Podstępne wprowadzenie w błąd jako przyczyna nieważności małżeństwa w aktualnej praktyce sądowej

Marian Rola

Podstępne wprowadzenie w błąd

jako przyczyna nieważności

małżeństwa w aktualnej praktyce

sądowej

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 29/1-2, 203-216

1986

Prawo Kanoniczne 29 (1986) nr 1—2

K S. MARIAN ROLA

PODSTĘPNE W PRO W AD ZEN IE W B ŁĄ D JA K O PRZY CZYN A NIEW A ŻN O ŚC I M A ŁŻ E Ń ST W A W A K T U A L N E J

PR A K T Y C E SĄDO W EJ

Tr e ś ć : W stęp. 1. Terminus a quo sto so w a n ia k anonu 1098. — 2. P o d ­ stępne w p ro w a d zen ie w b łąd w ed łu g ju rysp ru d en cji rotaln ej przed 27 listopada 1983 r. — 3. P rak tyczn e za sto so w a n ie k an on u 1098. — Z akoń­ czenie.

W stęp

Jest już rzeczą powszechnie znaną, że nowy Kodeks P raw a K a­ nonicznego w prow adził w kanonie 1098 bardzo ważną innowację. Osoba podstępem nakłoniona do zaw arcia m ałżeństw a znalazła wreszcie postulow aną od daw na 1 ochronę p raw n ą przeciw zasto­ sowanemu wobec niej oszustwu: ,,Kto zaw iera m ałżeństw o, zw ie­ dziony podstępem , dokonanym d la uzyskania zgody m ałżeńskiej, a dotyczącym jakiegoś przym iotu drugiej strony, któ ry ze swej natury może poważnie zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego, za­ wiera je niew ażnie” 2. Nowa norm a w prow adzona przez Kodeks jest w itana z radością przez pracow ników sądow nictw a kościel­ nego, gdyż pozwoli ona na skuteczniejsze niesienie pomocy lu ­ dziom, których zaw ikłane i bolesne drogi nieudanego zw iązku zaprowadziły do try bu nałów kościelnych. Jednakże — jak każdy nowy przepis — rów nież i kanon 1098 rodzi wiele praktycznych problemów odnośnie jego in terp re tacji i stosowania. Tym w ła­ śnie problem om jest poświęcone niniejsze opracowanie. P o sta ra­ my się odpowiedzieć w nim na 3 pytania: 1) Czy w p rak tyce są­ dowej wolno stosować kan. 1098 do m ałżeństw zaw artych przed wejściem w życie K odeksu Ja n a P aw ła II, tj. zaw artych przed 27 listopada 1983 r.? 2) Ja k w yrokow ać w spraw ach o podstępne wprowadzenie w błąd, opierając się o daw ny stan praw ny, bez

1 P ostulaty k a n o n istó w om aw ia m .in. M. A. Ż u r o w s k i , Kanoniczne prawo małżeńskie okresu posoborowego, K a to w ice 1976, s. 261— 262.

2 Codex Iuris Canonici auctoritate Joannis Pauli PP. II promulga-

tus — Kodeks Prawa Kanonicznego, p rzekład zatw ierd zon y przez K on­ ferencję E piskopatu P o lsk i, (Poznań) 1984, kan. 1098. Sądzę, że w prze­ kładzie p olsk im tego k anonu z całą p ew n o ścią zbędny jest p ierw szy przecinek, a ró w n ież m ożna by obejść się i b ez drugiego. .

204 Ks. M. Rola

pow oływ ania się na kan. 1098? 3) Jak ie k ry te ria należy stosować, by upew nić się, że wolno orzec nieważność m ałżeństw a w opar­ ciu o kan. 1098?

1. „Terminus a quo” stosowania kanonu 1098

Znana jest w szystkim zasada, że praw o nie działa wstecz: le x

retro non agit. Dawny Kodeks P raw a Kanonicznego w kan. 10

i nowy Kodeks w kan. 9 zaw ierają tę sam ą norm ę: Leges respi-

ciunt futura, non praeterita, nisi nom inatim in eis de praeteritis caveatur — ustaw y odnoszą się do przyszłości nie do przeszłości,

chyba że zastrzega się w nich w yraźnie o rzeczach przeszłych”. W szystkie kom entarze i podręczniki praw a kanonicznego 3 zgod­ nie w yjaśniają, że w artość aktów praw nych należy oceniać w edług norm obowiązujących w chw ili dokonyw ania tych aktów p ra w ­ nych. Jako przykład może posłużyć chociażby cy tat ze znanego chyba w szystkim podręcznika ks. Bączkowicza: „Nowa ustaw a nie w yw iera więc żadnego w pływ u ani na zdarzenia praw ne, k tó re już nastąpiły, ani na ak ty praw ne, k tó re ważnie zostały w y­ konane, ani na p raw a nabyte. Dlatego też ważność lub nieważność aktów praw nych oceniać należy w edług praw a, które obowiązy­ wało w czasie ich dokonania; np. zaręczyny i m ałżeństw a z a w ar­ te lub śluby zakonne złożone przed Kodeksem osądza się w edług daw nego praw a...” 4. Dodać przy tym należy, że powyższa opinia nie jest p ry w atn y m zdaniem ks. Bączkowicza, lecz — jak podaje w przypisie — jest oparta na trzech wypowiedziach papieskiej kom isji do in terp retow an ia daw nego K odeksu 5.

Zasada lex retro non agit odnosi się do przepisów pochodzenia czysto kościelnego. N atom iast norm y praw a kościelnego, k tóre są

* N p. F. B ą c z k o w i c z — J. B a r o n — W. S t a w i n o g a , P ra w o

ka n o n iczn e, O pole 19573, t. I, s. 141— 142.

4 F. B ą c z k o w i c z etc., tam że.

5 W k o n tek ście p ow y ższeg o trudno n ie w yrazić zdum ienia, że w w ie ­ lu sen ten cja ch z roku 1984 i 1985, z jak im i zetk n ąłem się w M etropo­ lita ln y m T ryb u n ale W arszaw skim , rozpatrującym sp ra w y w in stan cjach a p ela cy jn y ch , autorzy w y ro k ó w podając stan p raw n y przy o cen ie m a ł­ ż e ń stw zaw a rty ch przed rokiem 1983, ograniczają s ię do lak on iczn ego za cy to w a n ia ob ecn ie o b ow iązu jących kanonów . U w ażam , że z fo rm a l­ n ego pu n k tu w id zen ia tak a p rak tyk a jest nied op u szczaln a. T rzeba k o ­ n ieczn ie p od aw ać stan prawmy d otyczący m om entu za w iera n ia m a ł­ żeń stw a; in aczej w y ro k d e fa c to b ęd zie w o g ó le p ozb aw ion y m o ty w ó w p raw n ych . M ożna w p ra w d zie cy to w a ć k an on y n o w eg o K odeksu, a le ty lk o ubocznie, gd y ich treść jest sy n tezą d otych czasow ych p rzepisów i orzeczeń jurysp ru d en cji. W żad n ym jed n ak w yp ad k u ta k ie cy to w a n ie, m ające n a celu lep sze ob ja śn ien ie d otych czasow ych norm , n ie zw aln ia z ob ow iązk u , by te n orm y — zaczerp n ięte z dotychczas obow iązu jącego K od ek su lu b z jurysprudencji* rotaln ej — w y ra źn ie podać.

