauk empirycznych. Tym samym występowanie cnotliwych obywateli (civic

virtue) zostało określonejako rezultat kapitału społecznego. Brak zachowań prowspólnotowych

oznacza brak kapitału społecznego - koło tautologicznego wnioskowania znowu się zamyka.

Jak zauważają autorzy tekstu otwierającego The Handbook o f Social Capital (Castiglione,

vanDeth, Wolleb 2008), skutkuje to samoreferencyjnościąprogramów politycznych, w których

racjonalność proceduralna zastępuje racjonalność przedmiotową. Ich skuteczność mierzy się

za pomocą współwystępowania i zmiany wartości wybranych przez administrację wskaźników

makrospołecznych (z pominięciem innych). Nadaljednak niewiele wiemy, czym jest kapitał

społeczny ija k on wpływa na naszą rzeczywistość.

Krytyka kapitału społecznego niejest niczym nowym (Portes, Sensenbrenner 1993; Por­

tes, Landolt 1996; Baron, Field, Schuller 2000). Sposób, w jaki więzi społeczne wpływają

na zjawiska społeczne, ekonomiczne i polityczne, był przedmiotem refleksji socjologów od

początku powstania tej dyscypliny. Koncentrowali się oni zarówno na interakcjach zacho­

dzących pomiędzyjednostkami (Simmel), na podejmowanych przez nie działaniach społecz­

nych (Weber), na otaczającychje strukturach (Durkheim),jak i na metaforach systemowych

i organicznych, wyjaśniających ich zachowania (Parsons). Każdy z wymienionych autorów

posługiwał się słownikiem bardziej precyzyjnym od tego, który oferują publikacje o kapitale

społecznym. Ale to właśnie one tryumfująz racji atrakcyjności swojego utylitarnego i pragma-

tycznegojęzykaoraz dowartościowują nauki społeczne w oczach decydentów gospodarczych

i politycznych. Wszystko to sprawia, że konieczna staje się pogłębiona refleksja teoretyczna

i empiryczna, dotycząca kapitału społecznego, aby nabrał on cech terminu naukowego.

W opisywanej książce znajdziemy zarówno teksty podające teoretycznąkonceptualizację

pojęcia „kapitał społeczny” (Lin, Esser, Ahn i Ostrom),jak i takie, które proponują używanie

konkretnych metod badań empirycznych (van Deth). Szczególnie inspirującyjest teoretyczny

rozdział poświęcony sieciowej koncepcji kapitału społecznego, którą przedstawił Nan Lin.

Autor próbuje w niej odróżnić „kapitał” od „teorii kapitału”. Teoria kapitału opisuje proces,

w którym wartości dostępne w społeczeństwie (zasoby) są zatrzymywane i reprodukowane

dla zysków. Neokapitalistyczne teorie kapitału różnią się od klasycznych tym, że inwestycje

i zwrot kapitału mogą dotyczyć wszystkich członków społeczeństwa, a nie tylko wybranej

grupy lub klasy społecznej. Nan Lin, używając pojęcia „teoria kapitału”, zbliża się do dzie­

dzictwa teoretycznego wywodzącego się od Karola Marksa oraz Pierre’a Bourdieu. Kapitał

społeczny został tu zdefiniowany jako zasoby zakorzenione w sieciach społecznych zwią­

zanych z jednostką. Zasoby te mogą być osiągane (access) lub mobilizowane (use) przez

w i ę z i w s ie c ia c h . D o p i e r o p o ł ą c z e n i e c z y n n i k a s tr u k tu r a ln e g o ( k s z t a ł t s ie c i) z k u l tu r o w y m ( c h a r a k te r w ię z i) o w o c u je w o k r e ś lo n e j s y tu a c ji d o s t ę p e m d o k l u c z o w y c h z a s o b ó w . „ W a r to ś ć d o d a n a ” j e s t g e n e r o w a n a p o p r z e z in w e s t o w a n ie w r e la c je s p o łe c z n e . N ie k tó r z y k w e s t i o n u ją p r z y ty m , ż e j e d n o s t k i ś w ia d o m ie i n w e s t u ją w k a p it a ł s p o łe c z n y , m im o ż e p ó ź n ie j z n ie g o n ie k o r z y s ta ją .

