Świderkówna, Anna
"The hellenistic world and the coming
of Rome, 2 vols.", Erich S. Gruen,
California-London 1984 : [recenzja]
Przegląd Historyczny 78/2, 299-303
1987
Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,
gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych
i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie
w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,
powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego
i kulturalnego.
Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki
wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach
dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.
Erich S. G r u e n . The Hellenistic World and the Corning o f Rome, 2 vols. University of C alifornia Press, Berkeley and Los Angeles. California— London,
England, 1984, s. 862.
W ostatnich latach wzrosło wyraźnie zainteresowanie już nie tylko hellenistycznym światem sam ym w sobie, lecz przede wszystkim historią, pow odam i i znaczeniem rzymskiej interwencji na W schodzie. W yrazem tego jest zarów no recenzowana tutaj książka Ericha S. G r u e n a jak i opublikow ana rok wcześniej praca A .N . S h e r w i n - W h i t e ’a “ R om an Foreign Policy
in the East, 168 ВС to A D 1” (University o f O klahom a Press 1983). Już sam tytuł książki Sherw in-W hite'a wskazuje, że patrzy on na tę interwencję z innego punktu widzenia niż G ruen, co podkreślają również zaznaczone w tytule granice chronologiczne. Uwaga bowiem G ruena skupia się niemal wyłącznie na dwóch pierwszych wiekach epoki hellenistycznej. Jeden i drugi au to r zajm uje się przede wszystkim historią polityczną, czy może raczej „historią w ydarzeń", lecz G ruen w części I i II swojej pracy sięga znacznie głębiej, starając się w ten sposób stworzyć swego rodzaju wprowadzenie do części III, któ ra poświęcona jest właśnie analizie faktów.
Tak więc już w samej strukturze swego dzieła G ruen odwraca niejako stosowany najczęściej schem at. Zwykliśmy zaczynać od historii politycznej, by dopiero następnie przejść do omówienia poszczególnych problem ów czy dziedzin życia. G ruen natom iast w części I przystępuje do analizy tego, co nazywa the institutional conventions that helped to shape the political and
diplomatic confrontation o f East and West (s. 8). Są to, zgodnie z tytułam i rozdziałów:
przym ierza i inne związki, φτλία — amicitia, tj. związki nieform alne, rozstrzygnięcia sądowe i arbitraż, slogany i propaganda („wolność G reków ” ), patrocinium i clientela. Część II poświęcona jest, według słów autora, interpretacji wszelkiego rodzaju apriorycznych założeń, z jakim i tak G recy ja k i Rzymianie wychodzili sobie na przeciw (s. 8). Obie części przynoszą wiele obserwacji interesujących (jeśli nawet niekiedy dyskusyjnych) także dla historyków państwa i praw a, w drugiej zaś w nich również historycy kultury znajdą wiele ciekawych dla siebie rozw ażań i ustaleń (por. zwłaszcza rozdział 7: "Philhellenism : C ulture and Policy” oraz rozdział 10: “ The G reek View of R om an Expansion” ). Część III jest w gruncie rzeczy historią polityczną, mianowicie historią interwencji rzymskiej w świecie hellenistycznym, przedstaw ioną jednak według podziału geograficznego. Tak więc mamy najpierw dwa rozdziały poświęcone stosunkom między Rzymem a M acedonią i Illirią, po czym dwa dotyczące Rzym u i Grecji, dwa — Rzymu i Azji M niejszej, a wreszcie rozdział 17: „R zym i królestw o Seleukidów” oraz rozdział 18: „R zym i Egipt Ptolom euszów ” . W ten sposób analiza wydarzeń politycznych służy potwierdzeniu i uzasadnieniu w niosków sformułowanych w częściach І і II. O tym, że autorow i w ostatecznym rezultacie chodzi tu wcale nie o sam ą historię polityczną, świadczy już tytuł części III: “ The Patterns o f Behaviour” .
