R O C Z N IK I G L E B O Z N A W C Z E T O M L IV N R 4 W A R S Z A W A 2 0 0 3 : 6 7 - 7 5
LID IA О К ТА В А , ZB IG N IEW C ZER W IŃ SK I
O G Ó L N A Z A W A R T O Ś Ć F O S F O R U I JEGO F O R M Y
W G L E B A C H M U R S Z O W Y C H I M U R S Z O W A T Y C H
Z P O Z IO M A M I R U D Y D A R N IO W E J
THE CONTENT OF PHOSPHORUS
A N D ITS DIFFERENT COMPOUNDS IN MUCK
A N D M UCKY SOILS WITH BOG IRON HORIZON
K atedra N auk o Środow isku Glebow ym , Zakład G leboznaw stw a, SGGW w W arszaw ie
A b stra c t: T he aim o f this study w as to identify the form s and d istribution o f phosphorus com pounds
in ferro-m uck and ferro-m ucky soils (w ith bog iron horizons). T hese soils contain extraordinary am ount o f total phosphorus, w hich ranges from 17.91 to 24.29 mg • P g_1 in B ox horizons. In typical m uck and m ucky soils the m ost im portant part o f total P are organic com pounds. T he proportion is opposite in the ferro-m uck and ferro-m ucky soils w ith 6 0 -8 0 % o f total P in m ineral bonding. T he m ain fractions in these soils are occluded iron phosphates in am ount 6 .3 1 -1 4 .4 5 m g • Pg_I in ferrous horizons. T hey represent alm ost 80% o f the total am ount o f phosphorus in soil. T he alum inium has a very little role in binding o f phosphorus in the exam ined soils.
Słow a klu c zo w e: fosfor, żelazo, ruda darniow a, gleby m urszow e, gleby m urszow ate. K ey w o rd s: phosphorus, iron, bog iron ore, m uck soils, m ucky soils.
WSTĘP
R uda darniow a jako skała opisana jest w literaturze dosyć szczegółow o [K raje wski 1945; Krażew ski 1962; K ociszew ska-M usiał 1986; Ratajczak, Skoczylas 1999; K raczkow ska i inni 2001 ; Ratajczak, R zepa 2001], ale problem jej wpływu na gleby, w których występuje, został dostrzeżony dopiero w latach dziew ięćdziesiątych ubie głego stulecia [Czerwiński, K aczorek 1996; Czerwiński 2000]. Stw ierdzono wiele w łaściw ości różniących takie gleby od innych, w których skała ta nie w ystępuje. Jedną z cech w yróżniających jest bardzo w ysoka zawartość fosforu zarówno w samej rudzie, jak i poziom ach glebowych nad nią występujących. Kilkakrotnie przew yższa ona ilości pow szechnie w ystępujące w glebach Polski. N iniejsze badania są kontynu acją prac, dotyczących zw iązków fosforu w glebach z poziom am i rudy darniow ej
6S L. Oktaba, Z C zerw iński
[Oktaba, C zerw iński 2001]. Przedstaw ione zostaną dane, charakteryzujące gleby m urszow e i m urszow ate z poziom am i rudy darniow ej, które w niniejszym opracow a niu określane są jako gleby m urszow o-żelazow e i m urszow ato-żelazow e o zaw artości Fe203 powyżej 20% [Czerwiński 2000].
OBIEKT I METODYKA BADAŃ
B adaniam i objęto gleby położone w dolinie W isły, na terenie dzielnicy W arszaw a W ilanów , w ytw orzone z utw orów aluwialnych, o uziarnieniu piasków słaboglinias- tych i gliniastych, pyłów lub glin lekkich. W podłożu występuje piasek luźny. Procesy glebow e zdeterm inow ane są głównie zróżnicow anym i stosunkam i wodnym i [C zer w iński, Pracz 1990]. W m iejscach o wyższym poziom ie wód gruntow ych w ystępują obecnie gleby o zawartości materii organicznej odpowiadającej glebom m urszow aty m i m urszow ym (tab. 1). U w zględniając jednak specyficzne w łaściw ości tych gleb, zw iązane z w ystępow aniem poziom u rudy darniow ej, a w szczególności z bardzo w ysoką zaw artością żelaza, zaproponow ano nazwę: gleby m urszow o-żelazow e i m urszow ato-żelazow e, w typie gleb żelazowych, rzędzie gleb zabagnianych i w dziale gleb sem ihydogenicznych [Czerwiński 2000].
