Adam Krajewski
Zwalczanie owadów - szkodników
technicznych drewna za pomocą
mikrofal
Ochrona Zabytków 43/1 (168), 27-34
tej sali pochodzących z dwóch różnych okresów, tj. z gotyku i klasycyzmu 17.
17 P ierw sze b a d an ia s o n d a ż o w e ty n k ó w w y k o n a li w 1 9 7 0 r. k o n s e rw a to rzy z G d ań s kieg o O d d ziału PP PKZ pod kieru nkiem T. S ta n k ie w ic z . Zob. T. S t a n k i e w i c z , D o k u m e n ta c ja ..., op. cit. P o n o w n ie badan ia p ro w a d z ił A . U l e w i c z i op isał je w : D o k u m e n ta c ja z b a d ań na istn ie n ie p o lich ro m ii, Lidzbark
W a rm iń ski — L e tn i R e fe kta rz zam ku. PP PKZ — O d d ział w O lsztyn ie, 1 9 8 5 (m aszy n o p is w PKZ — O ls zty n ).
Prace przy konserwacji m alo w id eł ściennych Letniego Refektarza p ro w a d z ił A. U le w ic z. K on sultan tem była Z. W o ln ie w ic z . Zob. A . U l e w i c z , D o k u m e n ta c ja p ra c ko n se rw a to rsk ich p rzy m a
lo w id le ścienn ym w L e tn im R efe kta rzu na zam ku w L idzbarku W arm iń skim . PP PKZ — O d d z ia ł w O lsztyn ie, 1 9 8 5 (m a s z y n o
pis w PKZ — O ls zty n ).
W 1987 r. przystąpiono do prac konserwatorskich m alo w ideł w kapitularzu, ale wykraczają one poza ramy czasowe wyznaczone w ty tu le 18.
m gr J o a n n a Tytus- W a ń k o w s k a P P P K Z — O d d z ia ł w O ls ztyn ie
18 S z c z e g ó ło w e in fo rm a cje d o ty c zą c e zakresu i te c h n o lo g ii w szystkich prac z w ią z a n y c h z ka ta lo g ie m m a lo w id e ł, z a m ie szczam w a rtyk u le 3 5 la t k o n s e rw a c ji m a lo w id e ł ś c ien n ych w
zam ku w L id zb a rk u W arm iń skim , s ta n o w ią c y m dalszą część
p rze d s ta w io n e g o w y że j p ro b le m u (p ra c a w druku w „ O ls z ty ń skim B iu le ty n ie K o n s e rw a to rs k im ", 1 9 8 9 ) .
THE RESTOR ATIO N OF W ALL P A IN T IN G S IN THE CASTLE IN LID ZBARK W A R M I Ń S K I IN 1955— 1985
T h e article is an a tte m p t to s h o w th e th irty -y e a r-lo n g ac tivities o f restorers a im in g to p ro tect th e g ro u p o f w a ll p a in tin g s in th e castle in Lidzbark W arm iń ski. T h e castle w a s bu ilt as th e seat of th e bishops o f W a rm ia in th e years 1 3 5 0 — 1 4 0 0 . It is o n e of the m ost b e a u tifu l G o th ic structures in P oland.
T h e castle interiors had a w e a lth of paintings. Th ese cam e from vario us periods: from th e en d o f the 1 4 th cent, until th e end of th e 1 5 th c e n t., and fro m th e 1 8 th cent, (w h e n th e castle interior u n d e rw e n t a d a p ta tio n ).
T h e first res to ra tio n -c o n s tru c tio n w o rk w a s b egu n in 1 8 9 6 . In th e course o f it G o th ic p a in tin g s w e re un co vered on th e w alls. R estoratio n w o rk on a greater scale w a s ta ken up later, in 1 9 2 4 a n d w a s c o m p le te d in 1 9 3 9 .
T h e first resto ratio n w o rk after th e w a r w a s b egu n already in 1 9 5 3 . In 1 9 5 6 — 1 9 6 0 th e p a in tin g s in th e lo w e r parts of th e c h a p te r-h o u s e w a ll w e re un co vered , preserved and p rotected. In 1 9 6 8 — 1 9 6 9 stu d e n ts and staff of th e Fine A rts R estoratio n D e p a rtm e n t o f th e M ik o ła j K op ernik U n iv ersity in T o ru ń in v e stig ated an d u n veiled a p a in tin g on th e cloister va u ltin g : in 1 9 6 8 in th e no rth and w e s t w in g , and in 1 9 6 9 in th e east w in g .
A t the sam e tim e, th e S zczec in B ranch o f th e A teliers for C o n servatio n o f C ultural P ro perty carried o u t a rc h ite c to n ic studies of th e castle, w h ic h revealed th e presence o f m an y p a in tin g s un der th e w a ll plaster layers. Th ese w e re fro m th e 1 5th to th e 1 8 th cent, and in clu d ed , a m o n g others, th e c u rren tly to ta lly u n co vered w a ll p a in tin g s in th e Kredens room o f the ch ap e l an d p a in tin g s on th e va u ltin g o f ch am bers in th e north w in g an d in th e S m all R efecto ry.
In 1 9 7 9 w id e -s c a le resto ratio n w o rk w a s c o m m e n c e d on th e
S c e n e w ith B ish o p A n z e lm an d p a in tin g s w ith th e co ats of arms
fro m th e castle cloisters.
In 1 9 81 c o m p le x w o rk w a s b e g u n on th e p a in tin g d e c o ra tio n of th e S am ll R efe cto ry . First th e G o th ic d e c o ra tio n in th e v a u lt ribs w a s u n co vered . N e x t, its resto ratio n w a s carried o u t a lo n g w ith th e c o lo u r in te g ra tio n o f th e losses in th e p a in tin g layer. This w o rk lasted un til 1 9 8 3 .
A ll w o rk c o n d u c te d in th e perio d fro m 1 9 7 9 to 1 9 8 3 w a s do n e by restorers o f th e A teliers fo r C o n servatio n o f C u ltu ral P ro perty from O lsztyn .
A D A M K R A J E W S K I
ZW A L C Z A N IE O W A D Ó W — S Z K O D N IK Ó W T E C H N IC Z N Y C H
DR EW N A ZA P O M O C Ą M IK R O F A L
W opracowaniach dotyczących dezynsekcji drewna za pomocą energii elektrycznej spotyka się różne określenia tej metody zwalczania owadów . Posługiwano się poję ciami: prądy, pola i fale radiowe o w ielkiej i bardzo w ielkiej częstotliwości. Czasami poprzestawano na okre śleniu w ielkie i bardzo w ielkie częstotliwości. Chodzi tu oczywiście o prądy zmienne o takich częstotliwościach, których przepływ ow i towarzyszą zaburzenia pola elek tromagnetycznego. Fragment pasma fal radiowych o bar dzo w ielkiej częstotliwości to mikrofale.