[3] Podstępne wprowadzenie w błąd 205

jedynie dek laracją lub w yjaśnieniem praw a naturalnego, m ają zastosowanie rów nież do czasu, k tó ry poprzedza ich prom ulga- cję przez praw odaw cę kościelnego. W ostatnich latach zw racano na to uwagę np. w w yrokach rotalnych dotyczących orzeczenia Kongregacji D oktryny W iary o veru m sem en «. Aby więc odpo­ wiedzieć na pytanie, czy kanon 1098 działa wstecz, należy roz­ strzygnąć, czy pochodzi on z praw a naturalnego, czy też z praw a pozytywnego.

Większość autorów jest zdania, że kanon, o którym mowa, po­ chodzi z p raw a pozytywnego, a nie z praw a n aturalnego i w zwią­ zku z tym nie można działać wstecz. Dla przykładu można przy­ toczyć słowa ks. prof. Żurowskiego: „W ielkim osiągnięciem dok­ tryny jest w prow adzenie nowego kanonu 1098. ... F aktycznie tu ­ ta j wprowadza się poprzez pozytyw ne praw o kościelne ochronę uprawnień strony niew innej, jeśli chodzi o właściw e poznanie p a r­ tnera przyszłego m ałżeństw a. ... Je st to jed n ak norm a w prow a­ dzona przez praw o pozytyw ne i nie działa wstecz” 7. Takie samo zapatrywanie w yraził ks. prof. R y b czy k 8. Można je też znaleźć w wyrokach rotalnych sprzed roku 1984, w których podkreśla się, że projektowanego kanonu o podstępnym w prow adzeniu w błąd nie można jeszcze stosować, gdyż nie stał się jeszcze obow iązują­ cym praw em 9.

Odmienny pogląd w yraża natom iast N avarrete, k tó ry w yraźnie pisze, że dolus pochodzi z praw a naturalnego. Dziwi się też, że schemat nowego K odeksu przyznał uniew ażniające znaczenie tylko błędowi spowodowanem u podstępem , a nie w ogóle każdem u błę­ dowi, k tó ry dotyczy przym iotu, jaki z n a tu ry swej może poważ­ nie zakłócić wspólnotę życia m ałżeń sk ieg o 10. Poglądy N a v arrety

6 Sacra R om ana R ota, sent. c. R a a d, 9 III 1978, EJC 34 (1978) 3—4, s. 363 ns.; sent. c. R a a d, 15 III 1978, tam że; decr. c. S t a n k i e w i c z , 29 IV 1982, ME 107 (1982) 4, s. 464 ns.; decr. c. P i n t o , 17 X I 1978, ,M E 104 (1979) 4, s. 425 ns.; sen t. c. M a s a l a , 7 X 1980, EJC 38(1982) 2—4, s. 315 ns; V icariatus U rbis T ribunal, sent. c. C a n z o n i e r i , 12 VI 1978, EJC 34 (1978) 3 - 4 , s. 406 ns.

7 M. Ż u r o w s k i , N o w e p ra w o m a łże ń sk ie K o ścio ła K a to lic k ie g o

(refleksje w s tę p n e ), P K 27 (1984) 1—2, s. 230.

8 J. R y b c z y k , M a łże ń stw o p o d w p ły w e m p o d stę p u w sch em a cie

nowego K P K , K ościół i P ra w o t. III, L u b lin 19184, s. 75—76.

9 c. F e r r a r o, 18 V II 1972, SR R D ec 64 (1972) s. 464, c. P a r i s e II a, 24 III 1983, ME 108 (1983) 4, s. 502.

10 U. N a v a r r e t e , S ch em a iu ris re c o g n iti d e m a trim o n io — te x tu s

e t observation es: „V idetur hoc cap u t n u llita tis (dolus) esse iuris n a tu -

ralis, etsi th eologi et ca n o n ista e in h istoria hoc n o n p erceperint. P r a e - scriptum ca n o n is ... et ipse tenor vid an tu r laudanda. ... A t si m atrim o- nium consid eratu r u t con sortiu m v ita e v e l p otius „intim a com m u n itas vitae et a m o ris co n iu g a lis” m in u s ■— d ix erim n ih il — re fe r t quod error circa q u alitatem q u a e n ata e s t ad g ra v iter pertu rb an d am v e l im p o ssi- bilem reddendam hanc in tim a m oom m unionem v ita e et am oris sit in - ductus dolo ad o b tin en d u m co n sen su m patrato, an sp on te ortus sit,

206 Ks. M. Rola _[4]

zdaje się też podzielać cytujący go autor d ek retu coram S errano z 28 m aja 1982 r.

Pom ijając polem ikę z poglądam i N avarrete, w ydaje się, iż jego zastrzeżenia co do propozycji kom isji opracow ującej nowy K o­ deks są najlepszym dowodem, iż członkowie tej kom isji, a za nim i sam praw odaw ca, nie podzielają poglądu, jakoby dolus na mocy p raw a naturalnego niweczył zgodę m ałżeńską. Istotnie, byłoby rzeczą dziwną, dlaczego Kościół przez tyle wieków nie dostrze­ gał i nadal nie dostrzega, że błąd i podstęp co do istotnego p rzy ­ m iotu, poważnie rzutującego na wspólnotę m ałżeńską, z n a tu ry rzeczy pow oduje nieważność zaw ieranego m ałżeństw a. B ardziej jest jednak praw dopodobne, że praw odaw ca kościelny m a co do tego poważne w ątpliw ości i swoje rozporządzenie z kanonu 1098 tra k tu je jako praw o pozytywne, czysto kościelne.

Nie w dając się w skom plikow ane rozw ażania teoretyczne, trz e ­ ba ostatecznie stw ierdzić, że w praktyce sądowej nie m am y p ra ­ w a odchodzić od przew ażającej opinii kanonistów , iż kan. 1098 pochodzi w yłącznie z praw a pozytywnego i nie wolno przyzna­ wać tem u kanonow i działania wstecznego.

