Tadeusz Zagrodzki
Wyniki badań kolegiaty w Głogowie
Ochrona Zabytków 8/2 (29), 102-108
R yc. 91. G łogów — kolegiata. W idok od pd. w schodu.
W Y N IK I B A D A Ń KO LEGIATY W GŁOGOW IE* TA D E U SZ ZA G RO DZK I
K olegiata w Głogowie pod wezwaniem N. M arii P. należy do tych zab yt ków, znacznie zrujnow anych w czasie wojny, w których zniszczenia odsłoniły mało dotąd znaną historię budowli.
W skład istniejącego dziś obiektu weszły założenia kilku okresów historycz nych. M ury dzisiejsze są pozostałością gotyckiej budowli halow ej z dwom a rzę dam i kaplic i z m asyw ną dw ukondygnacjow ą dobudową z obu stron w ydłużo nego prezbiterium . D om inującym elem entem wysokościowym jest siedem dzie- sięciom etrow a wieża, którą w r. 1841 zastąpiono daw ną zachodnią wieżę go tycką.
Szczególne zainteresow anie w zbudzają jednak pozostałości ceglanego za łożenia wczesnośredniowiecznego, tkw iące w m urach budow li XV-wiecznej. Są to bezw ątpienia relik ty owej kolegiaty w Głogowie, k tó rą w zm ianki źró dłowe w ym ieniają w połowie X III w . 1 jako już istniejącą, a której fundację przypisyw ała książętom piastow skim i nauka niem iecka. 2
Kolegiata położona jest na wyspie, utw orzonej przez północne ram ię O dry najpraw dopodobniej w bliskości pierw otnego grodu. Późniejszy rozwój na tym terenie najstarszej części zespołu miejskiego Głogowa oraz Woli Tum skiej zw iązany był już z kolegiatą.
* Z adaniem n in iejszego artykułu jest podanie do w ia d o m o ści ogóln ych w y n ik ó w badań, p rzeprow adzonych w łatach 1952 i 1954, bez z e sta w ień d an ych szczegółow ych .
1 G r ü n h a g e n , R egesten zur S ch lesisch en G esch ich te, 1866— 1903, nr 888. 2 H. L u t s c h , V erzeich n is der K u n std en k m äler der P rovin z S ch lesien , t. III, str. 23.
R ye. 92. G łogów — k olegiata. Pd. ścian a Ryc. 93. G łogów — k olegiata. C eglany prezb iteriu m i łu k tęczow y. fryz w pd. ścian ie p rezbiterium oraz okno.
Wola Tumska, podobnie jak całe gotyckie śródm ieście Głogowa, uległa w czasie w ojny zburzeniu niem al całkow item u. Wśród obrazu ogólnego
znisz-Ryc. 94. G łogów — k olegiata. R zut i p ro fil fryzu ceglan ego w pd. ścian ie p rezb ite rium .
czenia kolegiata zachowała zniekształconą sylw etkę, bez bry ły dachów. Nie istnieją rów nież sklepienia, filary m iędzy- naw owe, a ściany odniosły znaczne uszkodzenia.
We w rześniu 1952 r. P. P. P racow nie K onserw acji Z aby t ków przeprow adziło na zlecenie C entralnych Władz K o nserw a torskich pełny pom iar inw en taryzacyjny obiektu, połączony z architektonicznym i b ad a n ia mi powierzchniowym i. U stalo ne zostało wówczas położenie reliktów ceglanej budow li wczesnośredniowiecznej. Wobec w yników tych podjęto we w rześniu 1954 r. prace w yko paliskow e 1. Prace zm ierzały
do odsłonięcia zachowanych w ziemi reliktów w takiej m ierze jak ab y pozwoliła na możliwie najpełniejsze odtw o rzenie układu pierw otnej św ią ty n i rom ańskiej.
1 P race p row adził autor n in ie j szego artyk u łu , w I etap ie w r. 1952 w sp ó ln ie z m gr arch. St. Ziem skim .
R yc. 96. G łogów — k olegiata. Baza z żabką w form ie trójliścia. Ryc. 95. G łogów — k olegiata. G łow ice w płn.
B adania m urów w ykazały, że przy podjęciu w ielkiej budow y halowej XV-go w ieku część organizm u XIII-wiecznego kościoła była jeszcze użytkow ana, a na stępnie niektóre p a rtie m urów weszły n a stałe w skład nowej budowli. Są to w p ełnej wysokości obie ściany boczne dawnego prezbiterium w raz z partią rozczłonkow anych w ęgarów łuku tęczowego. P rezbiterium o rzucie praw ie kw adratow ym posiadało w ym iary 7,52X6,80 m.