N a n L i n p r z e d s t a w i a tr z y p o d s t a w o w e ź r ó d ła k a p it a łu s p o łe c z n e g o :

- p o z y c j a a k to r a w h i e r a r c h i i s p o łe c z n e j, u m ie j s c o w i e n i e a k to r a w s ie c i s p o łe c z n e j i c h a r a k te r te j s ie c i ( d z iu r y s tr u k tu r a ln e , o t w a r -t o ś ć - z a m k n i ę -to ś ć ) - c e l d z ia ł a n i a ( in s tr u m e n ta ln y , e k s p r e s y jn y ) . P r z e d s t a w i o n a k o n c e p t u a l i z a c j a u n i k a t a u t o l o g iz m u , k tó r y w c z e ś n ie j z a r z u c a n o C o l e m a - n o w i i P u tn a m o w i. J e d n o s t k a m o ż e m o b il i z o w a ć z a s o b y is tn ie ją c e w s i e c i a c h s p o ł e c z n y c h w z a l e ż n o ś c i o d k o n te k s tu . W n ie k t ó r y c h p r z y p a d k a c h w i ę z i s p o łe c z n e s łu ż ą c e d o p o d t r z y ­ m y w a n ia r e la c j i w s i e c i a c h s p o ł e c z n y c h m o g ą b y ć u t r u d n ie n i e m w r e a l iz a c j i e g o is ty c z n e g o i n te r e s u a k to r a . I n s ty tu c je s p o łe c z n e i p r e f e r e n c j e a k to r ó w s ą t u c z y m ś i n n y m n i ż k a p it a ł s p o łe c z n y - p o w y ż s z e r o z r ó ż n i e n i e j e s t w a ż n e z w ł a s z c z a w k o n t e k ś c i e i n n y c h p o d e jś ć t e o ­ r e ty c z n y c h z w i ą z a n y c h z k a p it a łe m s p o łe c z n y m . W r e c e n z o w a n y m t o m i e z n a j d z i e m y k o n c e p t u a l i z a c j ę o d m i e n n ą o d p r z e d s t a w i o n e j p o w y ż e j ; j e s t o n a z w i ą z a n a z t e o r i ą d z ia ł a n i a z b io r o w e g o ( A h n i O s tr o m ) . P r z e d s t a w i c ie l e te g o n u r t u z a j ę l i s ię n o w y m r o z w i ą z a n i e m d y l e m a tu w s p ó ln e g o p a s tw is k a , k tó r y w e d ł u g z w o l e n n i k ó w p ie r w s z e j f a li t e o r i i d z ia ł a n i a z b io r o w e g o , w i e r n y c h z a ł o ż e n i o m e k o n o m ic z n e j t e o r i i r a c jo n a ln e g o w y b o r u , m o ż e z n a l e ź ć r o z w ią z a n ie t y lk o w w y n ik u : - r e g u la c j i p r z e z w ł a d z ę z e w n ę tr z n ą , - w p r o w a d z e n i a s e l e k t y w n y c h b o d ź c ó w - p r y w a ty z a c ji. W e d le te j t e o r i i lu d z ie s ą w i a r y g o d n i , j e ś l i m o ż n a p r z e w i d z ie ć i c h z a c h o w a n ia , tz n . s p e ł ­ n i a j ą o k r e ś l o n e c h a r a k te r y s t y k i b e h a w i o r a ln e z w ią z a n e z s y tu a c ją , w k tó r e j s ię z n a le ź li. W s p ó ł p r a c a m ię d z y n i m i w y s tę p u j e w te d y , g d y i s t n i e j ą p o z y ty w n e lu b n e g a t y w n e b o d ź c e s k ła n ia ją c e d o p o d e jm o w a n i a d z ia ł a ń z b io r o w y c h a k to r ó w z a i n t e r e s o w a n y c h o s i ą g a n i e m w ł a s n y c h k o r z y ś c i. D r u g a f a l a t e o r i i d z ia ł a ń z b io r o w y c h u z u p e ł n i a tę p e r s p e k t y w ę p o j ę c i e m p r e f e r e n c j i i i c h h e te r o g e n ic z n o ś c i. T o o n e s p r a w ia ją , ż e j e d n o s t k i r ó ż n ie r e a g u j ą w p o d o b ­ n y c h s y tu a c ja c h . P r e f e r e n c je s ą p r o d u k t e m s o c j a l i z a c j i i s p o łe c z n e g o k o n s t r u o w a n i a a k to r a w t a k i s p o s ó b , ż e p r z e s t r z e g a o n n o r m s p o ł e c z n y c h n a w e t w s y tu a c ji, g d y n ie p r z y s to s o w a n ie s ię d o n i c h b y ł o b y d l a n ie g o k o r z y s t n e z e w z g l ę d u n a j e g o e g o is ty c z n y i n te r e s - w id z ia n y z z e w n ą t r z j a k o s t r u k t u r a w y p ła t. Z a r ó w n o w s o c j o l o g i i j a k i w e k o n o m ii t e o r e ty c y p o w i ą z a n i r e d u k c j o n is t y c z n y m i k o n ­ c e p c ja m i s p o ł e c z e ń s tw a z a c z ę l i d o s tr z e g a ć k u l t u r o w ą k o n s t r u k c ję p o d m io t u ( N o r t h 1 9 9 5 ; H e c h t e r 1 9 9 4 , L in d e n b e r g 2 0 0 8 ) . D la te g o t e ż d l a E l i n o r O s tr o m i T .K . A h n a k a p it a ł s p o łe c z n y j e s t n ie t y lk o z e s p o łe m r e la c ji, a le r ó w n ie ż p r e s k r y p c j i i w a r t o ś c i s tw o r z o n y c h p r z e z a k to r ó w w p r z e s z ł o ś c i, k t ó r e m o g ą b y ć w y k o r z y s t a n e w t e r a ź n i e js z o ś c i i p r z y s z ło ś c i, a b y u ła tw ić