2. Podstępne wprowadzenie w błąd według jurysprudencji rotalnej przed 27 listopada 1983 r.

Pochodzenia z p raw a naturalnego kanonu 1098 nie dowodzi też fakt, że jurysp ru d en cja rotalna od roku 1970 orzekała o niew aż­ ności m ałżeństw a na podstaw ie podstępnego w prow adzenia w błąd. J e s t rzeczą powszechnie znaną, że sędziowie ro taln i czy­ n ili ta k w oparciu o poszerzoną in terp re tację błędu rów nozna­ cznego z błędem co do osoby — error redundans in errorem per- sonae — o k tó rym m ówił daw ny kan. 1083 § 2 n. 1°. Jednakże akcentow ano nie tyle sam podstęp, ile fakt, że zachodzący przy tym błąd osoby zwiedzionej podstępem by ł rów noznaczny z b łę­ dem co do osoby. Nie tyle trzeba było wykazywać, że zastosowa­ no podstęp, ile raczej trzeba było udowodnić, że zachodzący pod wpływ em podstępu błąd jest tego rodzaju, iż należy go zakw ali­ fikow ać jako error redundans in errorem personae. Inaczej mó­ wiąc, niektóre odm iany podstępu z obecnego kanonu 1098 — ze względu na rodzaj błędu jaki powodowały — już daw niej uzna­ wano za powodujące nieważność m ałżeństw a poprzez podciągnię­ cie ich pod error redundans. Jednakże są możliwe też tak ie ro ­ dzaje podstępu, które są objęte kanonem 1098, a nie dadzą się

n em p e ah sq u e m achinatiom e v e l circu m v en tio n e alteriu s p artis. Id quod v e n it in recto e st quod quis e x errore, se in v e n it in situ a tia n e in qua im p o ssih ile e s t con sortiu m v ita e co n iu g a lis”. — C ytuję za d ek retem R o­ ty R zym sk iej c. S e r r a n o , 28 V 1982, ME KI8 (1983) 2, s. 16—17.

15] Podstępne w prowadzenie w błąd 207

sprowadzić do błędu równoznacznego z błędem co do osoby. W y­ daje się, że takim podstępnym w prow adzeniem w błąd — do k tó ­ rego nie m a zastosowania e rro r redundans, a może mieć zastoso­ wanie kan. 1098 — jest np. zatajenie popełnienia jednorazowego, hańbiącego czynu; czyn ten nie m usi w sposób istotny zmieniać obrazu osoby jego spraw cy, a może mieć decydujący w pływ na 'uniemożliwienie pożycia małżeńskiego. Dlatego nie m ożna sta­ wiać znaku równości m iędzy osiągnięciami jurysp ru d en cji ro tal- nej lat siedem dziesiątych i początku la t osiem dziesiątych a kano­ nem 1098 obecnie obowiązującego Kodeksu P raw a Kanonicznego. Chociaż jednak w p raktyce sądowej, gdy będziem y m ieli do czynienia z m ałżeństw am i zaw artym i przed 27 listopada 1983 r., nie wolno korzystać z kanonu 1098, to wolno — i chyba trzeba — korzystać z argum entacji zaw artej w w yrokach R oty Rzym skiej, która stw ierdzała w niektórych w ypadkach nieważność m ałżeń­ stwa zawartego pod w pływ em podstępnego w prow adzenia w błąd. Istnieje przecież już od daw na ustalona zasada, że try b u n ały niż­ szych stopni mogą uzupełniać luki praw ne ju ry sp ru d en cją R oty Rzymskiej i S yg n atu ry Apostolskiej n . Obecnie więc przypom ni­ m y najważniejsze wiadomości o m otywach, dla których ta ju - rysprudencja przyznaje uniew ażniający w pływ podstępnem u w pro­ wadzeniu w błąd.

Zasadniczym argum entem , zastosow anym po raz pierw szy w wyroku Roty coram C anals 21 kw ietnia 1970 i w ielokrotnie póź­ niej powtarzanym , jest tw ierdzenie, że pew ne przym ioty m oralne, prawne i społeczne są tak ściśle związane z osobą, że jeżeli w rze­ czywistości ich b rak u je, to osoba fizyczna jest zupełnie inną, niż

ta, o której ktoś sądził, iż owe przym ioty posiada i dlatego chciał z nią zawrzeć małżeństwo. Błąd co do istnienia tych przym iotów jest równoznaczny z błędem co do osoby pojętej w sposób b a r­

dziej pełny i in te g ra ln y 12. Późniejsze w yroki pow ołują się na

stwierdzenie C anals’a, w yrażając je podobnym i term inam i. Np. Di Felice pisze, że osobę poznaje się zawsze z jej przym iotam i i nie­ które z nich w sposób istotny składają się na określenie osoby 13.

11 Por. c. Egain, 9 X II 1982, M E 108 (1983) 2, s. 234-^235.

12 c. C anals, 21 IV 19710: „T ertia notio est cum q u alitas m oralis, iu ri- dica, socialis tam in tim e co n n ex a h abetur cu m p ersona p h ysica ut, eadem q u a lita te d eficien te, etiam p ersona p h y sica prorsus d iversa re - sultet. S i q u is ergo m atrim on iu m contrahat cum p erson a tan tu m c iv ili- ter nupta quam putat q u ovis v in c u lo liberem , in v a lid e con trah it iu x ta hanc tertiam n otion em , non ob aliq u am im p licita m v e l in tep retea tiv a m conditionem , sed ob errorem q u a lita tis red u n d an tem in errorem p erso­ n ae m agis com p lete et in tég ré con sid eratae.”, SR R D ec 62 (1970) s. 371. 13 c. di F e l i c e , 26 V 1977: „Q uisque en im p erson am aliq u am co- gnoscit in concreto, seu cu m q u alitatib u s suis; esto quod quaed am q u a - litates d icu n t m inus v e l m agis, sed su n t a lia e q u a e g ra v issim e iinfluunt in determ inandam q uandam p erson am , v e lu ti con d itio socialis, cen su s

208 Ks. M. Rola _[6]

S errano uważa, że błąd co do poważnych przym iotów ko n trah en ta powoduje w um yśle osoby tkw iącej w błędzie zaistnienie fałszy­ wego obrazu tegoż k o n trah en ta 14.