Pojęciem m ikrofal określa się najczęściej fale elektro magnetyczne o częstotliw ości od 0,3 do 300 G Hz, tj. o długości od 1000 do 1 mm. Rozchodzić się mogą tylko w dialektrykach. Jednym z nich jest drewno. M ikrofale mogą być emitowane, podobnie jak i krótsze fale o wielkiej częstotliwości, w formie pola jednorodnego lub rozproszonego (rys. 1 ). Pole rozproszone może być także w tórnie skupiane w komorach m ikrofalow ych, na skutek odbić od m etalowych ścian (rys. 2).
Zainteresowanie zwalczaniem ow a dó w — szkodników technicznych drewna — za pomocą fal elektrom agne
tycznych o wysokiej częstotliw ości datuje się od prac prowadzonych przez J. Green w 1946 r. w Forest Products Research Laboratory w L o n d yn ie 1. Badania te, poszerzone z czasem o doświadczenia nad falami o wielkiej częstotliwości, były kontynuowane m.in. w W iel kiej B ryta nii2, F rancji3, Związku R adzieckim 4, Stanach
1 A. M . T h o m a s , M. G. W h i t e , The s terilizatio n o f in s e c t —
in fe s te d w o o d by h ig h -fr e q u e n c y h e a tin g . „ W o o d " 1 9 5 9 , nr 10,
ss. 4 0 7 - 4 1 0 ; nr 1 1 , ss. 4 4 9 - 4 5 1 ; nr 1 2 , ss. 4 8 7 - 4 8 8 .
2 J. D. В I e t c h I y. Very h ig h freq u en cy rad io w a v e s a n d w o o d -
b o rin g in sect c o n tro l. „ H o lz fo r s c h u n g " 1 9 6 5 , nr 1 9 / 2 / , ss.
4 7 — 52; A. M . T h o m a s , M .G . W h i t e , op . cit; A . W a t s o n , B. W. M o s s , M ic ro w a v e a n d m o istu re in b u ild in g research. „B ritisch C o m m u n ic a tio n s an d Electronics" 1 9 6 4 , ss. 7 7 8 — 7 8 1 .
3 M . J a c q u i o t . D e l'e m p lo i du c h a u ffa g e p a r h a u te fr e q u e n
ce p o u r la d e stru c tio n des in sectes des bo is m is en oeuvre.
„ C o m p te s R en d es de l'A c a d e m ie d 'A g ric u ltu re d e F ra n c e " 1 9 4 9 , nr 3 6 / 1 5 / , s. 6 3 5 .
4 G. E. O s m o l o w s k i , P rim ie n ie n ije to k o w w y s o k o j czasto ty
dla b o rb y z n a s ie k o w y m i— ra zru s zitie lia m i d r ie w ie s in y . „ T ru d y
A
В
/гг, . ч > * * л » \ ■ ;х '- > • /; ■ ; \ \ w i1
' " - / / \ 4 - V7. P o ła e le k tro m a g n e ty c z n e о w y s o k ie j c z ę s to tliw o ś c i: А — p o le je d n o r o d n e p o m ię d z y o k ła d k a m i k o n d e n s a to ra ; ß — p o /e ro zp ro s zo n e w o k ó ł e le k tro d
1. H ig h fre q u e n c y e le c tro m a g n e tic fields: A — h o m o g e n e o u s fie ld b e tw e e n c o n d e n s e r screens; В — s c a tte re d fie ld a r o u n d ele c tro d e s
za pomocą pól o bardzo w ysokich cząstotliwościach wym agają dalszych badań 12.
Dlatego tez w latach 1985— 1987 w Oddziała Badań i Konserwacji PP Pracownie Konserwacji Zabytków w Warszawie podjęto badania nad dezynsekcją drewna za pomocą m ikrofal o długości 12,2 cm (2,45 GHz) e m ito w anych w form ie pola rozproszonego.
Do doświadczeń w ykorzystano dwa prototypow e urzą dzenia m ikrofalow e typu polow ego, zaprojektowane i wykonane dla w rocław skiego oddziału PKZ oraz komorę m ikrofalow ą z Politechniki W rocławskiej, wykonaną z kuchni m ikrofalowej produkcji RAWAR (rys. 2). Urządze nia polowe miały moc na wyjściu 600 W i 1400—2400 W, a komora m ikrofalowa — 1000 W. Konstrukcja w szy stkich trzech urządzeń oparta była na magnetronach. Na podstaw ie oceny wysokości temperatury drewna poddanego działaniu m ikrofal ustalono, ze nagrzewanie tego materiału m ikrofalam i ma charakter skokow y w porów naniu z klasyczną metodą dezynsekcji za pomocą gorącego powietrza (rys. 3). Po szybkim, k ilk u m in u tow ym nagrzewaniu następuje znacznie w olniejsze s ty gnięcie. b l o k s t e r o w a n i a 2. S c h e m a t u rzą d ze ń m ik ro fa lo w y c h : A — p o lo w e u rzą d ze n ie m ik r o fa lo w e ; В — k o m o ra m ik ro fa lo w a 2. D ia g r a m o f m ic r o w a v e d e v ic e s : A — fie ld m ic r o w a v e d e vice ; В — m ic r o w a v e c h a m b e r
Z jed no czon ych 5, B e lg ii6, R F N 7, S zw a jca rii8, a także w Polsce9. W dośw iadzeniach tych posługiw ano się za ró w n o polem je d n o ro d n y m 10, jak i polem rozproszo n y m 11. Ze w zględu na sporą liczbę publikacji dotyczą cych tego samego tematu, artykuł ten nie podaje pełne go przeglądu literatury.
W ostatnich latach w pracach o charakterze przeglądo w ym , zajmujących się problemami dezynsekcji drewna stw ierdzono, że m etody zwalczania o w a d ó w w drew nie
5 H. F r i n g s , Facto rs d e te rm in in g the e ffects o f r a d io fr e
q u e n c y e le c tro m a g n e tic fie ld s on insects a n d m aterials th ey in fest. „ J o u rn a l of E c o n o m ic E n to m o lo g y " 1 9 5 2 , nr 4 3 / 3 / , ss.
3 9 6 — 4 0 8 .
6 D. B o l l a e r t s , J. Q u o i l i n , W. E. v a n d e n B r u e l ,
N o u v e lle s rech erc h es relatives a l'u tilis a tio n des p ro p rié té s des m ic ro -o n d e s , p o u r la d e s tru c tio n des in sectes dissim ules dans le bois. „ M e d e d e lin g e n van d e L a n d b o u w h o g e s c h o o l en de
O p zo e k ig s s ta tio n s van d e S ta a t te G e n t" 1 9 6 1 , nr 2 6 / 3 / , ss.1 4 3 5 — 1 4 5 0 ; W . E. v a n d e n B r u e l , D. B o l l a e r t s , F. P i e t e r m a a t , P. S t e f e n s , R ech erch e s sur la d e s tru c tio n eu
m o y e n d 'u n ch am p e le k triq u e a très h a u te fre q u e n c e des in sect x y io p h a g e s fo ra n t de bo is oeuvres. „ M e d e d e lin g e n van de
L a n d b o u w h o g e s c h o o l en d e O p zo e k in g s s ta tio n s van de S taa t te G e n t" 1 9 6 0 , nr 2 5 / 3 / , ss. 1 3 7 7 - 1 3 9 1 .