B udow a m orfologiczna badanych profili przedstaw ia się następująco:
Gleba murszowato-żclazowa profil 600 Aeox -B ox - B(ox) - IIG1 - IIG2 Gleby murszowo-żelazowe profil 601 Mox - Box - B(ox) - IIG
profil 602 Мох - В 1 ox - B2ox profil 602a Мох - Box - IIG
T A B E L A 1. N iektóre w łaściw ości fizykochem iczne badanych gleb T A B L E 1. Som e physicochem ical properties o f searching soils
N r pro- .filu Profile No Poziom H orizon G łębo kość D epth [cm] С [g-kg-'j pH % w suchej m asie % in dry m atter H 20 KC1 S i 02 F e2 0 3 A I2O3
G leba m urszow ato-żelazow a - Ferro-m ucky soil
600 Aeox 0 -1 5 90,00 6,36 5,40 38,07 23,85 2,89 Box 15-40 10,50 7,31 6,42 2 2 , 2 2 48,03 0,93 B(ox) 40 —45 7,47 6,51 75^28 10,85 2,93 IIG 1 4 5 -5 5 7,55 6,09 95,77 0,44 2,25 IIG 2 5 5 -1 0 0 7,28 6,29 96,11 0 , 2 1 1,53 G leby m urszow o-żelazow e - Ferro-m uck soils
601 M ox 0 - 2 0 127,50 6,67 5,81 34,03 23,82 2,38 Box 2 0 -3 0 14,40 7,25 6,43 19,42 56,01 1,30 B(ox) 3 0 -3 7 7,26 6,48 63,40 19,09 2,91 IIG 3 7 -5 0 7,67 6,32 95,34 0,19 1,55 602 M ox 0 -2 5 130,00 6,52 5,80 42,29 20,23 2,97 В lox 2 5 -4 0 18,20 7,34 6,44 13,35 60,10 1,27 B2ox 4 0 -5 0 7,20 6,45 23,55 47,29 1,95 602a M ox 0-31 137,20 6 , 8 6 6 , 1 0 32,26 29,04 2,40 Box 3 1 -4 0 25,80 7,14 6,37 21,73 53,12 1,78 IIG 4 0 -5 0 7,22 6,26 95,17 0,56 1,61
F o sfo r i je g o fo r m y w g leb a ch m u rszo w ych i m u rszo w a tych ..______ 69
Poziom y Aeox i М ох zaw ierają liczne konkrecje żelazowe. Poziom y Box stanow ią w arstw y rudy darniow ej (od m asyw nych bloków, przez duże bryły do konkrecji żelazow ych w ielkości 2 cm). B(ox) jest to poziom żelazisty w zbogacony w zw iązki żelaza ( 10-20% Fe20 3), natom iast poziom y G - to krzem ianow e poziom y gruntow o-
glejow e, o uziam ieniu piasku luźnego.
Fosfor ogółem oznaczono m etodą rentgenowskiej spektrom etrii fluoroscencyjnej XRF. Form y fosforu m ineralnego oznaczono m etodą C hanga i Jacksona [1957] w prow adzając pew ne m odyfikacje [Oktaba, Czerwiński 2001]. O znaczono siedem frakcji:
-L-P frakcja obejmująca fosfor związków rozpuszczalnych, tzw. labilnych, -Al-P frakcja fosforanów glinu,
-Fe-P frakcja fosforanów żelaza; -Ca-P frakcja fosforanów wapniowych,
-Fe-Ро frakcja okludowanych fosforanów żelaza; -Al-Ро frakcja okludowanych fosforanów glinu;
-Al-Fe-P mieszane fosforany glinowo-żelazowe typu barandytu.