Canals w swym w yroku za tak i przym iot rzu tujący na in teg ra l­ ność osoby uw aża fakt, że ktoś zataił, iż jest związany k o n tra k ­ tem cyw ilnym z inną kobietą i ma z nią tro;'e dzieci; przy czym w yrok koncentrow ał się raczej na fakcie k o n trak tu cywilnego, zdając się nie brać pod uw agę fa k tu posiadania potom stwa. S e r­ rano uznał za error redundans oszustwo mężczyzny, któ ry tw ie r­ dził, że może mieć dzieci, a na pewno wiedział, że jest bezpłod­ ny; Di Felice zaś — oszustwo mężczyzny, k tó ry podaw ał się za bohatera wojennego i skrzywdzonego przez los sierotę, podczas gdy w rzeczywistości nie tylko m iał rodziców, lecz był włóczęgą, rabusiem i złod ziejem 13. T rybunał W ikariatu M iasta coram Co- lantonio w yrokow ał pozytyw nie w przypadku, gdy narzeczona udaw ała, że jest w c ią ż y 16. Ponadto autorzy podają, że Rota Rzymska stw ierdziła nieważność m ałżeństw a, gdy m iał m iejsce podstęp dotyczący zatajenia u tra ty dziewictwa, zatajenia ciąży z innym mężczyzną, ukrycie hem ofilii, ukrycie popełnionego, po­ ważnego przestępstw a 17.

Chociaż sprow adzanie podstępu dotyczącego ważnego przym io­ tu k o n trah en ta do error redundans in personam należy chyba uznać już za stałą p ra k ty k ę Roty Rzymskiej, to jedn ak p rak ty k a ta budzi szereg zastrzeżeń i wątpliwości. Zw racał na to uw agę m. in. prof. Victor Reina na M iędzynarodowym Kongresie P raw a K a­ nonicznego w O ttaw ie w sierpniu 1984 roku. Stw ierdził w yraź­

eiu sd em , con d itio fa m ilia ris, statu s p erson ae ip siu s; quae q u a lita tes iam e x se, seu in societate, in qua v iv im u s, v a ld e a estim an tu r atque d e fi- n iu n t sdngulas person as.”, EJC 33 (1978) 1—2, s. 160 ns. — C ytuję za I. P a r i s e 11 a, D e a e q u ita te d o c tr in a e t p ra x is in ju r isp r u d e n tia R ota-

li, EJC 37 (1982) 1— 4, s. 82. A utor teg o artyk u łu podaje rów n ież p o­

dobnie brzm iący c y ta t z w y ro k u c. F e l i c e z 14 I 1978.

u c. Serrano, 28 V 1982: „N am in u troque casu (doli et erroris) in ep te sta b ilitu r trad itio ilia m u tu a et accep tatio p ersonarum coniugum , in quo su b sta n tia liter co n sistit m atrim on ialis consensus: dum q u i errat fa lsa m accip it a lteriu s im agin em , quam forte a lter non tradidit; qui praeterea d eceptus fu it, a lteriu s im agin em su scep it detortam , sicu t de­ lib era te ip si ad altero offereb atu r.”, ME 108 (1983) 1, s. 17.

15 O dnośnie tego przypadku R ota R zym sk a w y ro k o w a ła d w ukrotnie. Za p ierw szy m razem w y ro k coram Ferraro z 18 V II 1972 (SR RD ec 64 (1972) s. 464— 175) b y ł n eg a ty w n y . W yrok ten został u ch y lo n y przez inny turnus, gd zie p on en sem b y ł di F elice. D o w yrok u tego n ie udało m i się dotrzeć bezpośrednio, lecz o jego istn ien iu m ó w i w sw o im artyk u le I. P a r i s e 11 a, dz. cyt., s. 82.

16 V icariatu s U rb i T ribunal, c. C o l a n t o n i o , 22 II 1982, EJC 38 (1983) 1—2, s. 169i—179.

17 V. R e i n a , E rro r y dolo en el co n se n tim ie n to m a trim o n ia l can on i-

co (m aszynopis w ręczo n y u czestn ik om M ięd zyn arod ow ego K ongresu

[7] Podstępne w prowadzenie w błąd 209

nie, że jego zdaniem p ra k ty k a ta jest szczęśliwym dokonaniem ostatnich lat, gdyż pozwala na ochronę osób pokrzyw dzonych przez podstępne w prow adzenie w błąd, ale pod względem technicznym jest dyskusyjna 18.

Uważam, że najw iększym m inusem tej p ra k ty k i jest fakt, iż nie można ustalić z całą pewnością, k tóre przym ioty zm ieniają pojęcie osoby, a k tóre nie n aruszają jej zasadniczej integralności. Odnosi się w rażenie, że sędziowie ro taln i po prostu kierow ali się intuicyjnym wyczuciem stw ierdzając, że włóczęga i m alw ersant podający się za b oh atera w ojennego uchodził za in ną osobę, niż b y ł w rzeczywistości, a kobieta, k tó ra m ając w yciętą macicę cho­ dziła z narzeczonym do św. Antoniego modlić się o potom stwo w małżeństwie, była jedn ak tą samą osobą, k tó rą chciał poślubić mężczyzna 19. Je st z pew nością coś z praw dy w stw ierdzeniu, że m ając zupełnie fałszyw y obraz d ru giej osoby, n u p tu rie n t zgadza się na inną osobę, niż jest ona w rzeczywistości, ale gdzie w y ty­ czyć granicę dla uniew ażniającego w pływ u tego fałszywego o b ra­ zu? Fałszywy obraz jest przecież i wtedy, kiedy ktoś błędnie są­ dzi, że dana osoba um ie gotować lub zna obcy język.

Drugim m inusem om aw ianej arg um en tacji ro talnej je st to, że była ona stosowana tylko i wyłącznie w przypadku błędu w ywo­ łanego podstępnym działaniem drugiego n upturien ta. Nie spotka­ łem wyroków, k tóre stw ierdzałyby nieważność m ałżeństw a, gdy błąd, o k tórym mowa, pochodziłby z innej przyczyny, niż podstęp drugiego k on trahenta. To nierozłączne powiązanie błędu z pod­ stępem nasuw a podejrzenie, że sędziowie ro taln i raczej poszuki­ w ali formalnego p u n k tu zaczepienia, by stw ierdzić nieważność małżeństw zaw artych pod w pływ em w yjątkow o perfidnych pod­ stępów, niż przyznaw ali pełny i w yłączny w pływ uniew ażniający błędom, którego owe podstępy były przyczyną.

Wydaje się, że i sami sędziowie rotalni zdają sobie spraw ę z trudności, jakie nastręcza podstaw ow y argum ent, bazujący na po­ jęciu persona m agis com plete et integre considerata. W skazyw ał­ b y na to w yrok coram S errano z 28 m aja 1982 roku 20. P odana jest

18 Tymże, s. 5.

19 c. P a r i s e l l a, 24 III 1983, ME liOB (1983) 4, s. 50.1—502.