7 W . B e r w i g , A. F. S c h ü h l y , U b e r die E in w irk u n g von
M ik r o w e lle n a u f im N a d e ls ta m m h o lz le b e n d e In sekten . „ N a
c h ric h te n b la tt des D e u ts c h e n P fla n ze n s c h u tzd ie n s te s " 1 9 6 4 , 1 6 / 2 / , ss. 1 7 — 20 .
8 0 . W ä l c h l i , P. T s c h o l l , M ö g lic h k e ite n der B e k ä m p fu n g
h o lzzerstö re n d en In sekten o h n e G ifta n w e n d u n g . „ H o lz als R o h -
u n d W e rk s to ff" 1 9 7 5 , nr 3 3 / 2 / , ss. 4 9 — 5 3 . 9 Z. B u r s k i , A. Z y g m u n t , B a d a n ie m o ż liw o ś c i s te ry liza c ji d re w n a p o lic h ro m o w a n e g o za p o m o c ą e n e rg ii m ik r o fa lo w e j. „ In fo r m a to r P K Z " 1 9 8 1 , ss. 3 9 — 4 7 . M a te ria ły z II O g ó ln o p o ls k ie g o Z ja zd u C h e m ik ó w K o n s e rw a to ró w , T o ru ń -B a c h o te k , w rz e s ie ń 1 9 8 1 ; A. K r a j e w s k i , O p ra c o w a n ie m e to d y z a b e z p ie c z e n ia d re w n a z a b y tk o w e g o p r z e d z e ro w a n ie m o w a d ó w , m a s zy n o p is d o k u m e n ta c ji, 1 9 8 7 ; A. K r a j e w s k i , A. Z y g m u n t , Z. B u r s k i , D ie M ik r o w e lle n a n w e n d u n g zur B eka m
p fu n g der h o lzze rs tö re n d e n In s e k te n la rv e n . S ixth In te rn a tio n a l
R estorer S em in ar, V eszp re m 1 3 .0 7 . — 2 3 .0 7 .1 9 8 7 , B u d ap e szt 1 9 8 7 , ss. 6 7 — 8 2 ; K. O l s z o w s k i . Z a s to s o w a n ie fa l ra d io w y c h u ltra k ró tk ic h do z w a lc z a n ia s z k o d n ik ó w d rze w a . „ O c h ro n a Z a b y tk ó w " 1 9 4 8 , nr 3 / 4 , ss. 1 1 5 - 1 2 0 . Z. R a t a j c z a k , L. D z i e d z i c , Z b a d a ń n a d z a s to s o w a n ie m p o la e le k tro m a g n e ty c z n e g o o w ie lk ie j c z ę s to tliw o ś c i do z w a lc z a n ia o w a d ó w s z k o d n ik ó w te c h n ic z n y c h d re w n a . Zeszyty N a u k o w e S G G W
L e ś n ic tw o 1 9 6 8 , nr 12 , M a te ria ły IV S y m p o zju m O c h ro n y D re w n a , ss. 1 2 3 — 1 3 2 .
10 G . E. O s m o ł o w s k i , op . cit.; Z. R a t a j c z a k , L. D z i e d z i c , op. cit.; A. M . T h o m a s , M. G. W h i t e , op. cit.; О. W ä l c h l i , P. T s c h o l l , op. cit.
11 W . B a r w i g , A. F. S c h ü h l y , op. cit.; Z. B u r s k i , A. Z y g m u n t , o p cit.; A К r a j e w s к i, op. cit.; A K r a j e w s k i , A . Z y g m u n t, op. cit.; A. M . T h o m a s , M . G. W h i t e , op. cit.; W . E. v a n d e n B r u e l , D. B o l l a e r t s , F. P i e t e r m a a t , P. S t e f e n s , op . cit.; A . W a t s o n , B. W. M o s s , op. cit.
12 J. D o m i n i k , J. R. S t a r z y k , O ch ro n a d rew n a. O w a d y
n iszcząc e d re w n o . W a rs z a w a 1 9 8 3 ; W . U n g e r , M ö g lic h k e ite n z u r B e k ä m p fu n g h o lzze rs tö re n d e n In s e k te n d u rch p h y s ik a lis c h e M e th o d e n . „ H o lz te c h n o lo g ie " 1 9 8 4 , nr 5, ss. 1 6 4 — 1 6 9 .
W w ypadku pola rozproszonego najsilniej nagrzewane są w arstw y drewna znajdujące się najbliżej anteny urzą dzenia m ikrofalowego, a najsłabiej w arstw y najodleglej sze. Drewno nagrzewane w komorze m ikrofalowej w y kazywało najwyższą temperaturę w środkowych w a r stwach, praw dopodobnie na skutek sumowania się dzia łania mikrofal z kierunku emisji i z odbić. Szybkość nagrzewania drewna mikrofalami zalezy od mocy urzą dzenia i grubości drewna. Stosując pole rozproszone należy pamiętać o nierównym nagrzewaniu drewna, a w związku z tym o m ożliwości przegrzania, a nawet za palenia wierzchnich w arstw tego materiału przy zbyt słabym nagrzaniu nie zapewniającym skutecznej dezyn sekcji, w arstw odległych od anteny (rys. 4). Z tego w zględu nie pow inno się dokonyw ać dezynsekcji ele m entów drewnianych o grubości powyżej 10 cm, za pomocą tej form y pola można dokonyw ać także dezyn sekcji grubszych elem entów drewnianych, nawet do 30 cm, nagrzewając je kolejno z dw óch przeciwnych stron. Eliminuje to niebezpieczeństwo zapalenia się dre wna, który to proces może początkowo być niezauwa żony. jako ze następuje pod powierzchnią.
Nagrzewanie drewna w polach elektromagnetycznych o w ielkich i bardzo w ielkich częstotliwościach zależy od gęstości, w ilg otno ści i przebiegu w łókien tego materiału w stosunku do przebiegu linii sił p o la 13. Gęstość w stosunkow o niewielkm i stopniu w pływ a na tg kąta stratności 8, a tym samym na nagrzewanie się drewna, chociaż w przedziale w ilgotności 0— 1 5% związek p o między nimi staje się w yraźniejszy14.