TOMASZ PIRÓG

p r z e z w y c ię ż a n i e d y l e m a tó w s p o ł e c z n y c h ( w a r to z a z n a c z y ć , ż e c z a s e m j e s t o n z d e z a k t u a li z o ­ w a n y i u t r u d n ia t e g o t y p u d z ia ła n ia ) . K a p i ta ł s p o łe c z n y o b e jm u j e s ie c i s p o łe c z n e , w i a r y g o d ­ n o ś ć i in s ty tu c je . S ie c i s p o łe c z n e d e te r m i n u j ą k a p it a ł s p o łe c z n y w s p o s ó b s tr u k tu r a ln y , z a ś in s t y tu c j e p o s ł u g u j ą s ię z r o z u m ia ł y m i r e g u ła m i d z ia ła n ia , w y m u s z a n y m i i u ż y w a n y m i p r z e z g r u p y j e d n o s t e k w o r g a n iz a c j a c h o r ó ż n e j w ie lk o ś c i. D z i a ł a l n o ś ć in s t y tu c j i m o ż e p r o w a d z i ć d o k o r z y ś c i d l a o g ó ł u s p o ł e c z e ń s tw a lu b d l a j e g o c z ę ś c i, m o ż e r ó w n ie ż p r o d u k o w a ć k o s z ty i o b c ią ż a ć n i m i g r u p y n i e w c h o d z ą c e w s k ła d g ru p y , k tó r e j z a c h o w a n ia s ą r e g u lo w a n e p r z e z in s t y tu c j ę (n p . g a n g i) . W ia r y g o d n o ś ć o s ó b p o d e jm u j ą c y c h w s p ó ł p r a c ę j e s t e f e k t e m n ie ty lk o c z y n n i k ó w z e w n ę t r z n y c h ( ś w ia d o m o ś ć i k a lk u l a c j a z w i ą z a n a z n a g r o d ą lu b k a r ą ) , m o ż e m ie ć r ó w n i e ż c h a r a k te r k u ltu r o w y . W t y m d r u g i m p r z y p a d k u j e s t ś c iś le p o w i ą z a n a z u f n o ś c i ą z d e - f i n i o w a n ą j a k o s t a n k o g n ity w n y , a n ie b e h a w i o r a ln y ( n ie p o d l e g a w ię c w y b o r o w i) . S ta n o w i o n a p r z y w ią z a n ie d o w a r to ś c i i p r z y z w y c z a je ń . M ó w i ą c j ę z y k i e m T o c q u e v ille ’a j e s t s w o is ty m „ n a w y k i e m s e r c a i r o z u m u ” , b l i ż s z y m k u ltu r o w e j k o n c e p t u a l i z a c j i z a u f a n ia p r z e d s ta w io n e j p r z e z F r a n c is a F u k u y a m ę n i ż k o n c e p c jo m R o b e r t a P u tn a m a . J a k w s k a z u j ą b a d a n i a o p is a n e p r z e z E r i c a U s h la e r a w n i n ie j s z y m t o m ie , t a k r o z u m ia n e z a u f a n ie j e s t m n ie j p o d a tn e n a z n is z c z e n i e w w y n i k u s tr a t p o n o s z o n y c h p r z e z j e d n o s t k ę p o d c z a s in te r a k c j i s p o łe c z n y c h . W e d łu g T .K . A h n a i E l i n o r O s tr o m o d w z a j e m n i a n ie z a c h o w a ń i n i e n a r u s z a n ie z a u f a n ia j e s t d e te r m i n o w a n e n ie t y lk o p r z e z k s z t a ł t s ie c i s p o łe c z n y c h , a le i p r z e z c a ło ś ć n a r z u c o n y c h z e w n ę t r z n i e ( in s ty tu c je ) o r a z u t r w a lo n y c h w a k to r z e ( p r e f e r e n c je ) n o r m i w a r to ś c i. D o p ie r o t a k i e p o ł ą c z e n i e s ta n o w i k a p it a ł s p o łe c z n y , k tó r e g o i s tn ie n ie p o m a g a lu b p r z e s z k a d z a w r o z ­ w i ą z a n iu d y l e m a tó w d z ia ł a n i a z b io r o w e g o . P r z e d s t a w i a n e j k o n c e p c ji k a p it a łu s p o łe c z n e g o m o ż n a p o s t a w i ć z a r z u t, ż e k o n s o l i d u je w i e le w y m ia r ó w , k t ó r e j u ż w c z e ś n ie j b y ł y b a d a n e o s o b n o . N ie w n o s i o n a n ic z e g o n o w e g o d o d o r o b k u s o c j o l o g i i j e d y n i e p o r z ą d k u j e g o i p o z w a l a s p o jr z e ć n a n ie g o z in n e j s tro n y . N i e j e s t t o j e d n a k j e d y n a e k le k ty c z n a , a c z k o lw ie k in s p i r u ją c a k o n c e p c ja k a p it a łu s p o łe c z n e g o , k t ó r a z o s t a ł a p r z e d s t a w i o n a w r e c e n z o w a n y m to m ie . R ó w n i e c ie k a w ą k o n c e p tu a liz a c ję p r z e d s ta w ił H a r t m u n t E s s e r , w y r ó ż n i a j ą c d w a g łó w n e ź r ó d ła k a p it a łu s p o łe c z n e g o :