20 c. S e r a n o, 28 V 1982: ,„Quae cum ita sint, cen sem u s m agis per rationem ad illa m , quam can. 1081 § 2 trad id it notion em de ip som et

consensu co n iu g a li, su b sid io q u oq u e h ab ito a recen tio re E cclesia e doc-

trina et a iu re n a tu ra li ab hacce declarato; quam per ap p lication em difficilioris et m agn a e x p arte a b so leta e norm ae can. 1083 § 2, aptam invenire tractation em q u aestion u m q u ae in iu d iciis su scitan tu r de a ccu - sata nu llitate ob errorem circa g raviorem q u a lita tem alteru triu sq u e v e l amborum eoniugum . ... A d dolum quod attin et, in re g ravi, d icen - dum easet quod trip lici sa lte m ratrone coniugiii adver.sari: sc ilic e t, quia illu d d estitu it v e r ita te dlla ac sin oeritate, quae eid em oom petunt e x le g e naturali et o rd in a tio n e divina; q uia lib ertate ille g itim e p riv a t a lte r

210 Ks. M. Rola _[8]

tam argum entacja oparta na error redundans, lecz zaznaczono, że jest ona przestarzała i dołączono jeszcze dodatkow ą arg um en­ tację, k tóra jest bardziej przekonyw ująca. Zw raca się m ianow icie uw agę na b rak szczerości u kon trah en ta posługującego się pod­ stępem , b ra k możliwości zgodnego pożycia m ałżeńskiego w w y­ padku odkrycia oszustwa oraz na fakt, że dru ga osoba nie akcep­ tu je au tora podstępu takim , jakim jest w rzeczywistości. D latego S errano sądzi, że uniew ażniający w pływ podstępu należy raczej wiązać z daw nym kanonem 1081 § 2, który mówił, że zgoda m ał­ żeńska jest aktem woli, poprzez któ ry każda ze stro n przekazuje i przÿjm uje stałe i wyłączne praw o do ciała. Zaznacza też S er­ rano, że osoba zwiedziona podstępem nie posiada pełnej wolności w yboru współm ałżonka.

Rzeczywiście, kanon 1057 § 2 nowego Kodeksu stw ierdza za Soborem W atykańskim II, że poprzez zgodę m ałżeńską m ężczy­ zna i kobieta w zajem nie się sobie oddają w nieodw ołalnym p rzy ­ mierzu. N atom iast k ontrahent, któ ry perfidnie oszukuje drugą osobę co do swoich rzeczyw istych wad, przym iotów i postępków , nie oddaje się chyba szczerze drugiej osobie. Dotychczasowa ju - ryspruden cja i nowy Kodeks P raw a Kanonicznego przyznają też uniew ażniające znaczenie niezdolności psychicznej do w ypełnienia obowiązków m ałżeńskich, gdy niezdolność ta pochodzi z psychicz­ nych zaburzeń osobowości. Czy jednak z n atu ry rzeczy niezdol­ ność do trw an ia we wspólnocie m ałżeńskiej nie może w ystąpić u osoby zupełnie zdrowej psychicznie, k tó ra w m om encie zaw ie­ ran ia m ałżeństw a nie wie, że jest poważnie oszukiw ana przez swego p a rtn e ra w rzeczach m ających istotny w pływ na prow a­ dzenie wspólnoty m ałżeńskiej? Sądzę, że już w m omencie zaw ie­ ran ia m ałżeństw a można przewidzieć, że osoba ta będzie n ie­ zdolna do kontynuow ania pożycia małżeńskiego, gdy w ykrycie oszustwa wzbudzi u niej niepokonalną odrazę do oszusta; tym bardziej, jeżeli zostały zatajone czyny haniebne lub godne po­ gardy.

u trum e x n u b en tis in h u iu sce electio n em im m itten d o fa lsu m co g n i- tion is p raereq u isitu m ex quo in ep ta efform atu r in ten tio; et tandem , p ressiu s ad nos tram sp eciem , quia doLo decip ien s im com m u tation e p er- sonarum in quo con sen su s m atrim on ialis conaistit de se o ffert fallacem im agin em seu „persona(m ) in ten tio n a lem ”, quae una tradi potest, o m - n ino a lien a m ab ilia, quam alter accipere inten d it. ... C um igitu r satis superq u e probatum habeam us con iu galem in ter partes con sen su m d e - fe c isse in casu: C on ven tu s en im occultains propriam sterilita tem , eam de facto trad id it quam atrix non accep tavit; item q u e m u lier errans se trad id it viro in sua in ten tio n e et pro sua aestim a tio n e esse n tia lite r d i- v erso ab illo , quam nubendo aceep tare quaerebat. Cum p raeterea c ir - cu m sta n tia de qua ageb atu r et e x sese et e x actricis m en te n ecesse sit a g n o scere ta lis q u ae com m unioinem v ita e con iu galis g raviter conturbet ne dicam in casu, in sp ectis a d iu n ctis, im p ossib ilis reddat, sicu t revera e v e n it.”, dz. cyt., s. 20—26.

[9] Podstępne wprowadzenie w błąd 211

Siła dowodowa dwóch pozostałych argum entów S errąno jest niezbyt wielka. To praw da, że oszukana osoba jest pozbawiona pełnej wolności w yboru, ale sam problem wolności przy zaw ie­ ran iu małżeństwa jest bardzo tru d n y i dyskusyjny, o czym św iad­ czy znane powiedzenie c o a c ta v o lu n t a s e s t s e m p e r v o lu n t a s . N a­ tom iast stw ierdzenie, że osoba oszukana nie akceptuje drugiej osoby taką, jaką jest ona w rzeczywistości, rodzi te same zastrze­

żenia co argum entacja odwołująca się do e r r o r r e d u n d a n s .

Wypada więc zgodzić się z opinią, k tórą — jak wspom niano — wyraził prof. Reina, że uzasadnienie dotychczasowych w yroków rotalnych z ty tu łu podstępnego w prow adzenia w błąd jest d y ­ skusyjne. W yroki te słusznie orzekają nieważność m ałżeństw a za­ wartego pod wpływem poważnego i perfidnego podstępu, ale nie można uznać za wyłączny argum ent sprow adzania podstępu do

e r r o r r e d u n d a n s . Prof. Reina w ysuw a naw et sugestię, że p raw o­ dawca w nowym Kodeksie P raw a Kanonicznego w łaśnie dlatego

w ogóle pom inął pojęcie e r r o r r e d u n d a n s , gdyż nie chciał roz­

strzygać skom plikow anych problem ów teoretycznych z nim zw ią­

zanych. Zam iast potw ierdzać lub zaprzeczać, czy e r r o r in q u a li ta -

t e p erso n a e d i r e c te e t p r i n c i p a l i t e r i n t e n ta oraz e r r o r d o lo s e c a - u s a tu s są równoznaczne z błędem co do osoby, wolał rozporządzić o nich przepisem praw a pozytywnego w kanonach 1097 i 1098.