W p ływ w ilg otno ści drewna na nagrzewanie tego mate riału w polach o w ielkiej i bardzo w ielkiej częstotliwości oceniany był bardzo różnie. Pomiary temperatury drewna przeprowadzone przez B le tchly'eg o 15, wydają się św iad czyć o silniejszym nagrzewaniu w ierzchnich w arstw bardziej w ilg otne go drewna. Z kolei Berwig i S c h u h ly 16 stw ierdzili szybszy i większy wzrost temperatury drewna o mniejszej w ilgotności. V o d o z 17 podał, że w przedziale w ilg otno ści 0— 20% istnieje związek liniow y pomiędzy
stałą dielektryczną e, a w ilgotnością drewna. Natomiast związek pomiędzy tg kąta stratności 8 , a w ilgotnością drewna jest bardzo pow ikłany, jako ze zalezy on od częstotliw ości pola elektromagnetycznego. W d ośw iad czeniach przeprowadzonych przez autora niniejszej p u blikacji drew no powietrznosuche i drewno nawilżane, poddane działaniu m ik ro fa l18, nagrzewało się w podobny sposób i w yn iki dezynsekcji były takie same. Należy jednak podkreślić, ze w doświadczeniach tych nie uzy skano rów nom iernego stopnia w ilg otno ści drewna w całej jego objętości. N ajpraw dopodobniej tylko w ierz chnie w arstw y w ykazyw ały duże różnice w ilgotności. Wydaje się, ze problem w ilg otno ści ma większe zna czenie dla suszarnictwa w polach o w ielkiej i bardzo w ielkiej częstotliw ości niz dla dezynsekcji za pomocą tej formy energii, ponieważ dotyczy on głów nie powietrzno- suchego drewna. Ponadto drewno o większym stopniu w ilgotności można w stępnie przesuszyć za pomocą pola elektromagnetycznego czy też w inny sposób.
Najszybciej nagrzewa się drew no przy rów noległym usytuowaniu w łókien do linii sił pola. Stosunek szyb kości nagrzewania się drewna przy rów noległym i p o przecznym ustawieniu w łókien do linii sił pola ma się przy tym jak 1,8 : 1 19. Stosunkow o mało istotna jest natomiast różnica w ramach usytuowania poprzecznego, pomiędzy kierunkami prom ieniow ym i stycznym. Szyb kości nagrzewania mają się tu o d p ow ied nio jak 1,1 : 1. Należy przy tym zaznaczyć, że powyższe zasady dotyczą przesuszonego drewna.
13 J. V o d o z , D a s V erh alten des H o lz e s w ä h re n d der T ro c k
n u n g im h o c h fre q u e n te n W e ch selfeld . „ H o lz als R o h -u n d
W e rk s to ff" 1 9 5 7 , nr 1 5 / 8 / , ss. 3 2 7 — 3 4 0 . 14 J. V o d o z , op. cit. 15 J. D. B l e t c h l y , op. cit. 16 W . В e r w i g, A . F. S с h ü h I y, op. cit. 17 J. V o d o z , op . cit. 18 A. K r a j e w s k i , op. cit. 19 J. V o d o z , op. cit. 3. P roces n a g rz e w a n ia p o w ie trz n o - s u c h e g o d re w n a s o s n o w e g o i p r o c e s /e g o sty g n ię c ia : A — te m p era tu ra d re w n a na g łę b o k o ś c i 1 cm ; В — te m p e ra tu ra d re w n a na g łę b o k o ś c i 3 cm ; С— te m p era tu ra d re w n a na g łę b o k o ś c i 5 cm.
3. The pro c ess o f h e a tin g a ir-d ry p in e w o o d a n d the pro c ess o f its c o o lin g : A — te m p e ra tu re o f w o o d at d e p th o f 1 cm ; В — te m p e ra tu re o f w o o d a t d e p th o f 3 cm; С — te m p e ra tu re o f w o o d a t d e p th o f 5 cm ; z a s d z i a / a n i a m i k r o f a l cz a s s t y g n i ę c i a drewna
odległość Od powierzchni drewna [cm]
4. R o z k ła d te m p e ra tu ry p o w ie trz n o s u c h e g o d re w n a s o s n o w e g o na g łę b o k o ś c i do 3 0 cm. p o n a g rz a n iu m ik ro fa la m i w y t w a rz a n y m i p rz e z u rz ą d ze n ie o m o c y 6 0 0 W. p rze z: A — 15 m in.; В
— 10 m in .; С — 5 m in.
4 D is trib u tio n o f te m p e ra tu re o f a ir-d ry p in e w o o d a t d e p th up to 3 0 cm, a fte r h e a tin g b y m ean s o f m ic ro w a v e s p r o d u c e d by a 6 0 0 W device, d u rin g tim e of: A — 15 m in . В — 1 0 m in ; С — 5 m in.
We w szystkich d ośw iad czen iach p rzeprow adzonych przez autora tego artykułu m ikrofale w ytw arzane przez urządzenia p olo w e były em itow ane w poprzek w łókien. W w ypa dku drew na b u d ow lan eg o na o gó ł ty lk o ten kierunek w cho dzi w rachubę przy dezynsekcji.
W kom orach m ikro falo w ych , skupiających em itow ane pole rozproszone, kierunek em isji staje się m niej is to t ny.
Na podstaw ie doświadczeń przeprowadzonych na lar wach spuszczela pospolitego (H ylotrupes bajulus L.), kołatka dom ow ego (A n o b iu m pun ctatum De Geer) i wykarczaka sosnowca ( Criocephalus rusticus L .) n aj bardziej odporny na działanie m ikrofal jest pierwszy z w ym ienionych gatunków . Przy takich samych parame trach technicznych zabiegu krzywa zależności elim inacji larw spuszczela od czasu emisji m ikrofal ma podobny charakter dla drewna różnych gatu nkó w drzew iglastych (rys. 5). Progowy czas działania m ikrofal, konieczny do uzyskania pełnej elim inacji larw, jest jed na kow y dla sosny, świerka i jodły, toteż drew no tych g atunków można traktow ać tutaj ogólnie jako drew no iglaste (rys.
6 )- .
Prowadząc zwalczanie o w a d ó w w drewnie za pomocą m ikrofal należy zwracać uwagę na w ystarczająco długi czas działania pola, potrzebny do zabicia o w adów . Jest on o dw ro tn ie proporcjonalny do mocy tego urządzenia (rys. 7).
Rysunki 5, 6 i 7 dotyczą sytuacji, gdy antena emitująca m ikrofale dotykała do drewna. Oddalenie anteny (pole rozproszone) lub okładek kondensatora (pole je d n o ro dne) w yw iera w p ły w na nagrzewanie, a tym samym na dezynsekcję drewna. Już oddalenie anteny o 10 cm od 6 0 0 -w a to w e g o urzędzenia polow ego sześciokrotnie w y dłużało czas konieczny do skutecznej dezynsekcji dre wna (rys. 8). Przy 20-centrym etrow ym oddaleniu anteny w ciągu półgodzinnego działania m ikrofal w ogóle nie uzyskano całkow itej dezynsekcji. Przyczyną tego zja
wiska jest malejące natężenie pola rozproszonego wraz ze wzrostem odległości anteny od drewna, co u w id a cznia się słabszym nagrzewaniem tego materiału. Wydaje się, ze zarówno nagrzewanie drewna, jak i zabi janie o w a d ó w przez mikrofale (czy fale o innych w y s o kich cząstotliw ościach) można w yjaśnić przyjmując te o rię podaną przez W älchli i T schola20. W myśl tej teorii drew no należy traktow ać jako kompozycję substancji drzewnej, powietrza i wody, nawet w w ypadku p o w ie trznosuchego drewna. Bardzo częste zmiany kierunku prądu o w ielkiej częstotliw ości (ok. 107 — 8 . 10 7 razy na sekundę) czy bardzo wielkiej częstotliw ości (2,5 109 razy na sekundę) przy długości fali 12,2 cm pow odują rów nie częste zmiany kierunków pola elektrom agne tycznego. Cząsteczki wody, będące dipolam i, orientują się na kierunek pola i tym samym w ykonują w ciągu sekundy liczbę o b ro tó w odpowiadającą częstotliw ości pola. W w yniku tarcia m olekularnego obracających się cząsteczek w od y nagrzewają się także pozostałe kom po nenty układu, tj. substancja drzewna i zawarte w d re w nie powietrze. Wysoka temperatura pow oduje przemie szczanie się w nagrzanym drewnie powietrza i pary