- k a p it a ł r e la c y jn y , d o ty c z ą c y j e d n o s t k i , w k tó r e g o s k ła d w c h o d z i k a p it a ł p o z y c y jn y , z a ­ u f a n i a i z o b o w i ą z a ń

- k a p it a ł s y s te m o w y , d o t y c z ą c y s p o łe c z e ń s tw a , s k ła d a ją c y s ię z k o n t r o li s y s te m o w e j, z a u f a n ia s y s te m o w e g o o r a z m o r a l n o ś c i s y s te m o w e j r o z u m ia n e j j a k o w z o r y k u ltu r o w e w id o c z n e w p r e f e r e n c j a c h a k to r ó w .

Z a u f a n ie s y s te m o w e z w i ą z a n e j e s t z w y m i a n ą in f o r m a c j i i w i a r y g o d n o ś c i ą a k to r a w s ie c i, a w ię c z a le ż y r ó w n i e ż o d s p r a w n o ś c i m e c h a n i z m u k o n t r o li s p o łe c z n e j. N i e n a le ż y g o m y lić z k a p it a łe m z a u f a n ia , k t ó r y d o ty c z y k o n k r e tn y c h o s ó b u f a ją c y c h p o j e d y n c z e m u a k to r o w i.

T h e H a n d b o o k o f S o c ia l C a p i ta l o b o k c ie k a w y c h p r a c t e o r e ty c z n y c h z a w i e r a t a k ż e te k s ty z w ią z a n e z a p l i k a c j ą te o r i i k a p it a łu s p o łe c z n e g o w b a d a n i a c h e m p ir y c z n y c h . C e le m n in ie js z e j r e c e n z j i n ie j e s t j e d n a k u m ie s z c z a n ie o p i s u k a ż d e g o z n ic h , n ie b y ł o b y to z r e s z t ą m o ż liw e z r a c j i w i e l u o b s z a r ó w e m p ir y c z n y c h , k t ó r y c h o n e d o ty c z ą . J e d e n z a u to r ó w ( M a r k R . W a r r e n ) o p is u je z w i ą z e k k a p it a łu s p o łe c z n e g o i d e m o k r a c j i p r z e d s t a w i c i e ls k ie j , u k a z u ją c p r z y ty m , ż e k a p it a ł s p o łe c z n y m o ż e p r o w a d z i ć d o w y n a t u r z e ń i d e i d e m o k r a c ji. Z o s t a ł a t e ż p r z e d s t a w i o n a z a le ż n o ś ć u k a z u ją c a , ż e lu d z ie w i ą ż ą s ię w g r u p y n a z a s a d z ie h o m o g e n ic z n o ś c i

i w ł a s n e g o i n te r e s u ( W illia m A . M a lo n e y ) . J e s t to z g o d n e z w c z e ś n i e js z y m d o r o b k i e m t e o r ii d z ia ł a n i a z b io r o w e g o ( O l s o n 1 9 7 1 ), a le s p r z e c z n e z te z a m i P u t n a m a , iż ż y c ie s t o w a r z y s z e ­ n i o w e p o d n o s i p o z i o m o t w a r to ś c i n a i n n y c h o b y w a t e l i i t r o s k i o w s p ó ln e d o b r o . D e m o k r a c ja m u s i b y ć w i ę c c h r o n io n a p r z e z p r a w o p r z e d g r u p a m i s p o łe c z n y m i, d ą ż ą c y m i d o r e a liz a c ji i n te r e s u g r u p o w e g o k o s z t e m in n y c h o s ó b . W k s i ą ż c e z n a la z ł s ię r ó w n ie ż t e k s t u k a z u ją c y b r a k p o w i ą z a n ia z a u f a n ia m ię d z y l u d ź m i z z a u f a n ie m d o r z ą d u ( K e n n e t h N e w to n ) . A u t o r o d w o ł u j e s ię d o k o n c e p c ji lib e r a ln e j n i e u f n o ś c i i p o d w a ż a p o w s z e c h n i e p r z y jm o w a n e o p in ie , ż e z a u f a n ie m ię d z y lu d z k ie p r z e k ł a d a s ię n a z a u f a n ie d o