F osfor w w yciągach oznaczano m etodą kolorym etryczną używ ając m olibdenianu am onu i stosując do redukcji chlorek cynawy. Sum ę wszystkich frakcji przyjęto jako fosfor m ineralny. Zaw artość fosforu organicznego obliczono jako różnicę zaw artości fosforu ogółem i fosforu m ineralnego (Pog. - P min.).
Z aw artość w ęgla organicznego oznaczono m etodą Tiurina, pH - potencjom etry- cznie, natom iast zaw artość Fe20 3, CaO, A1203 - m etodą rentgenowskiej spektrom e
trii fluoroscencyjnej XRF.
WYNIKI I DYSKUSJA
P orów nyw anie ogólnej ilości fosforu w różnych typach gleb spraw ia ogrom ne trudności ze względu na różnorodność ekstrahentów , jakim i posługiw ali się badacze. Najczęściej w ykorzystyw ano kwas solny w różnych stężeniach (20% - dla gleb m ineralnych, 10% oraz 0,5 N HC1 - dla gleb organicznych, po spopieleniu m ateriału) lub m ieszaniny kw asów i zasad. Ilości P ogółem otrzym yw ane dla gleb m urszow ych najczęściej m ieszczą się w zakresie 1 - 5 mg P • g_I gleby [Okruszko 1964; Przesm ycka 1974; O kołow icz 1999; O kołow icz, Sow a 1997]. Zazwyczaj najw yższą koncentracją fosforu w tych glebach odznaczają się poziom y wierzchnie. W m iarę postępującego procesu m urszenia zw iększa się ogólna ilość fosforu i m oże być naw et trzykrotnie w yższa w poziom ach wierzchnich w porów naniu z poziom am i niżej położonym i [O kruszko 1964]. Gleby m urszow e i m urszow ate z poziom am i rudy darniow ej w ykazują odm ienne tendencje w rozm ieszczeniu fosforu ogółem . N ajw yższe zaw ar tości tego pierw iastka stw ierdzono we wszystkich badanych przypadkach w pozio m ach z rudą - Box. O siągają one wartości od 17,64 mg P • g- 1 gleby w profilu 602 do
24,29 mg P • g-1 gleby w profilu 601. Są to wartości kilkadziesiąt razy w yższe niż
pow szechnie w ystępujące w glebach mineralnych Polski i kilkakrotnie przekraczające ilości fosforu w glebach m urszow ych i m urszow atych. Tak duże ilości fosforu w ystępują jedynie w glebach m ineralnych z poziom am i rudy darniow ej, zakw alifiko w anych do gleb próchniczno-żelazow ych [Oktaba, Czerw iński 2001].
70 L. O ktaba, Z. C zerw iński
T A B E L A 2. F osfor ogółem (X R F), organiczny i m ineralny [m g • g“ 1 gleby) o raz udział Porg. i Pm in. w P ogólnym [%]
T A B L E 2. T otal phosphorus, organie and m ineral [mg • g_1 soil) and share o f Porg. and Pm in. in P total [%] N r profilu P rofile N o P oziom H orizon G łębokość D epth [cml P ogółem P total Porg. Pmin. P o rg ./P o g . [%] Pm in./Pog. [%] G leba m urszow ato-żelazow a - Ferro-m ucky soil