K onstrukcja dzieła G ruena jest oryginalna i obiecująca, lecz kryje też w sobie pewne niebezpieczeństwa. Z jednego z nich au to r zdaje sobie dobrze sprawę, co więcej wie również, iż nie udało m u się go całkowicie uniknąć. Myślę tu o pow tórzeniach, których przy tego rodzaju konstrukcji pracy należało oczywiście się obawiać. Pow tórzenia te dają znać o sobie przede wszystkim w części III, gdyż z jednej strony konieczne są tu odw ołania do rozw ażań wcześniejszych (nie zawsze wystarczy proste odesłanie do odpowiedniej strony), z drugiej zaś w owej części „w ydarzeniow ej” sam podział m ateriału na rejony geograficzne
300 R E C E N Z J E
m usiał je narzucać. Nie jest to jednak m ankam ent zbyt wielki, gdyż pow oduje co najwyżej pewne znużenie czytelnika. G orzej, iż au to r zdaje się w ogóle nie dostrzegać niebezpieczeństwa innego, które ma konsekwencje znacznie poważniejsze. Niebezpieczeństwem tym jest skłonność do interpretacji wydarzeń w taki sposób, by zawsze potw ierdzała ona przebijającą już od pierwszych kart książki tezę, że Rzymianie niczego nie chcieli G rekom narzucać, a raczej sami się do nich dostosowywali, a przede wszystkim, że co najmniej do końca II w. p.n.e. nie tylko nie dążyli do panow ania nad światem, lecz nawet — także po bitwie pod Pydną i po zburzeniu K oryntu — tego panow ania w rzeczywistości nie sprawowali.
We wstępie G ruen jasno określa swoje cele i właściwy tem at swojej pracy: This book
investigates the nature o f Roman expansion in the East against the background o f Greek society and institutions (s. 1). Tamże stwierdza, że zajm uje się głównie trzecim i drugim
wiekiem, gdyż jest to era o f Rom e's initial movement overseas and o f Greek adaption
to the authority o f western power. Głów nym celem pracy jest według dalszych słów autora,
właśnie zrozum ienie ,.t£go procesu, środow iska, w jakim miał on miejsce i zasad, które nim kierowały” (s. 1—2).
Poczynając od czasów Polibiusza staw iano sobie nieraz pytanie: how does one account
fo r Roman subjugation o f the Hellenistic world? G ruen ubolewa, że chociaż Polibiusz sam
nie daje na to pytanie zadow alającej odpowiedzi, to jednak właśnie j e g o . analiza legła u korzeni całej nowożytnej dyskusji na ten tem at. A u to r krytykuje pojęcie „rzym skiego im perializm u” występując niewątpliwie słusznie przeciw szeroko rozpow szechnionemu poglądowi, że Rzym po prostu eksportow ał na W schód swój system i w ypróbow ane w Italii sposoby postępow ania. Sam jest zdania, że setting can be as important as actors i że należy raczej pytać jakie sytuacje zastali Rzymianie na W schodzie i w jaki sposób się do nich dostosowywali (s. 2 n.). Przede wszystkim interesują go rzymskie doświadczenia w G recji i greckie dośw iad czenia pod wpływem Rzymu (s. 8).
Założenia te w ydają się ze wszech m iar słuszne i nie ulega wątpliwości, że niejedno z powielanych często sform ułowań należałoby poddać rewizji, do której na pewno książka G ruena się przyczyni. Równie łatw o przychodzi nam zgodzić się także z ogólnymi wnioskam i, które au to r zaw arł w zam ykającej jego pracę „C onclusion” (s. 721— 730). Recenzentkę przynajm niej przekonał, że Rzym ianie najczęściej (sam G ruen w prawdzie uważa, iż zawsze!) woleli adaptow ać do swoich celów hellenistyczne instytucje, zwyczaje i sposoby postępow ania, podczas gdy G recy robili wszystko, by te same instytucje, zwyczaje czy sposoby postępow ania w ykorzystać dla swoich własnych celów. Rzymska polityka na W schodzie nie była ani jednolita ani konsekw entna, a do wojen nie dochodziło na ogół jedynie ani przede wszystkim z woli Rzymu. G ruen m a też rację, kiedy krytykuje wszelkie, nazbyt upraszczające sytuację próby wyjaśnienia rzymskiej ekspansji na Wschód. W ostatnich słowach swego podsum ow ania stwierdza, że jego praca stresses both Rome receptivness to Hellenic principles which she
fo u n d congenial and the Greeks' ability to take advantage o f Roman presence within a system fam iliar to themselves. Hellas ultim ately fe ll under Roman authority not because the Romans exported their structure to the East, but because Greeks persistently drew the western into their own structure — until it was theirs no longer (s. 730).