p o lity k ó w , k tó r e z k o l e i j e s t d o b r y m w s k a ź n i k ie m j a k o ś c i r z ą d ó w w u s t r o j u d e m o k r a ty c z n y m ( z a u f a n ie i n te r p e r s o n a l n e n ie m a z w i ą z k u z z a u f a n ie m d o p o lity k ó w , n a c o i s t n i e j ą d o w o d y e m p ir y c z n e ) . W a rto t a k ż e z w r ó c ić u w a g ę n a w y n i k i b a d a ń e m p i r y c z n y c h d o t y c z ą c y c h r o z w o j u e k o n o m ic z n e g o . D o s ta r c z a ją o n e s t u d i a p r z y p a d k u , w k t ó r y c h k a p it a ł s p o łe c z n y b y ł p r z e d m io t e m p r o g r a m ó w p o l it y c z n y c h z w i ą z a n y c h z e d u k a c ją , o c h r o n ą z d r o w i a lu b n a u k ą r o z w i ą z y w a n i a k o n f lik tó w w r e g io n a c h , w k t ó r y c h t o c z y ł y s ię k o n f lik ty z b r o jn e ( M ic h a e l W o o lc o c k i E li z a b e th R a d in ) . W k s ią ż c e z n a j d z i e m y te k s ty m ó w ią c e o r o li k a p it a łu s p o łe c z n e g o w p o d e jm o w a n i u p r z e z f ir m y d z ia ł a ń z b io r o w y c h ( A le s s a n d r o A r r ig h e tti, G ilb e r to S a r a v a lli i G u g lie lm o W o lle b ) o r a z p r z y u r u ­ c h a m i a n i u m e c h a n i z m u m ik r o p o ż y c z e k ( L a u r a F o s c h i) . P r z e d s t a w i o n y o p is d o t y c z y j e d y n i e w y c i n k a p r a c e m p i r y c z n y c h z a m i e s z c z o n y c h w r e c e n z o w a n y m to m ie . W s u m ie d a j ą o n e d o s k o n a ł y w g l ą d w p r o g r a m b a d a w c z y ( D a r io C a s tig lio n e ) , k t ó r y j e s t s k u t k i e m u p o w s z e c h ­ n i e n i a s ię p o j ę c i a „ k a p i t a ł s p o ł e c z n y ” . R e c e n z o w a n a p u b l ik a c ja n i e j e s t o d o s o b n i o n ą p o z y c j ą z b ie r a j ą c ą w j e d n y m m ie js c u te k s ty w y b i t n y c h n a u k o w c ó w d o ty c z ą c e k a p it a łu s p o łe c z n e g o , c h o ć n a le ż y d o n a jn o w s z y c h n a r y n k u w y d a w n i c z y m ( z o b . te ż : D a s g u p t a , S e r a g e l d in 1 9 9 9 ; L in , C o o k , B u r t 2 0 0 1 ; S v e d s e n , S v e d - s e n 2 0 0 9 ) . N a p o l s k i m r y n k u p o j a w ił y s ię p o d o b n e p o z y c j e , k tó r e n a w i ą z u ją d o d o r o b k u ś w ia to w e g o o r a z p r z y t a c z a j ą d a n e e m p ir y c z n e d o t y c z ą c e P o l s k i ( J a n u s z e k 2 0 0 4 ; K lim o w ic z , B o k a jł o 2 0 1 0 ; S w ia n ie w ic z , L a c k o w s k a , M ie lc z a r e k 2 0 0 8 ) . W ie lo ś ć m o n o g r a f ii d o t y c z ą c y c h k a p it a łu s p o łe c z n e g o , z a r ó w n o p o l s k i c h ( G r o w ie c 2 0 1 1 ; T r u tk o w s k i, M a n d e s 2 0 0 5 ) , j a k t e ż a n g lo j ę z y c z n y c h ( A m a il 2 0 0 6 ; F i e l d 2 0 0 8 ; F i n e 2 0 1 0 ; H ä u b e r e r 2 0 1 1 ) s p r a w ia , ż e c z y t e l n i k c z ę s to p o t r z e b u je k o m p a s u , k t ó r y u ł a t w i m u n a w i g a c ję w e m g le r ó ż n y c h u j ę ć i k o n c e p t u a l i - z a c ji. B e z w ą t p ie n i a