600 A eox 0 -1 5 12,23 0,89 11,34 7,28 92,72 Box 15-40 21,78 7,01 14,77 32,19 67,81 B(ox) 4 0 -4 5 5,89 0,02 5,87 0,34 99,66 IIG1 4 5 -5 5 0,13 0 0,13 0,00 100,00 IIG 2 5 5 -1 0 0 0,09 0 0,09 0,00 100,00 G leby m u rszow o-żelazow e - Ferro-m uck soils
601 МЪх 0 -2 0 19,98 1,89 18,09 9,46 90,54 Box 2 0 -3 0 24,29 9,01 15,28 37,09 62,91 В(ох) 3 0 -3 7 11,57 3,22 8,35 27,83 72,17 IIG 3 7 -5 0 0,09 0,01 0,08 11,11 88,89 602 М ох 0 -2 5 10,69 0,67 10,02 6,27 93,73 B lo x 2 5 -4 0 22,97 7,44 15,53 32,39 67,61 В2ох 4 0 -5 0 17,64 2,51 15,13 14,23 85,77 602a М ох 0-31 15,58 1,56 14,02 10,01 89,99 Box 3 1 -4 0 17,91 7,67 10,24 42,83 57,17 IIG 4 0 -5 0 0,27 0,14 0,13 51,85 48,15
Poziom y w ierzchnie badanych gleb m urszow o-żelazow ych i m urszow ato-żelazo- wych zaw ierają znacznie m niejsze ilości fosforu w porów naniu z poziom am i Box. Ilość fosforu w ystępująca w tych poziom ach nie przekracza 20 mg • Pg_I gleby, ale są to wartości w yższe niż w typow ych glebach m urszow ych i m urszow atych. N aj m niejszą zaw artość fosforu stw ierdzono w poziom ach glejowych. Ilość fosforu w y stępująca w tych poziom ach wynosi kilka setnych mg w 1 g gleby i jest zbliżona do
ilości fosforu w glebach Polski, pow stałych ze skał krzem ianow ych, gdzie rzadko w ystępuje nagrom adzenie fosforu powyżej 1 mg • g_I gleby [Pondel 1974; C zępiń- ska-K am ińska 1992]. W badanych glebach dom inującą form ą fosforu są połączenia m ineralne. Fosfor organiczny jedynie w poziom ach Box stanowi 30% P ogólnego (32,19% do 37,09), a w pozostałych poziom ach wynosi do kilkunastu procent całko witej puli fosforu. W yjątkiem jest profil 602a, gdzie P organiczny stanowi 42,83% P ogólnego w poziom ie Box i aż 51,86% P ogólnego w poziom ie G, podczas gdy inni autorzy otrzym ali dla gleb torfow o-m urszow ych w yższe wartości: 60 -8 0 % [Przesm y cka 1974; O kruszko 1964]. Jedynie w glebach z w iw ianitem przew ażają m ineralne połączenia z żelazem [W ondrausch 1969]. W om aw ianych glebach z poziom am i rudy darniow ej w iw ianit nie występuje, a z m ineralnych połączeń fosforu zdecydow anie przew ażają nad innymi okludow ane fosforany żelaza. N ajw iększe nagrom adzenie tej form y ma m iejsce w poziom ach żelazowych. W profilu gleby m urszow ato-żelazow ej (profil 600) w ystępuje w poziom ie Box 10,35 mg P • g- 1 gleby. R ów nież w jednym
TA BELA 3. Zaw artość poszczególnych form fosforu [mg • g 1 gleby] - TA BLE 3. C ontent o f particular form s o f phosphorus [mg • g 1 soil] N r p rofilu P r o file N o P o z io m H o rizo n G łęb o k o ść D epth [cm ] L -P A l-P F e -P C a -P F e -P o A l-P o A l,F e -P G leb a m u r s z o w a to -ż e la z o w a - F erro -m u ck y so il 6 0 0 A e o x 0 - 1 5 0,0 1 0 ,1 3 0 ,8 3 0 ,7 8 8 ,7 4 0 ,1 2 0 ,7 3 B o x 1 5 -4 0 0 ,0 2 0 ,1 2 1,75 0 ,6 6 10,35 0 ,1 2 1,75 B (o x ) 4 0 - 4 5 0 ,0 2 0 ,0 9 0 ,7 4 0 ,5 3 3,71 0 ,0 5 0 ,7 3 IIG1 4 5 - 5 5 0 0,01 0 ,0 2 0 ,0 1 0 ,0 4 0 ,0 2 0 ,0 3 IIG 2 5 5 - 1 0 0 0 0,01 0 ,0 2 0 ,0 1 0 ,0 2 0,0 1 0 ,0 2