Jest to zdanie sform ułowane błyskotliwie, lecz u czytelnika zam ykającego książkę G ruena budzi ono sporo wątpliwości. A utorow i udało się wprawdzie w ykazać zarów no ową receptywność Rzymian jak i zdolność G reków do w ykorzystywania zaistniałej sytuacji. Pozostaje jednak nadal niezrozumiałe, w jaki sposób to, że G recy wciągali Rzym ian w swoje własne „struktury” , uczyniło tych Rzymian ostatecznie panam i świata greckiego, chociaż oni sami — jak sądzi G ruen — tego wcale nie chcieli, przynajm niej aż do ostatnich lat II w. p.n.e. A u to r odrzuca wszelkie wysuwane przez innych odpowiedzi na sform ułow ane we wstępie pytanie, sam jednak nie potrafi dostatecznie przekonyw ająco uzasadnić swojej. Zgódźm y się z G ruenem , że wschodnich podbojów Rzymu nie m ożna sprowadzić jedynie do agresywnego im perializmu, ani jedynie do pogoni za ekonomicznymi korzyściami, ani też do obaw y przed nadm iernym
wzrostem potęgi hipotetycznego w roga i że nie m ożna też przypuszczać, by stało się to wszystko ..przypadkiem " czy „przez nieuw agę". Spojrzenie na interwencję rzymską w świecie greckim właśnie od strony G reków jest na pewno bardzo instruktywne. Żeby posłużyć się tylko jednym przykładem , wydaje się całkiem oczywiste, że królowie Pergam onu wykorzystywali d rugą wojnę m acedońską dla rozbudow y swej hegemonii na M orzu Egejskim i w Grecji właściwej i że również Rodyjczycy dążyli jedynie do załatw ienia przy okazji swoich własnych interesów. M ożna też śm iało pow tórzyć za G ruenem , że wojna ta served as vehicle fo r the
territorial ambitions o f Rome's eastern allies (s. 236, 237). Praw dą jest także, iż indywidualni
Rzym ianie zapewne wojny tej nie chcieli (s. 391 n.), choć należałoby zwrócić uwagę, że nie jest to bynajm niej sytuacja w yjątkow a przed wybuchem wojny, na co m ożna by przytoczyć wiele przykładów również z czasów o wiele nam bliższych. M im o to wszystko jednak nie umiem uwierzyć, że głów ną i zasadniczą przyczyną zarów no pierwszej jak i drugiej wojny m acedońskiej było poczucie dum y Rzymian i ich troska o własną reputację, ani też, że do wojny z A ntiochem W ielkim doprow adziło w spółzawodnictwo Rzymian z tym królem o uznanie w oczach G reków (tak G ruen, s. 397. 418, 634). N ie negując i tych motywów, tru d n o je uznać za rozstrzygające i najważniejsze. G ruen stara się niejednokrotnie uniezależnić od poglądów Polibiusza, pragnie nam też ukazać świat hellenistyczny z perspektywy greckiej, nie rzymskiej — czy jednak w tym wypadku nie ulega za bardzo właśnie źródłom rzymskim, a trochę i Polibiuszowi?