The Handbook o f Social Capital

n a le ż y d o n a jl e p s z y c h p o z y c j i t e g o ty p u . J e g o l e k t u r a u ła tw i d a ls z e p o s z u k iw a n ia p u b lik a c ji z te j d z ie d z in y , b o w i e m p o d a n a b ib lio g r a f ia p o m a g a d o tr z e ć d o k l u c z o w y c h te k s tó w , w w i ę k s z o ś c i n i e p r z e t ł u m a c z o n y c h n a j ę z y k p o ls k i.

BIBLIOGRAFIA

A m a il , B a r b a r a . 2 0 0 6 .

Diverse Communities. The Problem with Social Capital,

C a m b r id g e M A : C a m b r id g e U n i v e r s i ty P r e s s .

A r r o w , K e n n e t h J. 1 9 9 9 .

Observations on social capital,

w : P a r t h a D a s g u p t a і I s m a il S e ­ r a g e l d in ( e d s .) ,

Social Capital: a Multifaceted Perspective,

W a s h in g to n D C : th e W o r ld B a n k , s. 3 - 5 .

B a r o n , S te p h e n , J o h n F i e l d i T o m S c h u lle r. 2 0 0 0 .

Social Capital. Critical Perspectives

, N e w Y o rk : O x f o r d U n i v e r s i ty P r e s s .

TOMASZ PIRÓG

C a s tig lio n e , D a r io , J a n W . v a n D e t h i G u g lie lm o W o lle b ( e d s .). 2 0 0 8 .

The Handbook o f So­

cial Capital

, N e w Y o rk : O x f o r d U n i v e r s i ty P r e s s

D a s g u p t a , P a r t h a і I s m a il S e r a g e l d in ( e d s .). 1 9 9 9 .

Social Capital: a Multifaceted Perspective

, W a s h in g to n D C : th e W o r ld B a n k .

F ie ld , J o h n . 2 0 0 8 .

Social Capital

, L o n d o n - N e w Y o rk : R o u tle d g e .

F in e , B e n . 2 0 1 0 .

Theories o f Social Capital. Researchers behaving badly

, L o n d o n : P lu to P r e s s . G r o w ie c , K a ta r z y n a . 2 0 1 1 .