G leb y m u r s z o w o -ż e la z o w e - Ferro-m u ck s o ils
601 М о х 0 - 2 0 0 ,0 2 0 ,1 3 1,34 0 ,6 8 14,45 0 ,1 3 1,34 B o x 2 0 - 3 0 0 ,0 2 0 ,1 7 1,89 0 ,6 9 10,42 0 ,1 6 1,93 В (о х ) 3 0 - 3 7 0,0 1 0 ,1 2 1,38 0 ,4 9 4 ,8 5 0 ,1 2 1,38 IIG 3 7 - 5 0 0 0,01 0,01 0 ,0 1 0,01 0 ,0 2 0 ,0 2 6 0 2 М о х 0 - 2 5 0 ,0 2 0,11 0 ,8 4 0 ,7 3 7 ,3 4 0 ,1 5 0 ,8 3 B l o x 2 5 - 4 0 0 ,0 2 0 ,1 4 1,89 0 ,4 7 10,93 0 ,1 9 1,89 B 2 o x 4 0 - 5 0 0 ,0 2 0 ,1 4 1,38 0 ,6 6 11,14 0 ,1 2 1,67 6 0 2 a М о х 0 -3 1 0 ,0 2 0,11 1,04 0 ,4 7 11,18 0 ,1 6 1,04 B o x 3 1 - 4 0 0 ,0 2 0 ,1 4 1,34 0 ,4 2 6,31 0 ,1 7 1,84 IIG 4 0 - 5 0 0 0,01 0,01 0 ,0 1 0 ,0 7 0,01 0 ,0 2 F o sf o r i je g o fo rm y w g le b ac h m u rs zo w y c h i m ii rs z. o w a ty c h ..
TABELA 4. U dział poszczególnych form w całkow itej zaw artości fosforu m ineralnego [%] TABLE 4. Share o f particular forms o f phosphorus in P m ineral [%]
Nr profilu P ro file N o P o z io m H orizon G łę b o k o ś ć D ep th [cm ] L-P A l-P F e -P C a-P F e -P o A l-P o A l,F e -P o G leb a m u r s z o w a to -ż e la z o w a - F erro -m u ck y s o il 6 0 0 A e o x 0 - 1 5 0 ,0 9 1,15 7 ,3 2 6 ,8 8 7 7 ,0 7 1,06 6 ,4 4 B o x 1 5 - 4 0 0 ,1 4 0,81 11,85 4 ,4 7 7 0 ,0 7 0,81 11,85 B (o x ) 4 0 - 4 5 0 ,3 4 1,53 12,61 9 ,0 3 6 3 ,2 0 0 ,8 5 1 2 ,4 4 IIG1 4 5 - 5 5 0 ,0 0 7 ,6 9 1 5 ,3 8 7 ,6 9 3 0 ,7 7 15,38 2 3 ,0 8 IIG2 5 5 - 1 0 0 0 ,0 0 11,11 2 2 ,2 2 11,11 2 2 ,2 2 11,11 2 2 ,2 2 G le b y m u r sz o w o -ż e la z o w e - F erro-m u ck so ils 601 M o x 0 - 2 0 0,11 0 ,7 2 7 ,4 1 3 ,7 6 7 9 ,8 8 0 ,7 2 7,4 1 B o x 2 0 - 3 0 0 ,1 3 1,11 12 ,3 7 4 ,5 2 6 8 ,1 9 1,05 12,63 B (o x ) 3 0 - 3 7 0 ,1 2 1,44 16 ,5 3 5 ,8 7 5 8 ,0 8 1,4 4 1 6 ,53 IIG 3 7 - 5 0 0 ,0 0 1 2 ,5 0 1 2 ,5 0 1 2 ,5 0 1 2 ,5 0 2 5 ,0 0 2 5 ,0 0 6 0 2 M o x 0 - 2 5 0 ,2 0 1,10 8 ,3 8 7 ,2 9 7 3 ,2 5 1,50 8 ,2 8 В lo x 2 5 - 4 0 0 ,1 3 0 ,9 0 1 2 ,1 7 3 ,0 3 7 0 ,3 8 1,22 1 2 ,1 7 B 2 o x 4 0 - 5 0 0 ,1 3 0 ,9 3 9 ,1 2 4 ,3 6 7 3 ,6 3 0 ,7 9 1 1 ,0 4 6 0 2 a M o x 0 - 3 1 0 ,1 4 0 ,7 8 7 ,4 2 3 ,3 5 7 9 ,7 4 1,14 7 ,4 2 B o x 3 1 - 4 0 0 ,2 0 1,37 13 ,09 4 ,1 0 6 1 ,6 2 1,66 17 ,9 7 IIG 4 0 - 5 0 0 ,0 0 7 ,6 9 7 ,6 9 7 ,6 9 5 3 ,8 5 7 ,6 9 15,38 L . O k ta b a , Z C z e r w iń s k i