20 O. W ä I с h I i, P. T s c h o 11, op. cit.
5. Z a le ż n o ś ć ś m ie rte ln o ś c i la rw spuszczela p o s p o lite g o ( H y l o trup es b a /u lu s L ). zeru /ą cyc h w p o w ie trz n o s u c h y m d re w n ie A
— s o s n o w y m ; В — ś w ie rk o w y m . С jo d ło w y m o g ru b o ś c i 6 cm. o d czasu d ziałan ia m ik ro fa l e m ito w a n y c h p rz e z urząd zenie p o lo w e o m o c y 6 0 0 W p rzy b e zp o ś re d n im d o ty k u a n ten y do d re w n a
5. D e p e n d e n c e o f e lim in a tio n o f larvae o f the c o m m o n C e- ra m b y c id (H y lo tru p e s b a ju lu s L ). fe e d in g on a ir -d ry w o o d м
— p in e . В spruce; С fir w ith th ickn ess o f 6 cm, from the
tim e o f a c tiv ity o f m ic ro w a v e s e m itte d by a 6 0 0 W fie ld device, w ith the a n te n n a d ire c tly to u c h in g the w o o d
c i o s d z i a ł a n i a m iKr of al [s]
6. Z a leżn o ść śm ie rte ln o ś c i la rw spuszczela p o s p o lite g o (H y lo - trup es ba ju lu s L ) , żeru ją cyc h w p o w ie trz n o s u c h y m d re w n ie ig la s ty m o g ru b o ś c i 6 cm, o d czasu d ziałan ia m ik ro fa l e m ito w a n y c h p rzez u rząd zen ie p o to w e o m o c y 6 0 0 W p rz y d o tyk u a n te n y do d re w n a
6. D e p e n d e n c e o f elim in a tio n o f larvae o f the c o m m o n C e - ra m b y c id (H y lo tru p e s b a ju lu s L .), fe e d in g on a ir-d ry 6 cm thick c o n ife ro u s w o o d , fro m the tim e o f ac tiv ity o f m ic ro w a v e s e m itte d by a 6 0 0 V / fie ld device, w ith the a n te n n a to u c h in g the w o o d
w odnej pod w ysokim ciśnieniem, tj. ciśnieniem rzędu 1 kG /cm 2 w drewnie jod ły czy nawet 2 -3 kG /cm 2 w drewnie niektórych gatunków liściastych21. Zjawisko to ma duże znaczenie dla dezynsekcji drewna, co podkreś lali niektórzy badacze22.
Do pewnej głębokości drewno jest przy tym nagrzewane bezpośrednio przez fale radiowe, natomiast jego głębsze w arstw y nagrzewają się na skutek przemieszczenia się gorącego powietrza i pary w odnej oraz w pewnym stopniu dzięki przew odnictw u cieplnemu samej su b stancji drzewnej. W edług Berwiga i S c h u h ly 23 głębokość wnikania ok. 1 2 cm m ikrofal w ynosi 2— 3 cm, co wydaje się potwierdzać głębokość uszkodzeń drewna (ślady zapalenia) w wypadku przedawkowania zabiegu dezyn se k c ji24.
Zwalczane ow ady pobierają ciepło od otaczającego je drewna lub nagrzewane są bezpośrednio przez mikrofale w wypadku płytszego położenia, ponieważ ich ciała zawierają powyżej 90% w ody. Uszkodzenia ciał zabitych larw potwierdzają termiczny charakter śmierci (denatu- racja białka, a nawet rozerwanie pow łok ciał w w yniku gw ałtow nego parowania w od y). Potwierdza go także zależność elim inacji larw spuszczela od temperatury drewna poddanego działaniu mikrofal, uzyskana w róż nych wariantach doświadczenia (rys. 9). Średnia tem peratura drewna, przy krótkim, kilkum inutow ym nagrze w aniu, musiała przekroczyć 80°C, żeby zapewnić pełną skuteczność dezynsekcji.
Trudno więc m ów ić o zwalczaniu ow adów za pomocą fal radiowych o wysokiej częstotliwości bez nagrzewania drewna, co zakładano w niektórych starych publikacjach o charakterze teoretycznym 25, czy o wcześniejszym u szkodzeniu systemu nerwow ego larw przed nagrzaniem drewna do wysokiej tem peratury26.
7. Za leżn o ść ś m ierteln o ś ci la rw sp uszczela p o s p o lite g o ( H y l o
trupes b a ju lu s L .), żeru ją cyc h w p o w ie trz n o s u c h y m d re w n ie s o s n o w y m o g ru b o ś c i 6 cm, o d czasu działan ia m ik ro fa l w y tw a rz a n y c h p rze z u rząd zen ia o m o cy : A — 6 0 0 W; В — 1 0 0 0 W; С — 2 4 0 0 W
7. D e p e n d e n c e o f e lim in a tio n o f larvae o f the c o m m o n C e- ra m b y c id (H y lo tru p e s b a ju lu s L .), fe e d in g on a ir-d ry 6 cm th ick p in e w o o d , from th e tim e o f a c tiv ity o f m ic ro w a v e s p r o d u c e d by d evices w ith p o w e r of: A — 6 0 0 W, В — 1 0 0 0 W; С — 2 4 0 0 W
Stopień w rażliw ości spuszczela i kołatka na zwalczanie za pomocą m ikrofal pokrywa się ze stopniem w ra żli w ości tych g atunków na zwalczanie za pomocą gorą cego pow ietrza 27. Najbardziej w rażliw e na zwalczanie mikrofalami okazały się larw y wykarczaka, owada w y elim inowanego jako gatunek testow y z norm atyw nych badań im pregnatów. Gatunek ten jest bardzo mało odporny na różnego rodzaju stresy i nawet przenoszenie go z żerowisk naturalnych do klocków testowych p o w oduje wysoką śmiertelność la rw 28. Przy działaniu m i krofal ginęły one jeszcze przed osiągnięciem wysokiej temperatury drewna, w w yniku stresu o bliżej nieokre ślonym charakterze. Gatunek ten ma jednak marginalne znaczenie jako szkodnik w yrobionego drewna. N ajgroź niejsze szkodniki drewna, w tym także drewnianych zabytków, ginęły na skutek wysokiej temperatury.