D la Polibiusza Rzymianie są panam i świata greckiego przynajmniej od bitwy pod Pydną. W fakcie tym upatruje przyczynę zm ian, jakie dostrzega w ich charakterze i sposobie postępow ania. Polibiusz nie pisze jednak o tym. jak stwierdza to sam G ruen. w celach m oralizatorskich. Jego tem atem był rozwój im perium. Zm iany w charakterze rzymskim nabierały m oralizatorskich. Jego przedm iotem było im perium. Zm iany w charakterze rzymskim nabierały znaczenia o ile wiązały się z im perium . Po zakończeniu II wojny macedońskiej Rzymianie uważali swoje panow anie nad światem za ustabilizowane i nie podlegające zm ianom (jest to opinia Polibiusza referow ana przez G ruena, s. 349). Ale G ruen jest zdania, że Polibiusz po katastrofie 146 r. zatracił jasność widzenia, odrzuca więc zdecydowanie Polibiuszową interpretację postępow ania Rzymian po zwycięstwie nad Perseuszem. Cóż, na pewno i my chętnie skonfrontow alibyśm y świadectwo Polibiusza z innymi m u współczesnymi... gdybyśmy tylko takie posiadali ! ’
W edług G ruena Rzym naw et po III wojnie macedońskiej i później po zburzeniu K oryntu nie mial zam iaru narzucać swej władzy światu greckiemu. Niemal do końca II w. Rzym ianie starają się, jak sądzi nasz autor, tylko utrzymać pokój w śród Hellenów, a kiedy uda im się ów pokój zaprow adzić, zaraz się wycofują i nie interesują dłużej tym, co dzieje się na Wschodzie. Po II wojnie macedońskiej traktują Filipa V jak o „przyjaciela”
(amicus), a G ruen jest również pewny, że w żaden sposób nie przyczynili się do rodzinnej
tragedii króla m acedońskiego (Rome had kept out o f it, s. 402). Po zwycięstwie nad A ntiochem III trak tat apam ejski był dla Rzymu her ticket o f withdrawal (s. 550).
Pozycja Eumenesa II po zakończeniu II wojny macedońskiej jest, zdaniem G ruena, rów nie pewna ja k byla nią poprzednio, a polityka Rzymu wobec tego króla, wbrew sądowi Polibiusza. nie uległa zasadniczej zmianie. G ruen odmawia też wiary temu. co Polibiusz opow iada o pobycie A ttalosa (późniejszego A ltalosa II) w Rzymie i o próbie pozyskania go przez senat przeciw Eumenesowi (s. 574— 5). Nazywa nawet nonsensem obserwację Polibiusza. że im krytyczniej senatorow ie usposobieni byli do Eumenesa. tym więcej życzliwości okazyw ali A ttalosowi. A rgum entuje przy tym w sposób następujący: bracia utrzymywali przez cały czas jednom yślną politykę (a united policy), czego dowodzić ma właśnie odrzucona poprzednio historia o rzymskim „kuszeniu” A ttalosa (s. 581).
C ałe to rozum ow anie nie wydaje mi się przekonywające. M im o wszystko Polibiusz był chyba lepiej zorientow any w sytuacji niż może być nim dzisiejszy historyk nie roz- rozporządzający żadnym innym źródłem poza samym Polibiuszem czy korzystającym z niego
302 R E C E N Z J E
Liwiuszem. N a to, by odrzucić jego informację, trzeba by czegoś więcej niż tylko stwierdzenia, że nie pasuje ona do przyjętego obrazu postawy Rzymian wobec całego świata mówiącego po grecku. T rudno też dopatrzyć się jakiegoś niepraw dopodobieństw a w rzymskiej próbie wygrania młodszego b rata przeciw starszemu. Chciałoby się tu odnieść do naszego autora jego w łasną krytykę wymierzoną właśnie w tej sprawie przeciw Polibiuszowi : The historian’s
reconstruction fa ll afoul o f his own information (s. 581).
P odobne wątpliwości nasuw ają się jeszcze w ielokrotnie przy czytaniu dalszych rozważań G ruena, który założył najwyraźniej z góry, że Rzymianie aż po schyłek II w. po prostu nie mogą się interesować tym, co dzieje się na greckim Wschodzie. Tak np. jeśli nawet w przedstawieniu negocjacji po K ynoskephalai Polibiusz rzeczywiście być może antycypuje nieco w ydarzenia (Pol. 18, 39), jest jednak całkiem niemożliwe, żeby Rzymianie w tym czasie
had simplv not kept in touch with the movements o f Antiochus the Great (s. 620— 1).
Nie sposób też uwierzyć, żeby w latach poprzedzających bezpośrednio VI wojnę syryjską senat rzymski nie interesował się i nie szukał informacji o sporach między Syrią i Egiptem (s. 650). O ba te stwierdzenia pozostają w sprzeczności z dalszym rozwojem wydarzeń.
