356
Be c e n z j ejąca. W krótce po zakończeniu działań w o jen n y ch w 1939 r. zm arł w e L w o w ie u czestn ik kam p an ii w rześn io w ej Z. Ż m igryder-K onopka. W sto licy padło ofiarą h itlero w sk ieg o terroru w ielu w y b itn y c h uczonych w a rsza w sk ich . W śród „staro- ż y tn ik ó w ” p raw ie w sz y sc y brali czyn n y ud ział w pracy k on sp iracyjn ej (m. in. sły n n a d ziałalność K. K u m an ieck iego w B IP AK). O czy w iście tak że w tajnym nauczaniu. P rofesora T. Z ieliń sk ieg o tra g iczn y lo s rzucił z ok u p acyjn ej W arszaw y do rod zin y w B aw arii, z której N ie m c y n ie p o zw o lili m u już w y jech a ć. N a leży się w d zięczn ość M. P 1 e z i, au to ro w i szk icu o T. Z ieliń sk im , że oddał sp ra w ied liw o ść sęd ziw em u , częściow o sp araliżow an em u u czonem u, który po pożarze m ieszkania w raz z b ib liotek ą w e w rześn iu 1939 r. już w listop ad zie op u ścił w opłakanych w aru n k ach b y to w y ch stolicę. N a ob czyźn ie ciężko sch orow an y p rofesor k o ń czy ł do ostatn ich ch w il znojnego życia z n a jw y ższy m w y siłk ie m w o li sw e „d ziecię n ie d o li”, jak n azw ał 'dwa ostatn ie tom y cy k lu „R eligie św iata a n ty czn eg o ”, u w ażając je za testa m en t naukow y.
D ram atyzm n aszych d ziejó w sp ow od ow ał, że i w P o lsce L u d ow ej n ieła sk a jej w ład z i p o lity czn e rep resje d o tk n ęły w ielu w arszaw sk ich badaczy, w śród nich A. K rok iew icza i W ł. T atark iew icza. N a leży dziś p am iętać i o ty m a sp ek cie „okresu b łęd ó w i w y p a czeń ”.
L ek tu ra b iograficzn ych e se jó w sk łan ia do ok reślen ia w ła śc iw y c h adresatów k siążk i. Jej odbiorcam i w in n y b yć przede w szy stk im m łode gen era cje m iło śn ik ó w starożytn ości, m łod zi p racow n icy n au k i. A to dlatego, że e x e m p l a tr ah u n t. Zna czen ie tej cen n ej p u b lik a cji polega b o w iem n ie ty lk o n a k u m u la cji h istoryczn ych fa k tó w o p o w sta n iu i rozw oju w a rsza w sk ich kated r i in sty tu tó w do la t o siem d zie siątych X X w . U k azu je ona coś w ięcej, e th o s w ie lk ic h h u m an istów , ich pasję b ad aw czą i p o św ięcen ie dla dziedzin w ied zy , które b y ły treścią ich życia. U k azu je przy tym , jak się rzekło, sy lw e tk i ży w y ch lu d zi, k tó ry m n ic lu d zk ieg o n ie b yło obce w e w szelk ich cechach ich w y b itn o ści, ale i przy n iejed n ej słab ości typ ow o lu d zk iej.
W reszcie k oń cow a uw aga. D obór au torów spraw ił, że zn ak om icie napisaną k siążk ę dobrze się czyta, o czym w arto się przekonać.
T a d e u s z K o tu l a
D avid S t o c k t o n , T h e Cla ss ical A th e n i a n D e m o c r a c y , O xford
U n iv e r sity P ress 1990, s. 201.
W ed le d ek laracji autora jego c e le m b y ło u k azan ie in s ty tu c ji d em ok ratyczn ych , ich d ziałan ia oraz zasad, które le g ły u ich podstaw . P od k reślając p ostęp , jaki się w o statn ich latach dokonał w badaniach nad dem okracją a teń sk ą, S t o c k t o n stw ierd za k o n ieczn ość ud ostęp n ian ia n a jn o w szy ch osiągn ięć „szerszej rzeszy c z y te ln ik ó w ”.