F o sfo r i je g o fo r m y w g leb a ch m u rszo w ych i m urszow atych..______ 73_ profilu gleb m urszow o-żelazow ych (profil 602) m aksym alną ilość tej form y stw ier dzono w poziom ach Box: 10,93 mg P • g_1 gleby (B lo x ) i 11,14 mg P • g" 1 gleby
(B2ox). N atom iast w dwóch profilach gleb m urszow o-żelazow ych najw iększe nagro m adzenie tej formy stwierdzono w poziom ie Мох, a m ianow icie 14,45 mg P • g-1
gleby w profilu 601 i 11,18 mg P • g~l gleby w profilu 602a. W krzem ianow ych poziom ach G zaw artość fosforu frakcji Fe-Ро kształtuje się na poziom ie kilku setnych m iligram a w lg gleby, a więc jest kilkaset do tysiąca razy niższa w stosunku do m aksym alnej ilości, występującej w innych poziom ach. C hociaż wartości bezw zględ ne w skazują na różne rozm ieszczenie tej frakcji w badanych profilach gleb, to jednak procentow y udział fosforu tej formy w całkowitej ilości fosforu m ineralnego jest zbliżony. W e w szystkich przypadkach największy jest on w w ierzchnich poziom ach, М ох. W profilach 600, 601 i 602a udział fosforu okludow anych fosforanów żelaza kształtuje się na poziom ie 70% , a w poziom ach glejowych m aleje do 22,22% (profil 600), do 12,51% (profil 601) i 53,85% (profil 602a). W profilu 602 z pow odu zbyt w ysokiego poziom u wody gruntowej nie analizow ano poziom u glejowego.
N astępne pod w zględem ilościow ym są m ieszane fosforany żelaza i glinu typu barandytu (A l,Fe-P) oraz fosforany żelaza (Fe-P). Obie formy w ystępują w identycz nych lub bardzo do siebie zbliżonych ilościach. Jest zrozum iałe, że najwięcej tych połączeń znajduje się w poziom ach najzasobniejszych w Fe20 3, a więc w poziom ach
Box. W poziom ach tych oznaczono od 1,34 do 1,93 mg P • g“ 1. Ilości te stanow ią ok.12% fosforu m ineralnego. Poziom m urszow aty w ykazuje o połow ę m niejsze zaw artości każdej z form, natom iast poziom y m urszow e zaw ierają od 0,83 do 1,34 mg P • g“ 1 gleby w form ie Al,Fe-P i od 0,84 do 1,34 mg P • g“ 1 gleby w form ie Fe-P.
W poziom ach glejow ych fosfor w ystępujący w obu frakcjach znajduje się w niew iel kiej ilości: od 0,01 do 0,03 mg P • g_1 gleby, które stanowią jednak aż do 25% (profil
601) fosforu m ineralnego w tym poziom ie. Sum a wszystkich połączeń fosforu z żelazem wskazuje, że stanow ią one ponad 80% fosforu całkow itego w poziom ach w ierzchnich. Podobne wartości podaje W ondrausch [1969], ale w typow ych glebach torfow o-m urszow ych przez nią badanych połow a połączeń Fe-P to związki organi czne. W glebach z poziom am i rudy darniowej zaw artość żelaza osiąga wartości 60% w glebie, jest więc bardzo konkurencyjna w stosunku do innych kom ponentów gleby.