21 J. V o d o z , op. cit. .
22 W . В e r w i g, A. F. S с h ü h I y, op. cit. 23 Tam ze.
24 A. K r a j e w s k i , op. cit. 25 N p. K. O l s z o w s k i , op. cit.
26 K. O l s z o w s k i , op. cit.; Z. R a t a j c z a k , L. D z i e d z i c , op. cit.
27 G. B e c k e r , I. L o e b e , H itz e m p fin d lic h k e it h o lzze rs to re n -
den K äferlarven. " A n z e ig e r fü r S c h ä d lin g s k u n d e " 1 9 6 4 , nr
3 4 / 1 0 / , ss. 1 4 5 — 1 4 9 . 28 J. D o m i n i k , P ró b a za s to s o w a n ia la rw w yk a rc za k a — C rio - c e p h a lu s rusticus L. (C o l. C e ra m b y c id a e ) w la b o ra to ry jn y c h b a d a n ia c h p rz y d a tn o ś c i p re p a ra tó w c h e m ic zn y c h do z w a lc z a nia o w a d ó w w d re w n ie . Ze szyty N a u k o w e S G G W — L e ś n ic tw o 1 9 7 0 , nr 1 5 , ss. 6 7 — 7 4 ; J. D o m i n i k , P ró b a za s to s o w a n ia
la rw w yk arczak a (C rio c e p h a lu s rusticus L .) i zm o rszn ik a (L e p - tura rubra L.) w o z n a c za n iu g ra n ic z n e j w a rto ś c i o w a d o b ó jc z e j ś ro d k ó w o c h ro n y d re w n a . Z e szyty N a u k o w e S G G W — L e ś n ic
8. Z a le ż n o ś ć ś m ie rte ln o ś c i la rw sp uszczela p o s p o lite g o (H y t o - trup es b a ju lu s L .), o d czasu d ziałan ia m ikrofal, w y tw a rz a n y c h p rz e z u rzą d z e n ie p o lo w e o m o c y 6 0 0 W p rzy o d le g ło ś c i a n te n y o d p o w ie r z c h n i p o w ie trz n o s u c h e g o d re w n a s o s n o w e g o : A — O cm ; В — 1 0 cm ; С — 2 0 cm
8. D e p e n d e n c e o f e lim in a tio n o f larva e o f th e c o m m o n C e - ra m b y c id (H y lo tr u p e s b a ju lu s L.), fro m the tim e o f a c tiv ity o f m ic ro w a v e s p r o d u c e d b y a 6 0 0 W fie ld device, w ith the a n te n n a p o s itio n e d : A — 0 cm ; В — 10 cm ; С — 2 0 cm fro m th e su rface
o f a ir-d ry p in e w o o d .
ś r e d n i a t e m p e r a t u r a drewna [ ° c j
9. Z a le żn o ś ć ś m ie rte ln o ś c i la r w sp u szc zela p o s p o lite g o ( H y lo tru p e s b a ju lu s L .). o d te m p e ra tu ry d re w n a n a g rz e w a n e g o m ikro fa lam i, w y tw a r z a n y m i p rz e z u rząd zen ia o ró ż n e j m o c y •
— sosna ( 6 0 0 W ). X — sosna ( 1 0 0 0 W ), a — ś w ie rk ( 6 0 0 W ),
u — jo d ła ( 6 0 0 W )
9. D e p e n d e n c e o f e lim in a tio n o f larva e o f th e c o m m o n C e - r a m b y c id (H y lo tr u p e s b a ju lu s L .). on th e te m p e ra tu re o f w o o d h e a te d b y m e a n s o f m ic ro w a v e s , p r o d u c e d b y device s o f vario us p o w e r • — p in e ( 6 0 0 W ), x — p in e ( 1 0 0 0 W ), ± — sp ru e ( 6 0 0 W ), ■ — fir ( 6 0 0 W )
Pola elektryczne o w ysokiej i bardzo w ysokiej często tliw o ści m ogą niszczyć wszystkie stadia rozw ojow e o w adów , jak stw ierdzono to na pom ocniczym gatunku testow ym — trojszyku ( Tribo/ium destructor U y tte n b ) 29. Można przyjąć, że temperatura konieczna do zabicia larw
В
10. S ta n z ło c e ń na p o d k ła d z ie k re d o w o k le jo w y m p o 5 m in. d zia ła n ia m ik ro fa l w y tw a rz a n y c h p rz e z u rząd zen ie o m o c y 6 0 0 W : A — em isja o d s tro n y zło ceń ; В — em isja o d strony p r z e c iw n e j (fo t. Z. R ajs ka)
10. S ta te o f g ild in g on a w h ite w a s h -g lu e base afte r 5 m in. o f a c tiv ity o f m ic ro w a v e s p r o d u c e d b y d e v ic e w ith p o w e r o f 6 0 0 W : A — em ission on th e sid e o f the g ild in g ; В — em ission on the o th e r side
zniszczy rów nież jaja, poczwarki i chrząszcze gatunków uszkadzających drewno. Interesujące jest przy tym to, że larwy trojszyka ocalałe w w ariantach doświadczenia,
29 A . K r a j e w s k i , op. cit.
gdzie nie nastąpiła pełna ich eliminacja, przeobrażały się w postacie im aginaire. Ocalałe chrząszcze i chrząszcze pochodzące z ocalałych larw zachowyw ały również zdolność rozmnażania się. Nie ma więc pow odu do twierdzeń o rozdzielności efektu termicznego i bliżej nieokreślonego efektu „prom ienistego” na życie b io lo giczne, z jakim i można się spotkać w niektórych kręgach konserwatorskich. M ikrofalom w tym wypadku mylnie przypisywane są w łaściw ości promieniowania jo n iz u jącego, a w ięc prom ieniowania gamma czy rentgenow skiego. Promieniowanie jonizujące może pow odow ać u ow adów zakłócenia w rozmnażaniu (np. sterylizację na skutek jonizacji), działać mutagenicznie (np. w y w oływ ać mutacje letalne), zahamować rozwój osobni czy, a w w ypadkach wyższych dawek zabijać. W oma wianym w tej publikacji zakresie długości fal elektro magnetycznych działanie na żywe organizmy ma jednak
czać 100° C) pow oduje pojawianie się pęcherzy i złu- szczeń farb o spoiwach olejnych i olejno-żyw icznych. Natomiast powierzchnie drewna pokrytego temperami wykazują liczne spękania, powstające na skutek skurczu drewna i podkładu klejow o-kredow ego poddanego dzia łaniu mikrofal, w w yniku silnego suszenia33.