Polemiczna zaś instytucja p raw n a e r r o r r e d u n d a n s została całkiem

z Kodeksu usunięta 21.

Ostatecznie więc uważam , że w odniesieniu do m ałżeństw za­ wartych przed 27 listopada można i trzeba za wzorem Roty Rzym ­ skiej stosować p rak ty k ę w yrokow ania w spraw ach, gdzie zasto­ sowano podstęp w celu zaw arcia m ałżeństw a i sprow adzać te sp ra­ w y do ty tu łu e r r o r r e d u n d a n s z daw nego kanonu 1083 § 2 n. 1°. Jednakże wzorowanie • się na jurysp ru d en cji rotalnej nie może ograniczyć się do m echanicznego stw ierdzenia nieważności, gdy będziemy mieli do czynienia z identycznym i oszustwami, jak te, o których mówią w yroki Roty, lub będziem y wyczuwać, że w wyniku podstępu zgoda m ałżeńska dotyczyła zmienionego w spo­ sób zasadniczy obrazu k ontrahenta. Trzeba bowiem uwzględnić

również i kontekst w yroków rotalnych, któ ry — jak sądzę ■—

można ująć w następujących punktach:

1. Sprawcą podstępu ma być nie kto inny, lecz k o ntrah en t, któ ­ rego podstępne działanie jest w sposób rażący sprzeczne ze szczerym oddaniem się drugiej osobie 22.

2. Podstęp i pow stały stąd błąd w inien dotyczyć tak ważnych

21 V. R e i n a , dz. cyt., s. 4— 5.

22 Widzę tu zasadniczą różnicę m ięd zy ju rysp ru d en cją rotaln ą sprzed roku 1984, a dysp ozycją obecn ego kanonu 1098, k tóry n ie precyzuje, k to ma być spraw cą podstępu p ow od u jącego n iew ażn ość m ałżeń stw a.

212 Ks. M. Rola [10]

przym iotów osobistych, dokonanych czynów i okoliczności ży­ cia, żeby można było stwierdzić, iż spraw ca podstępu podda­ wał się za kogoś innego, niż był w rzeczywistości.

3. Podstęp m a dotyczyć takiej okoliczności, której późniejsze u ja ­

w nienie powoduje, że dla osoby niew innej utrzym yw anie

wspólnoty m ałżeńskiej staje się zbyt tru d n e do zniesienia.

4. Podstęp m usi stanowić rzeczywistą przyczynę zawarcia m ał­

żeństw a, a więc gdyby osoba oszukana wiedziała o oszustwie, to postępując racjonalnie nie zaw arłaby m ałżeństwa.

3. P raktyczne za sto so w a n ie kanonu 1098

Ja k powiedziano wyżej kanon ten będzie można stosować do­ piero do m ałżeństw zaw artych po 27 listopada 1983 roku. W od­ niesieniu do tych m ałżeństw nie będziem y m usieli już powoły­ wać się bezpośrednio na dotychczasową ju ry sprud encję rotalną. Do czasu jed n ak w ypracow ania przez tę ju ry sprud encję wskazó­ wek, jak praktycznie stosować ten kanon, z konieczności będziem y m usieli sami rozstrzygać nasuw ające się wątpliw ości w oparciu o dotychczasowe rozstrzygnięcia Roty Rzymskiej i opinie autorów . Obecnie więc zostaną zasygnalizowane ew entualne wątpliwości, jak ie mogą się nasunąć przy interp retow aniu om awianego k ano ­ nu. P róba rozw iązania tych wątpliw ości oparta będzie przede w szystkim na uw agach, które prof. Reina poczynił w O tta w ie 23, uzupełnionych opiniam i innych autorów 24.

K anon 1098 mówi o osobie zwiedzionej podstępem. Musi więc zachodzić i podstęp spowodowany przez jego spraw cę i błąd, którem u ulega osoba zwiedziona. Nie w ystarcza zaistnienie ani samego pcdstępu, ani samego błędu: muszą zachodzić obydwa jednocześnie. G arate zw raca uwagę, że m am y do czynienia z dw o­

23 V. R e i n a , dz. cyt., s. 15— 16.

24 J. R y b c z y k , dz. cyt., s. 73—78; ten że, P od stęp n e w p ro w a d zen ie w błąd jako p ostu lo w a n y ty tu ł n iew a żn o ści m a łże4 stw a , R oczniki T eo - logiczn o-K an on jczn e 10 (1963) 4, s. 125—138; B. Z u b e r t, D ysk u sja nad

u zn a n ie m n ie w a żn o śc i m a łż e ń s tw a z ty tu łu p o d stęp n eg o w p ro w a d ze n ia w błąd, R oczniki Teologiczno-K anoniczine 18 (1971) 5, s. 75— 92; P. C i-

p r o 11 i, Q u id e x iu re co m p a ra to de e rro re circa p erso n a m in m a tr i-

m on io d is c i p o ss it ad ius ca n o n icu m e m en d a n d u m , P K 20 (1977) 3 —4,

s. 175—-176; A. M. P u n z i N i c o l o , P ro b le m a tic a a ttu a le d e ll’erro re

e d e l dolo n el m a trim o n io , EJC 37 (1982) 1—4, s. 135— 164; L. D e L u c a , T h e n e w L a w on M ariage, w : V e C ongres In tern ation al D e D roit Caino-

nique, O ttaw a 1934, t. II, s. 283—284; M. C. C a m a r e r o S u a r e z ,

L a re le v a n c ia d e l dolo in d ire c to en el n u evo D erech o m a trim o n ia l, w:

V e C ongres, dz. cyt., s. 324— 325; A. G. G a r a t e , En to m o a la a u to n o ­

m ia d e l do lo m a trim o n ia l (m aszynopis w ręczo n y u czestn ik om K ongresu

[11] Podstępne wprowadzenie w błąd 213

m a podm iotami: pierw szy jest spraw cą podstępu, drugim osoba zwiedziona, w um yśle której pow staje błąd. W yraża też G arate przypuszczenie, że w przyszłości sam podstęp stan ie się podstaw ą nieważności m ałżeństw a, ale w edług obecnego praw odaw stw a do spowodowania nieważności musi zachodzić równocześnie i pod­ stęp i błąd osoby zwiedzionej.