Znaczącą frakcją fosforu w poziom ach żelazowych i żelazistych są także fosforany w apnia, Ca-P. O ich rozm ieszczeniu w profilu decyduje ilość w apnia w poszczegól nych poziom ach. Poziom y wierzchnie zaw ierające najw iększą ilość w apnia m ają rów nież najw iększą ilość fosforu połączonego z tym pierw iastkiem od 0,78 mg P • g-1
gleby do 0,47 mg P • g_1 gleby. Ilość fosforanów w apnia stopniowo m aleje wraz z
głębokością i osiąga 0,01 mg P • g_1 gleby w poziom ach glejowych. Procentow y udział
form y C a-P w stosunku do P ogółem najniższy jest w poziom ach Box (2 -3 % ), a najw yższy w poziom ach krzem ianow ych (do 1 1 , 1 1 %).
A naliza całkow ita gleb żelazow ych wykazała, że procesom tw orzenia się rud darniow ych nie tow arzyszy akum ulacja zw iązków glinu. Ilość A1203 w aha się w
profilach od 0,93 do 2,97% [Czerwiński 2000]. Duże dysproporcje m iędzy ilością glinu i żelaza są w yjaśnieniem , dlaczego w poziom ach żelazow ych ilość fosforanów glinu, jak rów nież ich form okludow anych jest bardzo m ała i wynosi od 0 , 1 1 do 0,19
74 L. Oktaba, Z. C zerw iński
W ondrausch [1969] w glebach torfow o-m urszow ych, natom iast Przesm ycka [1974] oznaczyła podobne ilości fosforanów glinu i żelaza. A utorka ta stw ierdziła dodatko wo, że ilość form Al-P w zrasta wyraźnie w głąb profilu glebow ego. W poziom ach glejow ych gleb żelazow ych fosforany glinu znajdują się w ilościach śladow ych (0,0 1-0 , 0 2 mg P ■ g_1 gleby), niemniej jednak jest to od ok. 4% do ponad 2 0% fosforu
ogólnego.
Ilość fosforanów labilnych w badanych profilach nie przekracza 0,02 mg P- g“ 1
gleby. Rozpatrując udział wszystkich form fosforu w ogólnej jego zaw artości stw ier dzono, że w poziom ach wierzchnich dom inują fosforany okludow ane związkam i żelaza. W poziom ach Box również dom inują okludow ane fosforany żelaza, ale znaczącą form ą są tu rów nież połączenia organiczne. W poziom ach niżej leżących m aleje udział Fe-Ро, a udział pozostałych frakcji fosforu wzrasta. Jednak naw et na głębokości 50 cm okludow ane fosforany żelaza są ciągle form ą dom inującą.
WNIOSKI
1. W badanych glebach m urszow ato-żelazow ych i m urszow o-żelazow ych stw ierdzo no bardzo w ysoką zaw artość fosforu ogólnego, porów nyw alną jedynie z opisanym i wcześniej glebam i próchniczno-żelazow ym i, co przem aw ia za w ydzieleniem no wego typu gleb żelazowych.
2. N ajw yższą zaw artością fosforu ogółem charakteryzują się poziom y podpow ierz- chniow e Box.
3. W badanych glebach dom inują m ineralne formy fosforu i naw et w poziom ach m urszow ych i m urszow atych stanowią około 90% P ogółem.
4. W śród m ineralnych połączeń fosforu w największej ilości w ystępują okludow ane fosforany żelaza, które w poziom ach żelazowych - ox i żelazistych - (ox) stanow ią od 58 do 80% fosforu m ineralnego.
5. W badanych glebach glin odgryw a znikom ą rolę w w iązaniu fosforu.
6. Ilości fosforu ogółem oraz jego form w poziom ach krzem ianow ych są do kilkuset
razy niższe niż w poziom ach żelazowych i są zbliżone do zaw artości znajdujących się w glebach wytw orzonych ze skał krzem ianowych.