Najwięcej sprzeciwów budzi analiza stosunków Rzymu z Seleukidami i Egiptem Ptolomeuszów. Staje się tu oczywiste, że dla G ruena istnieje tylko jedna form a dom inacji czy hegemonii: całkow ite i pełne uzależnienie, przekształcenie reszty świata w prowincje, zdetronizow anie królów lub przemienienie ich w posłusznych niewolników pozbaw ionych jakiejkolwiek swobody działania nawet we własnym państwie. W szystko, co nie mieści się bez reszty w tej koncepcji, jest dla naszego autora rów noznaczne z w olnością i brakiem zainteresow ania ze strony Rzymu. T rak tat apamejski nie w prow adza w jego oczach żadnej zasadniczej cezury w dziejach ani królestw a Seleukidów ani naw et Azji Mniejszej (s. 642 n.). Rzym pragnął się tylko wycofać w spokoju (s. 550). N aw et ..dzień Eleusis” , sławetne ultim atum senatu rzymskiego postawione przez Popillusa Laenasa Antiochowi IV nic nie zmienia i niczego nie dowodzi (s. 659 n.). A więc fakt, że władca niewątpliwie potężnego jeszcze królestwa, który właśnie uzależnił od siebie praktycznie cały Egipt, odstępuje natychm iast od m urów bardzo już łatwej do zdobycia Aleksandrii na jedno aroganckie żądanie Rzymianina, nie wskazuje dla G ruena jeszcze dość jednoznacznie, kto jest panem ówczesnego świata. Once Antiochus agreed to
withdraw and end the w a r---, cordiality resumed. There were warm handshakes all round and an amicable parting. The king's envoys later delivered greetings and congratulations in Rome, expressing pleasure in a peaceful outsome and receeving agreable response in turn
(s. 659 n.). Chciałoby się pozostawić te zdania bez kom entarza. Czyżby au to r nie wiedział, że w polityce i dyplom acji nie każdy „ciepły” uścisk ręki jest napraw dę ciepły i nie każda „przyjaźń” przyjaźnią? Czyżby rzeczywiście wierzył w szczerość zadow olenia A ntiocha IV i jego posłów? Rzym istotnie pozostawił Antiochowi IV wolną rękę na W schodzie, ale właśnie za cenę potwierdzenia swojej dominacji także nad wschodnią częścią basenu M orza Śródziemnego.
Również i Egipt Ptolemeuszów, choć swoje dalsze sam odzielne istnienie zawdzięczał tylko łasce senatu rzymskiego, nie jest, ja k twierdzi G ruen, w żaden sposób uzależniony od Rzymu. Mylą się wszyscy, którzy sądzą inaczej, a tę powszechnie przyjętą opinię sam au to r dokum entuje w przypisie 99 na s. 692. I znów wszystko sprow adza się do tego, co uznamy za „uzależnienie” , „dom inację” , czy „hegem onię” . Oczywiście, Popillus Laenas nie miał żadnej potrzeby rozstrzygać, kto z królewskiego rodzeństw a m a rządzić Egiptem (s. 693). Każdy król musiał bowiem odtąd podporządkow ać się życzeniom władców świata, naturalnie jedynie w tych sprawach, które by uznali za istotne. Poselstwo wysłane przez Ptolemeuszów do Rzymu po odejściu A ntiocha nie było bynajm niej „jedynie gestem grzeczności” , a Ptolemeusze od tego m om entu nigdy już nie mogli uwolnić się od swych „zobow iązań” (s. 694).
W zawiłych dziejach sporów i walk Filom etora z młodszym bratem i ciągłym od woływaniu się obu do Rzymu G ruen nadal nie chce zobaczyć tego, co musi uderzyć
każdego obiektywnego obserw atora. Tutaj także (s. 699) odrzuca sąd Polibiusza. po prostu dlatego, że nie zgadza się z jego w łasną tezą. Praw dą jest. że senat na ogół showed
no eagerness to take side (s. 696). lecz nie m ożna się tem u dziwić, skoro obie strony
zabiegały o jego łaski. Sam au to r mówi o series o f increasingly pathetic attem pts o f
Physcon to ingratiate him self with the leadership o f Rome i sam też przyznaje, że jeśli
pozycja Filom etora była mocniejsza, to głównie dzięki jego lepszym stosunkom z Rzymem (s. 708 n.).