Nie jest powiedziane w kanonie, kto m a być spraw cą podstę­ pu. W ynika więc z tego, że uniew ażniający w pływ na m ałżeń­ stwo może w yw ierać podstęp dokonany przez osobę trzecią, a nie­ koniecznie przez samego ko n trah en ta lub za jego wiedzą. W yra­ żając tak ą opinię kanoniści idą w tym względzie za wcześniejszą sugestią P apieskiej K om isji do Rew izji P raw a K anonicznego2S. Należy więc podkreślić, że w tej m aterii Kodeks rozszerza dotych­ czasową p rak ty k ę Roty Rzym skiej, k tó ra w yrokow ała pozytyw ­ nie tylko w przypadku, gdy autorem podstępu był dru g i k o n tra ­ hent.

W pojęciu podstępu, w edług zgodnej opinii kanonistów k ry je się celowe działanie sprawcy. Używając term inów stosowanych

dotychczas do przym usu i bojaźni, m usi to być d o lu s c o n s u lte p a -

t r a t u s — podstęp dokonany rozmyślnie. Reina, Rybczyk, G arate, C am arero S uarez w yraźnie żądają, by spraw ca podstępu był nie tylko świadomy, że oszukuje ko n trah en ta, lecz żeby jego d zia­ łanie m iało na celu nakłonienie tegoż k o n trah e n ta do w yrażenia lub potw ierdzenia zgody m ałżeńskiej. Je st to niew ątpliw ie słu­

szne żądanie, gdyż kanon mówi o podstępie a d o b ti n e n d u m c o n -

s e n s u m p a tr a to . Jednakże stanow i to poważne zawężenie pojęcia podstępu, gdyż ktoś - może niekiedy ukryw ać swoje w ady i w y­ kroczenia tylko ze w stydu lub nie chcąc spraw iać przykrości d ru ­ giej stronie. Nie łatw o więc będzie udowodnić w p raktyce, że pod­ stęp był zastosow any w łaśnie w celu uzyskania zgody m ałżeńskiej, a nie w yłącznie z innych motywów. Tym niem niej, w m yśl brzm ienia kanonu, na sądzie kościelnym będzie spoczywał obo­ wiązek stw ierdzenia, że podstępem posłużono się w łaśnie dlatego, by zgodę na m ałżeństw o uzyskać lub ją utrzym ać. Być może, iż

trafn e jest przew idyw anie C am arero Suareza, że kiedyś także d o ­

lu s i n d i r e c t u s będzie uznany za przyczynę nieważności m ałżeń­ stw a, podobnie jak to stało się obecnie z przym usem i bojaźnią.

Wszyscy autorzy zgadzają się co do tego, że podstęp może przy­ brać postać pozytyw ną (tj. podanie fałszyw ych inform acji) oraz postać negatyw ną (tj. zatajenie czegoś, co należało koniecznie w y­ jaw ić kontrahentow i). Reina mówi o zatajeniu inform acji potrze­ bnej i proporcjonalnej do c h a rak teru m ałżeństw a. W ydaje się, że z samego kanonu 1098 ogólnie w ynika, że obecnie przy zaw iera­

214 Ks. M. Rola r i2 i

niu m ałżeństw a trzeba ujaw nić drugiem u kontrahentow i w szyst­ kie przym ioty, k tóre z n a tu ry swej mogą poważnie zakłócić wspól­ notę życia małżeńskiego. Sądzę też, że bez znaczenia będzie tu fakt, czy spraw ca podstępu zdaw ał sobie spraw ę, że zatajony przym iot w przyszłości może poważnie u tru d n ić pożycie m ałżeń­ skie. Do orzeczenia nieważności m ałżeństw a w ystarczy stw ierdzić, że dokonał zatajenia celowo, bojąc się, że k o n trah e n t nie w yrazi zgody na m ałżeństwo, gdy pozna praw dziw y stan rzeczy.

Dyspozycja kanonu 1098 nie ogranicza się tylko do intencji spraw cy podstępu. Aby m ałżeństw o można uznać za nieważne, nie w ystarczy stw ierdzić, że podstęp był dokonany w celu uzyska­ n ia lub utrzym ania zgody na małżeństwo. Trzeba ponadto stw ier­ dzić, że zam iar spraw cy podstępu okazał się rzeczywiście sku ­ teczny. Musi istnieć związek przyczynowy m iędzy podstępem a w yrażeniem zgody na m ałżeństw o przez k ontrah enta, któ ry padł ofiarą podstępu. Podstęp m usi być skuteczny, jak podkreślają Ga- ra te i Punzi Nicolo. Jeżeli podstęp nie m iałby realnego w pływ u

na powzięcie zgody m ałżeńskiej i był czysto c o n c o m ita n s , m ał­

żeństwo byłoby ważne. W zw iązku z tym należy uznać za trafn ą uw agę C ip ro tti’ego, który już w roku 1977 sygnalizował, że sfor­ m ułow anie q u i m a t r i m o n i u m in i i t d e c e p t u s d o lo jest nieprecyzyj­ ne. W ynika z niego bowiem, że niew ażne jest m ałżeństw o zaw ar­ te przez osobę, wobec której zastosowano podstęp. Nie jest n a ­ tom iast podkreślone, że podstęp stał się faktyczną przyczyną za­ w arcia m ałżeństw a. Dlatego C iprotti postulował, by w yraźnie po­ wiedzieć q u i m a t r im o n i u m i n i i t o b d o lu m — niew ażnie zaw iera m ałżeństw o ten, kto je zaw iera w w yniku podstępu. Sugestia C i­ p ro tti’ego nie została niestety uwzględniona i do K odeksu weszło sform ułow anie zaw arte w pierw otnych schem atach nowego p ra ­ wa. Tym niem niej opinia autorów jest zgodna, że tylko ten pod­ stęp uniew ażnia m ałżeństwo, któ ry był rzeczywiście przyczyną w y­ rażenia zgody m ałżeńskiej.

Z astanaw iając się nad skutecznością zastosowanego podstępu, k a- noniści zastanaw iają się, czy podstęp uniew ażniający m ałżeństw o ma m iejsce tylko wtedy, gdy oszukana osoba w żaden sposób nie mogła dowiedzieć się o podstępie, czy też i w tedy, gdy dała się zwieść w w yniku w łasnej lekkom yślności, nie zadając sobie żad­ nego tru d u , by spraw dzić przekazyw ane jej inform acje lub za­ sięgnąć opinii o przyszłym współm ałżonku. De Luca i Z ubert są­ dzą, że zaniedbanie należytej staranności przez oszukanego kon­ trah e n ta nie zmienia faktu, iż został zastosow any wobec niego podstęp i m ałżeństw o jest nieważne. Ks. doc. Z ubert zaznacza jednak, że Reina i Fedele są odm iennego zdania. W ydaje się, że stanow isko dwóch pierw szych kanonistów jest słuszne, gdyż u lekkom yślnego ko n trah en ta także w eryfikuje się i podstęp i błąd.