Nie lepiej w ygląda sprawa powierzchni pokrytych in nymi rodzajami farb, w oskow aniem i lakieram i34. Jeszcze większe uszkodzenia występują przy działaniu mikrofal na drew no pokryte złoceniami. W wypadku emisji m ikrofal od strony złocenia pojaw iły się uszko dzenia w form ie wąskich niteczek rozpruć kilkum ikro- nowej pow łoki złota, na skutek powstawania w nim prądu elektrycznego, zgodnie z prawem M axwella. Przy okresie emisji mikrofal odpowiadającem u najkrótszemu ich działaniu, koniecznemu do pełnej dezynsekcji, w y stępują juz duze obszary spalonego drewna, otoczonego
11. S ta n k lo c k ó w s o s n o w y c h z fot. 1 0 A (p rz e k ro je ) p o 5 m in. działan ia m ik ro fa l w y tw a rz a n y c h p rze z u rzą dzenie o m o c y 6 0 0 W: A — em isja o d stro n y zło ceń ; В — em isja o d strony p r z e c iw n e j ( fot. Z. R ajska)
11. S tate o f p in e blocks from о hot. 10 A an d cross sections after 5 m in. o f ac tiv ity o f m ic ro w a v e s p ro d u c e d bv a d e vice w ith p o w e r o f 6 0 0 W : A — em ission on the side o f the g ild in g ; В
— em ission o n the o th e r side
A
charakter cieplny. Z tego względu mikrofalami nie zaj muje się radiobiologia.
Dla organizmu ludzkiego (i w ogóle organizm ów stało cieplnych) miejscowe, nawet niezbyt duże przegrzanie, może mieć duże konsekwencje zdrowotne i prowadzić nawet do sterylizacji o charakterze termicznym. Jednak ryzyko pod tym względem jest niew ielkie po podjęciu odp o w ie d n ich środków o stro żn o ści30. Dopuszczalna dawka nie może przekroczyć 0,01 W /s cm przy stałej ekspozycji obsługi. Przy pracy z urządzeniami m ikrofa low ym i obsługa (a także inni ludzie) pow inna znajdo wać się poza zasięgiem działania pola. W tym celu należy kontrolow ać je za pomocą odpow iednich m ierników, co praktykowane było w trakcie doświadczeń przeprowa dzonych na terenie w rocław skiego oddziału PKZ. Stoso wanie pola jednorodnego, skupionego w małym obsza rze (rys. 1), również może u łatw ić elim inację przypad kowych oddziaływań na organizm ludzki.
Bardzo istotny jest także problem m ożliwości uszkodzeń obiektów poddawanych dezynsekcji za pomocą fal radio w ych o w ielkich i bardzo w ielkich częstotliwościach. Nie stwierdzono przypadków zapalenia drewna przy obec ności stalow ych g w o ź d z i31 w czasie emisji mikrofal przez okres ograniczony do progow ego czasu pełnej śmier telności larw. Nie potw ierdzono zatem zastrzeżeń zgła szanych w tym zakresie we wcześniejszych publika c ja c h 32, choć nie są one bezpodstawne.
Nawet przy m inimalnym czasie działania m ikrofal średnia temperatura drewna jest na tyle wysoka (m inim um 70— 80°C), że pow oduje w ytapianie żywicy, szczególnie na poprzecznych przekrojach tw ardzielow ej części drew na sosny. Tak wysoka temperatura (a na powierzchni drewna w w ypadku pola rozproszonego może przekra- *1
В
pęcherzami i odpryskami uszkodzonej pow łoki (rys. 10). Przy działaniu od strony przeciwnej niż złocenie p o w stają odbicia m ikrofal i sum owanie ich działania w innych miejscach — rodzaj małej komory m ikrofalowej, całkow icie w ypełnionej drewnem. Uszkodzenia zlokali zowane są w tedy w innych miejscach, ale są co najmniej równie duże. Nie można więc zgodzić się z w cześniej szym tw ierdzeniem 35, że mikrofale nie uszkadzają złoceń. Natomiast doświadczenia na larwach spuszczela, zerują cych w sosnowym drewnie pokrytym złoce nia m i36, p o twierdzają częściowe osłanianie larw o w a d ó w przez złocenia37.
D odatkow ym ograniczeniem stosowania m etody dezyn sekcji za pomocą fal radiow ych o w ielkiej i bardzo wielkiej częstotliw ości jest jej stosunkow o duża praco chłonność. Jednorazow o pokrywano p o le m 38 pow ierz chnię drewna od 210 cm 2 do 5625 cm 2 (przeciętnie ok. 3 00 -4 0 0 cm2). Pracochłonność można zmniejszyć tylko do pewnego stopnia, stosując automatyzację przesuwu anteny (pole rozproszone) lub okładek kondensatora (pole jednorodne).
Jaka jest zatem ogólna ocena tej metody dezynsekcji drewna? Zwalczanie ow a dó w za pomocą fal radiow ych o w ielkiej i bardzo w ielkiej częstotliw ości jest bardzo
30 J. D. В i e t с h I y, op. cit. 31 A. K r a j e w s k i , op. cit. 32 J. D. B l e t c h l y , o p . c i t . ; M . J a c q u i o t , op. cit. 33 A. K r a j e w s k i , op. cit. 34 A. M . T h o m a s , M. G. W h i t e , o p . cit. 35 Z. B u r s k i , A. Z y g m u n t , op. cit. 36 A. K r a j e w s k i , op. cit. 37 Z. B u r s k i , A. Z y g m u n t , op. cit. 38 G. E. O s m o ł o w s k i , op. cit.
skutecznym, ale rów nież bardzo pracochłonnym sposo bem dezynsekcji. M etoda ta wymaga także drogiej apa ratury, w yspecjalizow anej obsługi oraz ścisłego przstrze- gania reżimu technologicznego, wykluczającego prze daw kow anie lub oddziaływ anie na ludzi. Duzą uwagę należy przy tym zwracać na bezpieczeństwo pracy i środki asekuracyjne. Nie pow inna być stosowana do drewna pokrytego farbami i lakierami (przynajm niej przy stosow aniu pól rozproszonych), a w żadnym w ypadku do drewna pokrytego złoceniami.
Wydaje się, ze może być stosowana tam, gdzie w pew nych w ypadkach nie można zastosować zwalczania
chem icznego lub zwalczania za pomocą gorącego p o wietrza, np. przy dezynsekcji drewnianych belek stro pow ych w b u d o w n ictw ie m urowanym (bez konieczno ści dem ontażu) lub przy dezynsekcji drewnianych o biek tó w tradycyjnego bud ow nictw a ludow ego w muzeach na w olnym powietrzu. Wymaga przy tym uzupełniają cego zabezpieczenia drewna impregnatami przed p o now nym opanowaniem przez owady.
dr in z A d a m K ra je w s k i O d d z ia ł B a d a ń i K o n serw ac ji P P P K Z
C O N TR O L OF T E C H N IC A L W O O D PESTS BY M E A N S OF M I C R O W A V E S
In 1 9 8 5 — 1 9 8 7 , in th e R esearch a n d C o n s e rv a tio n B ranch of th e A teliers fo r C o n s e rv a tio n o f C u ltu ra l P ro p erty S ta te E n te r prise in W a rs a w , stu d ies w e re carried o u t on th e d is in s e c tiz a tio n o f w o o d by m ean s o f m ic ro w a v e s 1 2 .2 cm ( 2 .4 5 G H z ) in le n g th , e m itte d in th e fo rm of a sc atte re d field. In th e e x p e r i m ents t w o fie ld d e vice s w ith 6 0 0 W and 1 4 0 0 — 2 4 0 0 W o f p o w e r, an d a m ic ro w a v e c h a m b e r w ith 1 0 0 0 W o f p o w e r (fig . 2 ) w e re used.