Klasycznym przykładem, jak dalece może zaślepić apriorycznie przyjęte założenie, jest interpretacja wydarzeń z 145 r. A ntiochia wypędziła Balasa i entuzjastycznie pow itała Filom etora ofiarow ując mu diadem Seleukidów. W edług Flawiusza Józefa (Ant. 13, 114) Ptolemeusz tego diadem u nie przyjął, gdyż nie chciał narazić się Rzymianom. N ie ulega wątpliwości, że naw et bez diadem u F ilom etor osadziwszy w Antiochii Demetriusza II miałby tu bardzo wiele d o powiedzenia. G ruen wyraża zatem zdziwienie, że Rzymianie nie zareagowali na taki nieoczekiwany w zrost potęgi Lagidów (s. 711). Jest to dla niego jeszcze jeden argum ent na poparcie tezy o braku zainteresowania Rzymian dla całego greckiego W schodu. Zdaje się przy tym zapom inać, że bardzo szybko po swym trium falnym wkroczeniu do Antiochii Filom etor ginie od ran odniesionych w zwycięskiej bitwie z Balasem. tak że Rzymianie nie mieli już potrzeby interweniować ani wysyłać nowego Popillusa Laenasa, gdyż, inaczej niż pod A leksandrią, pod A ntiochią los sam za nich rozstrzygnął. W podsum ow aniu tego rozdziału G ruen pisze: Only death halted Ptolomy Philometor, not any objections o f Rome (s. 718). Skoro śmierć zatrzym ała Filom etora, to po cóż Rzym miałby jeszcze zgłaszać zastrzeżenia?
N ieco wcześniej jeszcze (s. 715 nn.) przy omaw ianiu dokum entu papirusow ego P. T ebt I 33, zakładając pryw atny charakter egipskiej podróży L. M em m iusa, G ruen nie zauważa wcale, że jeśli była to podróż, jak sam chce, pryw atna i turystyczna, tym ostrzej występuje wówczas służalczość urzędników m onarchii ptolemejskiej wobec rzymskiego senatora i że w ten sposób dokum ent ów raz jeszcze potw ierdza, kto jest w tym czasie rzeczywistym panem i kraju nad Nilem i całego basenu M orza Śródziemnego.
K siążkę zam ykają trzy aneksy (“ R om an Foedera with G reek Cities” , “ The first Encounter o f R om e and the Jews” , "Effects of the Roman-Jewish Treaty” ), obszerna bibliografia i bardzo pożyteczne indeksy.
Dzieło Ericha S. G ruena jest niewątpliwie bardzo cenną próbą spojrzenia na historię interwencji rzymskiej w świecie hellenistycznym z perspektywy tego właśnie świata. Jesteśmy wdzięczni autorow i za oryginalność jego ujęcia, za wiele ważnych uściśleń i ustaleń, m.in. także za swego rodzaju rehabilitację takich postaci jak A ttalos II czy Seleukos IV (s. 584— 592, 644 n.), Szkoda tylko, że nad interpretacją całości wydarzeń i zjawisk tak bardzo zaciążyło aprioryczne założenie, że Rzym dopiero wtedy zapanow ał nad światem, kiedy podzielił go ostatecznie na prowincje swego im perium.
Anna Swiderkówna
Michèle D u c o s , Les Romains et la loi. Recherches sur les rapports de la
philosophie grecque et de la tradition romaine à la fin de la République,
Société d'édition „Les Belles L ettres” , Paris 1984, s. 520.
W ątkiem przew odnim pracy jest wpływ filozofii greckiej i rodzimej tradycji rzymskiej na rzym ską filozofię i ideologię ustawodaw stwa w okresie późnej Republiki. Idzie zatem głównie nie o treść, form ę i funkcje pozytywnego ustawodaw stwa rzymskiego, lecz o to. co Rzymianie ' o nich myśleli, jak je sobie wyobrażali. Oczywiście nie da się mówić o jednym w oderwaniu od drugiego; otrzymujemy zatem również sporą dozę informacji o aspektach techniczno-prawnych ustawodaw stwa, w tym o języku i stylu ustaw, o procedurze