J e st praw dą, że w ie lk im triu m fo m d em okracji, k tórych je ste śm y św iad k am i, tow arzyszy znaczny w zrost za in tereso w a n ia dem okracją a teń sk ą. O bok prac szcze gółow ych ukazało się w ie le p u b lik a cji sy n tety czn y ch p odobnych w in ten cji do k siążk i Stock ton a i zresztą dobrze m u znanych. R ecenzow ana pozycja n ie jest w ięc pierw szą, le c z k olejn ą k siążką o d em okracji. Jej czy teln ik ła tw o dojd zie do p rze konania, że szacow na skądinąd e ty k ie ta O xfordu n ie zaw sze firm u je dzieła n a j w y ższej jakości. S tock ton m ó w i w ła śc iw ie o w szy stk im , o czym n ależałob y p o w ie dzieć, a le w e w szy stk im pozostaw ia u czu cie n ied o sy tu . O p asjon u jących problem ach op ow iad a w sposób n udny, sch em a ty czn y , n ie w y czerp u ją c isto ty zagadnienia.
R E C E N Z J E
357
W rozdziale I („Facts and F ig u r e s”, s. 4— 18) w y ja śn ia p o d sta w o w e pojęcia, ch arak teryzu je w aru n k i n atu raln e A tty k i i jej p oten cjał lu d n o ścio w y , opow iada 0 podziałach społeczn ych , cenach, dochodach, sy stem ie p od atk ow ym . D ostarcza w ten sposób c z y teln ik o w i in form acji n iezb ęd n ych dla w ła ściw eg o zrozum ienia d alszej części w yk ład u . N ie ste ty n a w e t w ty m o góln ym w p ro w a d zen iu n ie zaw sze m ożna zaufać autorow i. D ziw n ie brzm i dzisiaj tw ierd zen ie, że ty lk o d zięk i m aso w em u w y k o rzy sta n iu n ie w o ln ic z e j siły roboczej n a w e t m n iej zam ożni ob yw atele m o g li p ośw ięcać tak w ie le czasu n a działaln ość publiczną (s. 18). W ysoko oceniając zn aczen ie n ie w o ln ik ó w i m eto jk ó w dla rozw oju d em ok racji S to ck to n p ośw ięca im zresztą n ie w ie le m iejsca. N ie słu sz n ie przy ty m pow iada, że m eto jk o w i n ie w olno b yło p oślu b ić A te n k i (s. 18).
Stock ton a in teresu je V i IV w iek , a le chcąc ukazać dem ok rację w jej w ła śc i w y m k o n tek ście h isto ry czn y m p rzed staw ia dzieje u stro jo w e A te n od S olon a do E fia ltesa (rozdział II, s. 19— 56). B ez żadnej d ysk u sji, za H i g n e t t e m , u m iejsca w ia reform y S olona w la ta ch 570-tych p.n.e. S u geru je, że P izy stra t n ie zm ien ił za sad u stro jo w y ch w p row ad zon ych przez Solona, p o n iew a ż b yły one doskonałe. S to ck ton cier p i n a n agm in n ą w śród czę śc i h isto ry k ó w chorobę, której g łó w n y m sy m p to m em je s t zad aw an ie jed y n ie tych pytań , n a k tóre o d p o w ied zi w p ro st dostarczają źródła. D użo w ię c m ó w i o reform ach K lejsten esa , a le n ie za stan aw ia się choćby nad tym , jak zo sta ły przeprow adzone, czym je s t tajem n icza „rada”, k tóra staw ia opór Spartanom i Isagorasow i, ja k to m o żliw e, że K lejsten es w ła śn ie za archontatu Isa- gorasa przeprow adza reform y, jaką rolę od gryw a w ó w cza s ek k lezja , jaka jest fo r m aln a p ozycja K lejsten esa etc. S to ck to n n ie rozw aża isto ty dok on u jących się w IV w ie k u przem ian, lecz po prostu o p isu je k o le jn e w yd arzen ia. P od ob n ie p ostęp u je w n a jciek a w szej zresztą, obszernej p artii p o św ięco n ej ostracyzm ow i (s. 33— 41). W ięk szą w a g ę p rzykłada do śled zen ia ok oliczn ości p olityczn