R elik ty te w yróżniają się w ątkiem charakterystycznej cegły, o jasnej b a r wie, przeciętnie o w ym iarach 2 5 X 1 2 X 8 cm w układzie wendyjskim , staran nie w iązanej, z profilow aniem spoin.
W półkolum now ych w ęgarach łuku tęczowego cegła otrzym ała form ę zgod nie z prom ieniem . Skośne nacięcia pow ierzchni naśladu ją efekt obrobionej po w ierzchni kam ienia.
Pozostałości dawnego prezbiterium przechow ały dość bogaty zasób detalu. Rozczłonkowane w ęgary łuku zaopatrzone są w zespoły głowic w piaskowcu, któ re po oczyszczeniu z w ielow arstw ow ych zam alow ań okazały delikatny or n am en t roślinno-plecionkow y na podstaw ow ym kształcie kielichowym . Bazy w kam ieniu posiadają profil um iarkow any z jed ną zachow aną żabką narożną w form ie trójliścia.
O bram ienia kam ienne posiadają rów nież dwa naprzeciw ległe, całkowicie zachow ane okna, przesklepione zaledw ie zaznaczającym się ostrołukiem . W ał ki kam ienne, obiegające ościeżnicę posiadają staran nie w ykonane kanelow ane zakończenia o długości ok- 25 cm.
Z ew nętrzna w reszcie część ściany południow ej, zachowana przez długi czas
О 5л1
Rye. 98. G łogów — k olegiata. R ekonstrukcja, w zak resie w y n ik ó w badań, rzutu p rzyziem ia b u d ow li I pol. X III w .
na poddaszu, posiada pełne swoje zakończenie w dawnej wysokości z ok. 7 m e trow ym fragm entem fryzu z arkadek ze specjalnie kształtow anej cegły. Tego rodzaju fryzy istnieją m. in. w Środzie Sl., Kałkowie, Trzebnicy.
Na każdej z opisanych ścian rom ańskiego prezbiterium zachował się pół kolisty ślad pierw otnego sklepienia. Po rozbudow ie i przedłużeniu p rezb ite rium w gotyku ślady te przecięte zostały przez sklepienia wyżej założone, z których dochowały się reszty, pochodzące już z przebudowy renesansow ej.
W ten sposób rzut ściany prezbiterium (ryc. 97) zaw iera interesujący obraz przem ian w architekturze kolegiaty. Zw raca tu zwłaszcza uw agę szeroki ślad po w yciętych m urach rom ańskiej absydy, która w pew nym okresie stała się przeszkodą w pełnym rozw inięciu koncepcji gotyckiej. W spomniane m iejsca na ścianach prezbiterium u jaw n iają po obu stronach dawnej absydy głębokie szczeliny w m urach, pozw alające niezbicie stw ierdzić fakt dobudow ania części gotyckiej i odsłaniające nowy jeszcze detal zewnętrznego w ystroju rom ańskie go: cienkie kolum ienki z profilow aną przewiązką, dekorujące absydę i zacho w ane w jej obu zetknięciach ze w schodnią ścianą.
O w ię k s z y c h r o z m ia r a c h p ie r w o t n e g o k o ś c io ła ś w ia d c z ą z a r ó w n o z a r y s y p r e z b it e r iu m , ja k i z a só b d e k o r a c ji a r c h it e k to n ic z n e j. B r a k b y ło je d n a k b e z s p o r n y c h d a n y c h co d o z a s a d n ic z e g o t y p u p r z e s t r z e n n e g o z a ło ż e n ia .
Odsłonięcie fundam entów absydy ujaw niło jej zarys wielokątny. Stw ierdzo no następnie brak tran septu. F undam enty zarówno prezbiterium , jak i całej wschodniej p artii m urów są całkowicie ceglane z odsadzkami. Zostały one
pow tórnie użyte przy posadow ieniu głównych ścian budow li gotyckiej. B adanie fundam entów pozw ala stwierdzić, że założenie XIII-go w ieku nie zostało zrealizow ane w całości. F undam ent bowiem ściany południowej kończy się w połowie długości kościoła i dalsze części ściany gotyckiej posiadają już fundam enty nieciągłe, oddzielnie założone. Ściana północna natom iast korzysta na analogicznym odcinku z resztek ściany rom ańskiej, posadowionej jedn ak na typow ym fundam encie z otoczaków granitow ych na glinie. I ten fundam ent uryw a się przed dojściem do ściany zachodniej, pod którą nie stwierdzono już
w ystępow ania w ą tk u m urów X lII’-wiecznych. Tym sam ym brak danych św iad czących choćby o zam ierzeniu realizacji wież w p a rtii zachodniej.