[13] Podstępne wprowadzenie w błąd 215

Jed n a k że zaniedbanie należnej staranności w zbieraniu info rm a­ cji o drugiej osobie nie ułatw i w p raktyce sądowej udow odnienia, że podstęp był rzeczywiście przyczyną zaw arcia m ałżeństw a.

N ajw ięcej chyba wątpliw ości będzie budziło kodeksowe sfor­ m ułow anie dolus circa aliąuam alterius partis qualitatem . W edług powszechnego rozum ienia ąualitas — „przym iot” oznacza cechę zw iązaną z osobowością człowieka. Jednakże autorzy sądzą, że przedm iotem podstępu uniew ażniającego m ałżeństw o może być nie tylko jakaś cecha charak teru , lecz także czyny i okoliczności, w jak ich żyje dan a osoba. Tak uw ażali Rybczyk, C ip ro tti i G arate. Jednocześnie podkreślali oni — także M aria Punzi Nicolo — że m usi to być podstęp dotyczący jak iejś realn ej rzeczywistości zw ią­ zanej z osobą k ontrahenta. Nie można uznać za „podstęp dotyczą­ cy przym iotu drugiej stro n y ” fałszyw ych obietnic, czy też niespeł­ nionych nadziei, k tó re oszukany k o n trah e n t wiązał z p artn e rem posługującym się podstępem . Reina natom iast zauważa, że w p ra k ­ tyce tru dn o będzie takie niespełnione nadzieje oszukanej osoby oddzielić od cech osobowych drugiego k o n trah e n ta i zawsze błęd ­ na nadzieja jest op arta na przym iotach osobistych człowieka, z któ ry m wiąże się nadzieje. W p raktyce więc będziem y napotykać na trudności w ocenie, czy podstęp dotyczył przym iotu drugiej osoby, czy też było to zw ykłe oszustwo nie zaciem niające obrazu drugiego k o ntrahenta.

Pomocą w ocenie, jak ie oszustwa są podstępem co do przym io­ tu drugiego ko n trah en ta, a jakie nim i nie są, byłby niew ątpliw ie katalog przym iotów , które trzeba przed ślubem ujaw nić osobie, z k tórą m a być zaw arte m ałżeństw o. Takiego jed nak katalogu praw odaw ca nie podaje, poza jednym przym iotem , k tórym jest bezpłodność (kan. 1084 § 3). N iektóre przym ioty zostały już uzna­ ne przez jurysp ru d en cję rotalną, o czym była m owa wyżej. Co do innych przym iotów , z którym i spotkam y się w prakty ce sądo­ wej, trzeba będzie stosować zasady słuszności kanonicznej i bacz­ nie śledzić dalszy rozwój ju ry sp ru d en cji rotalnej.

Z akończenie

Kończąc powyższe rozw ażania na tem at w pływ u podstępu za­ stosowanego przy zaw ieraniu m ałżeństw a, trzeba stw ierdzić, że w ciągu najbliższych la t sędziowie kościelni nie tylko będą m usieli znać treść kanonu 1098 i jego bieżącą in terp retację, lecz rów nie konieczną rzeczą będzie znajomość praw n ej oceny podstępu, jaką stosowano przed w ydaniem nowego Kodeksu. Ocena ta pozwoli praw idłow o w yrokow ać o daw niej zaw artych m ałżeństw ach, a ta k ­ że ułatw i w yrokow anie w spraw ach objętych obecnym kanonem 1098.

216 Ks. M. Rola [14]

Error ob dolosam deceptionem uti causa nullitatis matrimonii in praesenti praxi iudiciali

P rim a in parte a rticu li de term in o a quo can. 1098 ap lican d u s e st disceptabatur. P raescrip tu m h u iu s can on is le x m ere ecclesiastica est e t propterea rétro n on agit. In p ra x i iu d icia li cain. 1098 directe a p p li- can d u s e s t solum m odo ad m atrim on ia in ita die 27 n ovem b ris 19183 an n i e t postea. S en ten tia iu d icia lis m atrim on ia an tea contracta d efin ien s in p arte „in iu re” praescnipta iu ris v e te r is in d ica re d eb et et de can. 1098 solu m m od o obiter dicere p otest.

Secuinda in parte a rticu li de Sacrae R om anae R otae iurisprudentia d olosam d ecep tion em a ttin g en te dicitur. T rib u n alia in feriora hanc iu r is- prud en tiam an te an n u m 1984 elab oratam seq u i p ossu nt et debent. S e n - ta n tia e rotales ab anno 1970 m u llita tem m atrim on ii ob dolum contracti d ecreveru n t, h unc dolum ad titu lu m erroris reduindantis in errorem person ae red u cen tes. S ecu n d u m auctorem a rticu li so la reductio doli ad errorem in su fficien s ad n u llita te m m a trim o n ii probandam vid etu r, quia sen ten tia e rotales una cu m probatione erroris circa gravem q u a li- tatem p erson ae etia m probationes aliaru m circum stan tiaru m ex ig u n t. H ae circu m sta n tia e ad probandam n u llita te m m atrim on ii n ecessariae seq u en tes sunt:

1° error red u n d an s dolo patratus esse d eb et ab altero con trah en te qui deb itae sm cerita is ad m u tu am don ation em n ecessa ria e caret;

2° dolus patratus esse debet circa tarn g ravem q u a lita tem personae ut rev era person a a lia ab in ten ta evadat;

3° q u alitas de qua pars in n ocen s erratur ta lis esse debet, ut eiu s d e - tectio h uic parti com m u n ian em v ita e con iu galis continuandam im - p o ssib ilem efficia t;

4° dolus v era causa m atrim on ii esse d ebet sin e quo contrahens in n o ­ cen s m atrim on iu m n on co n tra x isset.

T ertia in parte a rticu li auctor n on n u llae op iniones can on istaru m ad fu tu ram applicatiom em can. 1098 sp ectan tes refert. D icitur n em p e de co n n ex io n e d oli cum errore partis decep tae, de dolo a tertia persona patrato, de effica cia doli, de p o sitiv o et n egativo a sp ectu d oli seu de o b rep tion e et subreptione, de in ten tio n e deceptoris, de o m issio n e debitae d ilig e n tia e e x p arte co n iu g is decepti, de obiecto doli seu de q u alitate p erson ae quam q u a lita tem alter scire debçt.