ych p ierw szy ch ostracyzm ów , a n iż e li w y ja śn ien ia celu , tech n ik i, zn aczen ia procedury. Z jed n ej stron y porów n u je ostracyzm do „ w sp ó łczesn y ch w y b o ró w p o w szech n y ch ”, z d ru giej pom ija w ła śc iw ie m ilczen iem p ew n e szczególn e cech y a teń sk ieg o życia p olityczn go, które czyn iły procedurę sk u teczn ą i sen so w n ą . L e d w ie sy g n a lizu je prob lem w sp om in ając o „ w y soce p erso n a ln y m ch arak terze a teń sk iej p o lity k i i zn aczen iu in d i v id u a l leaders. Z anied b u jąc rzecz tak w ażną p isze n atom iast, że sześcio ty sięczn e q u o r u m o b o w ią zu jące przy o stracyzm ie n ie p ow in n o d ziw ić, skoro w W ielk iej B ry ta n ii do w yb orów p o w szech n y ch id zie ok. 75% u p raw n ion ych , a w U S A do p rezy d en ck ich — n ieco ponad 50%. W rozdziale III — „L ocal and C entral G o v ern m en t” (s. 57— 116) czy tam y o dem ach (s. 57— 67), e k k le z ji (67— 84), b u le (84— 95), oik asteriach (96— 103) 1 urzęd ach (103— 116). J e st to z p ew n o ścią ciek a w sza część pracy, zresztą n ie ze w zg lęd u na pogląd y autora, k tóry p ow tarza u sta len ia in n y ch badaczy — przy d e m ach W h i t e h e a d a, przy e k k le z ji H a n s e n a , przy b u le R h o d e s a, przy d ik asteriach H a r r i s o n a, M a c D o w e l l a i R hodesa. Z jed n ej w ię c strony roz dział te n sta n o w i u ży teczn y zb iór n a jw a żn iejszy ch in fo rm a cji o a teń sk ich in s ty tu cjach, z d rugiej ad resa tem u w a g m erytoryczn ych m u si być bardziej źródło S tock ton a a n iżeli on sam . A u to ro w i m ożna m ieć za złe b ezk rytycyzm , gdy np. za H an sen em (s. 71) stw ierd za, że ok. 340 r. p.n.e. rozbudow ano P n y k s zw ięk szając liczb ę m ie jsc z sześciu do ponad d w u n a stu ty się c y . N ie dostrzega ty m sam ym sp rzeczn ości m ięd zy m a leją cy m i m o żliw o ścia m i fin a n so w y m i A ten i słab n ięciem d em ok racji a rzek om ym p o w ięk szen iem m iejsca obrad Z grom adzenia L udow ego. N a dom iar złego pom ija m ilczen iem fak t, że datow an ie rozb u d ow y na rok ok. 340 b yło e le m e n te m bardzo w ą tp liw e j h ip otezy, od której od szed ł ostatn io n a w e t H an sen, jej gorący sw eg o czasu orędow nik.
U Stock ton a p ojaw ia się ró w n ież u p o w szech n io n y przez H ansena przykład szw ajcarsk ich zgrom adzeń k an ton aln ych {La n d s g e m e in d e ) jako a n a lo g ii h istoryczn ej d la e k k le z ji (s. 74). W arto p odkreślić, że p od ob ień stw a d otyczyć m ogą g łó w n ie
358
r eCe n z j éatm o sfery , tech n ik i, rozw iązań p roceduralnych. L a n d s g e m e i n d e zajm u je w ustroju p o lity czn y m S zw a jca rii zu p ełn ie inne m iejsce a n iż e li ek k lezja w ustroju A ten. W ty m sen sie b liższe jest zgrom ad zen ie dem u a n iżeli ek k lezji.
P isząc o d ikasteriach S tock ton podobnie jak in n i autorzy n ie zastanaw ia się nad tym , d laczego tak w ie le rozm aitych in sty tu c ji zajm ow ało się w A ten ach w y m iarem sp ra w ied liw o ści, n ie porusza tech n ik i lo so w a n ia i głosow an ia, n ie zajm uje się zagad n ien iem p od ległości o b y w a te li m iast sp rzym ierzon ych ju ry sd y k cji a teń sk iej w Z w iązk u M orskim .