Etapowość fundam entow ania kościoła rom ańskiego jest więc zupełnie czy telna. W pierw szym etapie posadowiono budow lę sięgającą długością połowy korpusu dzisiejszej kolegiaty, o nietypow ym staran n ie wykonanym fundam en cie ceglanym. K ontynuacja posadowienia ściany północnej na zw ykłym już narzucie kam iennym — którego raczej spodziewaćby się można w odniesieniu do wcześniejszej części — świadczy o dalszym etapie realizacji, któ ry znowu nie został doprow adzony do końca. N ajpraw dopodobniej więc budow la X III- w ieczna użytkow ana była w połowie długości korpusu z prowizorycznym za m knięciem od zachodu (jakie do dziś posiada np. kated ra w Beauvais).
Liczne urządzenia grobów w naw ach kolegiaty nie pozw alają odróżnić ja kichkolw iek śladów, odnoszących się do filarów budowli rom ańskiej. P rzew i dziane były one bez w ątpienia w tej samej linii, jak ą w yznaczają dziś reszty filarów gotyckich, posadow ionych na ław ie kam iennej.
U kład rom ańskiej kolegiaty w Głogowie przedstaw ia się więc następująco: była to orientow ana bazylika trójnaw ow a bez trąnseptu, o całkow itej szero kości zewn. ok. 21,40, wewn. ok. 18,50 m, dla której w ym iaru długości k o r p usu nie daje się ustalić. Zbliżone do kw adratu prezbiterium zam knięte było absydą, założoną na pięciu bokach dziesięciokąta. Od południa przylegała do prezbiterium kaplica, w przedłużeniu naw y (arkada oddzielająca).
Po stronie północnej prezbiterium układ uległ zatarciu całkow item u, gdyż istniejąca po tej stronie kry p ta epoki baroku sięga poniżej poziomu fu n d a m entów rom ańskich, k tóre uległy tu zniesieniu. Istniejące ślady w m urach
wskazują, że zam knięcie naw y północnej nie było zapewne zw ykłą prostą ścianą.
□
0 £u = a
t z r - 5
Ю M
R yc. 99. G łogów — k olegiata. R zut przyziem ia. L in ią p rzeryw an ą oznaczono p rze b ieg fu n d a m en tó w I poł. X III w ., lin ią grubą ich części odkopane. K resk ow an iem
Ryc. 100. G łogów — k olegiata. O dkopane fu n d a m en ty ab syd y z I poł. X III w . '
P rezbiterium posiadało conajm niej dwa okna, zachow ane w ścianach bocz nych. W ścianie południow ej istniała jeszcze w nęka arkadow a o charakterze sedilium. P ełny ap a rat dekoracyjny posiadała p a rtia łuku tęczowego. Istniały rów nież cienkie kolum ienki, dekorujące absydę w narożach wielościanu. (Fun dam ent posiada odpowiednie w ystępy. Znaleziono niew ielką bazę kamienną). Narożniki absydy posiadały również, w spom nianą wyżej, dekorację zewnę trzną. O brazu budowli, jak i się daje ustalić, do pełniają zachowane lica ze w nętrzne południow ej ściany prezbiterium z fryzem ceglanym. Wysokość tej ściany sięga ok. 13,10 m od dawnego poziomu prezbiterium .
Założenie głogowskie zbliża się rozm iaram i do ceglanej fary w Środzie Śląskiej. P rzy tej skali w ielokątne zamknięcie absydy, spotykane w układach o kategorii mniejszych, jednonaw ow ych (Gościszów, Jędrzychow ice 1), byłoby zjaw iskiem w yjątkow ym .
Halowa budowla gotycka 2, z dwoma rzędam i jednolicie w raz z całością za łożonych kaplic, była bezpośrednim naw iązaniem do przestrzennych i ko n stru k cyjnych pozostałości poprzedniej, z której przejściowo zatrzym ano prezbiterium . Przeprow adzone badania w ykazały również, że dwie okrągłe klatki scho dowe w części wschodniej nie m iały zw iązku z założeniem rom ańskim i nale żą do przebudowy. Nie da się więc utrzym ać pogląd L utsch’a na tem at typu budowlanego, uzależnionego od k atedry w orm ackiej
3-Pozostałość jednego ze znaczniejszych założeń śląskiego budow nictw a sa kralnego I połowy X III w., a zwłaszcza zasób i poziom detalu architektonicz nego przem aw iają za koniecznością zachowania i konserw acji cennego zabyt ku. Stan zniszczeń kolegiaty wskazuje, że najw łaściw szym zabezpieczeniem pow inna być stopniowa odbudowa ze specjalnym uwzględnieniem w opraco w aniu architektonicznym części historycznie i stylow o najwartościowszych.
1 Z. S w i e c h o w s k i , A rch itek tu ra do poł. X III w . na Ś ląsk u , ( w druku). 2 P o w sta ła w latach 1413— 1466. F. M i n s b e r g , G esch ich te der S tad t u. F e stung G rossglogau, G łogów 1853, t. I, nr 324.