LITERATURA
C H A N G S.C., JA C K S O N M .L. 1957: F ractionation o f soil phosphorus. Soil Sei. 84, 2: 133-144. C Z E R W IŃ S K I Z. 2000: T w orzenie się konkrccji żelazow ych w procesach o ksydo-redukcyjnych
i ich w pływ na w łaściw ości fizykochem iczne gleb. G rant K BN nr P 0 6 B 0 1 133 ss. 21. C Z E R W IŃ S K I Z., K A C Z O R E K D. 1996: W łaściw ości i typologia gleb w ytw orzonych z rudy
darniow ej. Rocz. G leb o zn., 47, supl.: 9 7 -1 0 1 .
C Z E R W IŃ S K I Z., P R A C Z J. 1990: Przestrzenne zróżnicow anie gleb W arszaw y w zależności od sposobu użytkow ania pow ierzchni. W yd. SG G W : 3 5 -4 4 .
C Z Ę P IŃ S K A -K A M IŃ S K A D. 1992: W pływ procesów glebotw órczych na rozm ieszczenie m in e ralnych zw iązków fosforu w glebach. Rozpr. Nauk. i M o n o g r., W yd. SG G W , ss. 79.
K O C IS Z E W S K A -M U S IA Ł G. 1986: Rudy żelaza. W: Surow ce m ineralne czw artorzędu.: 173— 183.
K R A C Z K O W S K A I., R A T A JC Z A K T., R ZE PA G. 2001: Skład m ineralny oraz w łaściw ości fizykom echaniczne kaw ałkow ych odm ian rud darniow ych stosow anych w historycznym b u d ow nictw ie na ziem iach polskich. Przegl. G eolog. 49, 12: 1147-1156.
F o sfo r i je g o fo r m y w gleb a ch m u rszo w ych i m u rszo w atych..______ 75
K R A JE W S K I R. 1945: Rudy darniow e w Polsce. H utnik 2: 6 2 -6 5 .
K R A Ż E W S K I S.R. 1962: R udy darniow e okolic T orunia. K w artalnik G eolog. 1, 6: 157-169. O K O Ł O W IC Z M . 1999: G leby organiczne torfow iska Pożary w Puszczy K am pinoskiej. Rocz.
G lebozn. 50, 4: 6 5 -8 0 .
O K O Ł O W IC Z M ., S O W A A. 1997: G leby torfow o-m urszow e rezerw atu K rzyw a G óra w K am p i noskim Parku N arodow ym . R o cz. G lebozn. 48, 3/4 :105-121.
O K R U S Z K O H. 1964: C hanges in phosphorus content o f organic hydrom orphic soils due to drainage. R o cz. G lebozn. 14, supl.: 183-190.
О К Т А В А L., C Z E R W IŃ S K I Z. 2001: M ineralne zw iązki fosforow e w glebach próchniczno-że- lazow ych. R o cz. G lebozn. 52, supl.: 159-166.
P O N D E L H. 1974: Z aw artość fosforu w glebach w ytw orzonych z glin z uw zględnieniem jeg o połączeń m ineralnych i organicznych. Pani. P uław ski 59: 9 -2 6 .
P R Z E S M Y C K A W. 1974: W ystępow anie fosforanów glinu, żelaza i w apnia w profilach gleb torfow o-m urszow ych. Wiad. IM U Z 1 2 , 1: 117-137.
R A T A JC Z A K T., SK O C Z Y L A S J. 1999: Polskie darniow e rudy żelaza. W yd. Inst. G osp. Sur. M in. i En. PA N . K raków : ss. 123.
R A T A JC Z A K T., R Z E P A G. 2001: Skład m ineralny polskich rud darniow ych i ich w łaściw ości sorpcyjne - stan badań. G eologia 27, 2 -4 : 4 5 7 ^ 7 4 .
W O N D R A U S C H J. 1969: P hosphorus sorption in m ucky-peat soils. Pol. J. Soil Sei. 2, 2: 9 7 -1 0 6 .
P ra ca w płyn ęła do reda kcji w m a rcu 2 0 03 r. D r L id ia O kta b a
K a te d ra N a u k o Ś r o d o w is k u G leb o w ym , Z a k ła d G le b o zn a w stw a , S G G W N o w o u r s y n o w s k a 166, 0 2 -7 8 7 W a rsza w a