H e a tin g o f th e a ir-d ry w o o d th ro u g h th e use o f m ic ro w a v e s w a s o f a ju m p in g n a tu re (fig . 3 ). A fte r a rapid , s e v e ra l-m in u te h e a tin g th ro u g h m ic ro w a v e s , th e re fo llo w e d a s ig n ific a n tly s lo w e c o o lin g process. T h e q u ic k e s t h e a tin g to o k p lace in th e layers clo ses t to th e a n te n n a o f th e fie ld d e v ic e , w h ile th e w e a k e s t h e a tin g w a s in th e layers fa rth est a w a y . In th e case of th e m ic ro w a v e c h a m b e r, th e m id d le layers o f w o o d b e c a m e th e m ost he ate d .
H e a tin g o f th e w o o d b y m eans o f rad io w a v e s o f a high and very h igh fre q u e n c y d e p e n d s on th e th ickn ess o f th e w o o d (fig . 4 ) , th e co urse of th e fibres, th e h u m id ity an d d ensity, an d on th e stre n g th o f m ic ro w a v e a c tio n . In th e p res en ted p u b lic a tio n th ese d e p e n d e n c ie s are discussed a g ain st th e b a c k g ro u n d o f results g iv e n in litera tu re.
As a result o f e x p e rim e n ts c o n d u c te d on th e larvae of th e c o m m o n C e ra m b y c id (H y lo tr u p e s b a ju lu s L .), th e d e a th w a tc h b e e tle (A n o b iu m p u n c ta u m D e G e e r) an d th e C rio c e p h a lu s rusticus, it w a s d e te rm in e d th a t th e first o f th e a b o v e is th e m ost resistant to m ic ro w a v e a c tio n . T h e e ffe c tiv e n e s s o f c o m b a ttin g th e C e ra m b y c id in p in e, sp ru ce a n d fir w o o d by m ean s of m ic ro w a v e s is very sim ilar (fig . 5 ) an d th e latter can be g e n erally treated as c o n ife ro u s w o o d (fig . 6 ) . T h e g re a te r th e p o w e r of th e m ic ro w a v e d e v ic e , th e sh orter th e tim e necessary to kill th e insects in th e w o o d (fig . 7 ) . W ith d r a w in g th e a n te n n a fro m th e w o o d s u rface causes a d e c lin e in th e resistan ce to m ic ro w a v e
a c tio n in in sect c o n tro l (fig . 8 ) d u e to th e d e c reasin g in ten sity of th e sc atte re d field.
A re c tilin e a r d e p e n d e n c y w a s fo u n d of th e m o rta lity of C e ra m b y cid larvae on th e te m p e ra tu re of th e w o o d su b je cted to m ic ro w a v e a c tio n (fig . 9 ) . T h e av era g e te m p era ru re of the w o o d s u b je c te d to m ic ro w a v e a c tio n had to exceed 8 0 ° С for it to be p o ssib 'e to o b ta in a 1 0 0 % e ffe c t in c o m b a ttin g C eram b yc id larvae. In th is p u b lic a tio n a p o le m ic is taken up w ith th e v ie w s of th e n o n -th e rm ic k illin g of th e insects by m ean s o f m ic r o w a ves. S im ila rly to o th e r radio w a v e s of high an d very high fre q u e n c ie s , m ic ro w a v e s destroy all stages of d e v e lo p m e n t of insects in th e th e rm ic m ann er. U n fo rtu n a te ly th ese w aves, du e to th e h e a tin g up of th e w o o d , can cause d a m a g es to th e coats of pa in t, lacqu er, po lish and w a x in g , an d can cause m eltin g d o w n o f resin. M ic ro w a v e s , in sp ite of so m e earlier in fo rm a tio n , d a m a g e g ild in g very s tro n g ly (fig . 1 0 ). It has no t been c o n fir m ed, h o w e v e r, th a t w o o d s u b je cted to m ic ro w a v e a c tio n in the presence o f tw o -in c h steel nails burns. It w a s fo u n d th at w o o d d o es burn w ith o u t th e presence of m etal, w h e n th e shortest tim e o f m ic ro w a v e a c tio n necessary for a 1 0 0 % d is in s ectizatio n o f w o o d is e x ceed ed .
In th e course of c o m b a ttin g insects, a relatively sm all area of w o o d can be c o vered w ith an e le c tro m a g n e tic fie ld each tim e. It is also necessary to pay g rea t a tte n tio n th a t th e p e o p le o p e ra tin g th e e q u ip m e n t and others no t be w ith in th e e m itted fie ld . W ith th e a p p ro p ria te safety m easures this d a n g e r can be a v o id e d .
T h e d is in s e c tiza tio n m e th o d discussed sh ou ld be lim ited to d is in s e c tiza tio n of w o o d w ith o u t co atin g s , e.g. th e w o o d of c e ilin g beam s in brick or o th e r houses or th e w o o d of trad itio n al fo lk a rc h ite c tu re in m u seum s in th e op en air. This, h o w e v e r, is a re la tiv e ly la b o u r-c o n s u m in g (a n d th e re fo re e x p e n s iv e ) m eth o d , re q u irin g sp e c ia lize d servicing an d a strict ob serva n ce of th e te c h n o lo g ic a l regim e. A N N A D IA K O W S K A -C Z A R N O T A Z U Z A N N A R O Z Ł U C K A
A N A L IZ A B U D O W Y T E C H N IC Z N E J D R E W N IA N Y C H ,
P O L IC H R O M O W A N Y C H RZEŹB M A D O N N Y
I ŚW . J A N A I E W A N G E L IS T Y Z K O Ś C IO ŁA
N A J Ś W IĘ T S Z E J M A R II P A N N Y W G D A Ń S K U
Przedmiotem rozważań są dw ie drewniane, p o lich ro m o wane rzeźby M adonny i św. Jana Ewangelisty z grupy Ukrzyżowanie z kaplicy Jedenastu Tysięcy D ziew ic koś cioła Najświętszej M arii Panny w Gdańsku. W ielu a u to rów podważa jednorodność g ru p y 1. Nie ma pewności,
1 W . D r o s t , D ie M a rie n k irc h e in D a n z ig u n d ih re K u n s t
sc hatze. S tu ttg a rt 1 9 6 3 .
czy figury św. Jana i M atki Bożej pow stały razem z figurą U krzyżowanego oraz czy rzeźby te od początku znaj dow ały się w kaplicy Jedenastu Tysięcy Dziewic, która została ufundow ana w drugiej lub trzeciej dekadzie XV w. przez burmistrza Gerdta von Ecke. Na podstawie analizy stylu rzeźby datowane są na lata 1 42 5-14 30 , ale w łaśnie z w yjątkiem figury Ukrzyżowanego.