Kapitalspoleczny. Geneza i społeczne konsekwencje

, W a r s z a w a :

W y d a w n ic tw o S W P S „ A c a d e m i c a ” .

H ä u b e r e r , J u lia . 2 0 1 1 .

Social Capital Theory. Towards a Methodological Foundation

, W ie s ­ b a d e n : V S V e r la g f ü r S o z ia lw is s e n s c h f te n .

H e c h te r , M ic h a e l. 1 9 9 4 .

The Role o f Values in Rational Choice Theory

, „ R a t i o n a l it y a n d S o ­ c ie t y ” , v o l. 6 , n o . 3 , s. 3 1 8 - 3 3 3 .

J a n u s z e k , H e n r y k ( r e d .). 2 0 0 4 .

Kapitalspoleczny: aspekty teoretyczne ipraktyczne,

P o z n a ń : W y d a w n ic tw o A k a d e m i i E k o n o m ic z n e j.

K l im o w ic z , M o n i k a i W ie s ła w B o k a jł o ( r e d .) . 2 0 1 0 .

Kapitał społeczny - interpretacje, im­

presje, operacjonalizacja,

W a r s z a w a : C e D e W u .p l

L in , N a n . 2 0 0 1 .

Social capital: a theory o f social structure and action,

C a m b r id g e M A : C a m b r id g e U n i v e r s i ty P r e s s .

L in , N a n , K a r e n C o o k i R o n a ld B u r t ( e d s .). 2 0 0 1 .

Social Capital. 'Theory and Research

, N e w Y o rk : A ld in e d e G ru y te r.

L in d e n b e r g , S ie g w a r t. 2 0 0 8 .

Social Rationality, Semi-Modularity and Goal-Framing: What

Is It A ll About?

, „ A n a l y s e & K r i t ik ” , n o . 3 0 , s. 6 6 9 - 6 8 7 .

N o r th , D o u g l a s C . 1 9 9 5 .

Institutions, Institutional Change and Economic Performance

, C a m ­ b r i d g e M A : C a m b r id g e U n i v e r s i ty P r e s s .

O ls o n , M a n c u r . 1 9 7 1 .

The Logic o f Collective Action: Public Goods and the Theory o f Groups

, C a m b r i d g e - L o n d o n : H a r v a r d U n i v e r s i ty P r e s s .

P o r te s , A le ja n d r o . 1 9 9 8 .

Social Capital: I t ’s Origin and Application in Modern Sociology

, „ A n n u a l R e v ie w o f S o c io lo g y ” , v o l. 2 4 , s. 1 - 2 4 .

P o r te s , A le ja n d r o i P a t r ic i a L a n d o lt. 1 9 9 6 .

The Downside o f Social Capital

, „ A m e r i c a n P r o s ­ p e c t ” , n o . 2 6 , s. 1 8 - 2 1 .

P o r te s , A le ja n d r o і J u l i a S e n s e n s b r e n n e r . 1 9 9 3 .

Embeddedness and Immigration: Notes on

the Social Determinants o f Economic Action

, „ T h e A m e r ic a n J o u r n a l o f S o c io lo g y ” , v o l. 9 8 , n o . 6 , s. 1 3 2 0 - 1 3 5 0 .

S o lo w , R o b e r t M . 1 9 9 9 .

Notes on Social Capital and Economic Performance,

w : P a r t h a D a s ­ g u p t a i I s m a il S e r a g e l d in ( e d s .) ,

Social Capital: a Multifaceted Perspective

, W a s h in g to n D C : th e W o r ld B a n k , s. 6 - 9 .

S w ia n ie w ic z , P a w e ł, M a r t a L a c k o w s k a i A d a m M i e lc z a r e k . 2 0 0 8 .

Szafarze darów europej­

skich. Kapital społeczny a realizacja polityki regionalnej w polskich województwach

, W a r s z a w a : S c h o la r.

S v e n d s e n , G e r t T . i G u n n a r L .H . S v e n d s e n ( e d s .). 2 0 0 9 .

Handbook o f Social Capital. 'The Tro-

ica o f Sociology, Political Science and Economics

, N o r t h a m p t o n : E d w a r d E lg a r. T r u tk o w s k i, C e z a r y i S ł a w o m ir M a n d e s . 2 0 0 5 .

Kapital społeczny w małych miastach

, W a r ­