Z p ew n o ścią zb yt k rótk i jak na w a g ę poruszanych zagadnień, lecz lep szy od in n y ch , jest rozdział IV („P olitics and P o liticia n s”, s. 117— 140), który trak tu je o w aru n k ach k ariery p o lity czn ej oraz regułach i organizacji życia p olitycznego. W rozdziale V („V iolent O p p osition ”, s. 141— 164) szeroko op isu je Stock ton prze w ró t oligarch iczn y 411 roku, n ieco k rócej „tyran ię trzy d ziestu ” — jak zw y k le k ład ąc n acisk n a jw ięk szy na o p is sam ych w ydarzeń. Z am yk ający k siążk ę rozdział V I — „C ritics and C ham pions” (s. 165— 181) — referu je pogląd y A rystofan esa, T u k id yd esa, S tarego O ligarchy, P laton a i A ry sto telesa na dem okrację. A u tor uw aża m. in. za d y sk u sy jn e, czy Stary O ligarcha b y ł an tyd em ok ratą (s. 169). Za G o m m e m w id z i się w A ry sto fa n esie ap o lity czn eg o a rtystę. Z k o lei za D o v e r e m („A risto- ph an ic C om ed y”) — n ie sy g n a lizu ją c przy ty m źródła sw e j in sp ira cji — pow iada, że żaden z p o lity k ó w a teń sk ich n ie u szed ł zło śliw o ści A r y sto fa n esa i jego k o leg ó w (s. 178). Od sieb ie m ożem y dodać, że n ie w szy stk ich jed n ak ośm ieszan o rów nie ostro i często, co rzuca p ew n e św ia tło n a p olityczn e p referen cje A ry sto fa n esa — ob y w a tela i in ten cje A ry sto fa n esa ■— autora. P rob lem y te m ają zresztą m n iejsze zn aczen ie z punktu w id zen ia tem a tu k siążk i, k tó ry k azałby oczek iw ać w rozdziale p o św ięco n y m „k rytyce d em ok racji” an alizy d ysk u sji p o lity czn y ch i form alnych w n iej argu m en tów , a n ie r e fero w a n ia dobrze zn an ych (n a w et je ś li k on trow er syjn ych ) p ogląd ów autorów , o k tórych S to ck to n nic n o w eg o n ie m ów i.
N iezb y t udana k om p ilacja S tock ton a sp ełn i zap ew n e jakąś rolę jako lektura u zu p ełn iająca do prac B l e i c k e n a , H ansena, S i n c l a i r a , O b é r a . Jej n ajb ar dziej w a rto ścio w e partie (rozdziały: III — in sty tu c je i IV — p o lity cy ) n ie za ch w y cają w p raw d zie a n i orygin aln ością, an i b ogactw em pom ysłów , a le m ogą stan ow ić u ży teczn e w p row ad zen ie do d ziejó w u stro jo w y ch A ten.
R y s z a r d K u le s z a
L e s v il la s r o m a in e s de Sä o C ucufate (Portugal) p u b liées sous la
d irection de J. A l a r c â o , R. E t i e n n e , F. M a y e t avec la co lla boration de J. —P. B o s t , G. C h a r p e n t i e r , V. M a n t a s , I. P e r e i r a , P. S i l l i è r e s , D iffu sio n D e B occard, P aris 1990, s. 336, P lanches: s. 12, 165 plansz.
W studiach nad strukturą ro ln ictw a rzym sk iego coraz w ięk szą rolę od gryw ają badania archeologiczne. S zczególn e zn aczen ie m ają tu rozbudow ane ostatn io prace nad w illa m i w ie jsk im i (v illa e ru sticae) b ęd ą cy m i cen tram i różnego rodzaju posiad ło ści ziem sk ich . Są one prow adzone w dw óch u zu p ełn iających się n ieja k o kierunkach. Z jed n ej strony przed m iotem a n a lizy jest gęstość sie c i tych w illi oraz rozm iary zależnych od n ich tery to rió w roln iczych , z drugiej zaś p row adzone są szczegółow e badania nad sam ym i w illa m i, k tóre d otyczą zarów no części m ieszk a ln ej w ła ściciela (pars u r b a n a ), jak też części gospodarczej (pars ru stica ).
K lasyczn ym przyk ład em teg o typ u badań zm ierzających do w y d o b y cia m a k sy m aln ej ilo śc i in form acji o strukturach agrarnych Ita lii m ogą b y ć w zo ro w o p row a
