148
R E C E N Z J Enosił 46% , a jedynie· polityka Elżbiety obniżyła go dla r. 1603 do 19%. Senat polski nie był zapewne o wiele mniej ekskluzywny.
Nie sądzę, a'by znalazł się u nas materiał ohoć w przybliżeniu tak bogaty i wszechstronny jak w Anglii, ale monografia magnaterii pozostaje zadaniem pil nym. Problemy, które rozpatruje Stone, w warunkach polskich rozkładają się na kilka stuleci: kwestia rywalizacji ze szlachtą rozstrzygnęła się już na przełomie X V I i X V II w .; zmiana średniowiecznego na nowożytny styl życia zawiera w sobie cały kontrast linii rozwojowej Polski i Anglii, związany z refeudalizacją stosunków polskich; rozłożyły się one na trzy stulecia z naciskiem na osiemnaste; sprawa dwo ru i aparatu władzy centralnej: tu kwestię rozdawnictwa dóbr królewskich i innych bezpośrednich korzyści w Polsce bez trudu można zestawiać ze stosunkami na innych dworach, uderzającą analogię wykazuje rola arystokracji na własnym, lokalnym terenie. W Anglii jak i w Polsce sprawa wpływów ześrodkowuje się w wyborach — parlamentarnych czy sejmikowych; kontrasty są ogromne, ale jest też płaszczyzna porównania.
Kryzys arystokracji? To byłyby raczej dwa tomy: poświęcony stuleciu trzech Zygmuntów i drugi — czasom Stanisławowskim oraz pierwszym dziesięcioleciom por ozbior owym.
A n to n i M ączak
U n der th eir VAne and Fig T ree. T ra v els th rou gh A m e ric a in 1797—- 1799, w ith som e fu r th e r A cc o u n t o f L ife in N ew J er se y b y Julian Ursyn Niemcewicz. Translated and edited with an Introduction and Notes by Metchie J. E. B u d к a, „Collections of the New Jersey H i
storical Society at Newmark” vol. X IV , New Jersey 1965, s. L V II, 398. Rękopisy pamiętników J. U. Niemcewicza, a raczej opis jego podróży po Stanach Zjednoczonych długo spoczywały w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich w Warszawie, w niewielkim .stopniu wykorzystywane przez historyków (zwłaszcza dzienniki z lat 1797— 1799), lecz w ostatnich latach doczekały się aż trzech wydań w języku polskim i angielskim1. Najnowsze z nich, zatytułowane „Under their Víne...” objęło niemal cały tekst dzienników Niemcewicza. Wydawca opuścił je dynie obszerny fragment opisujący pobyt Niemcewicza w kraju i podróż przez Europę w latach 1802·— 1804. Wbrew oczekiwaniom nie odnaleziono brakujących fragmentów pamiętników wśród papierów Keanów (wykorzystano te zbiory je dynie w materiale ilustracyjnym).
Publikacja została przygotowana niezwykle starannie, głównie z myślą o ame rykańskim czytelniku. W obszernym wstępie B u d k a charakteryzuje autora dzienników na tle bardzo ogólnie i naiwnie zarysowanej sytuacji ziem polskich na przełomie X V III i X I X w. Podkreśla znaczenie pamiętników Niemcewicza jako źródła do badania pierwszych kontaktów przedstawicieli polskiego i amerykańskie go społeczeństwa, ale charakteryzując stosunek polskiego poety do Amerykanów przemilcza wszelkie negatywne oceny pewnych przejawów rodzącego się ustroju burżuazyjnego. Tekst pamiętników zawiera kilka takich sądów, świadczących do datnio o bystrości obserwacji Niemcewicza. Dość wymienić kilkakrotne zwroty o „chciwości kupców” , o pogoni za zyskiem jako głównym motorze działania, o at mosferze spekulacji i zupełnej obojętności na sprawy polityczne (s. 22, 47, 123 n.). Budka w sposób interesujący i pożyteczny analizuje wszelkie amerykańskie i J . U . Niem cew icz. Podróże po A m eryce 1797—1807, w y d a ł a , w s t ę p e m i o b ja ś n i e n i a m i o p a t r z y ła A n t o n in a W e 11 m a n - Z a 1 e w s к a , p o d r e d . E m ila K i p y , W a r s z a w a Ü959; The A m e rican Diaries o f Julian Ursyn N iem cew icz (1797—1799), p r z e t łu m a c z y ł, w s t ę p e m 1 o b ja ś n i e n i a m i o p a t r z y ł M e t c h ie J. E. B u d k a , H a r w a r d 1962, c z ę ś ć o p u b l i k o w a ł w „ T h e N e w Y o r k H i s t o r ic a l S o c i e t y Q u a r t e r ly ” t. X L I V , 1960, n r 1, s. 73— 113.
R E C E N Z J E
149
wpływy i zapożyczenia w twórczości Niemcewicza, lecz przesadnie wyolbrzymia znaczenie jego dzienników stawiając je obok pamiętników Paska i Kitowicza. Re lacje Niemcewicza zawierają iszereg ciekawych opisów środowiska geograficznego i przyrody Stanów Zjednoczonych, ukazują wiele interesujących rysów społecznych, obyczajowych i politycznych kształtującego się narodu. A le relacje te są niepełne i tendencyjne. Autor czuje się jak podróżnik w egzotycznym kraju ·— notuje wiele rzeczy jako ciekawostki; zaskoczony ich odrębnością od spraw znanych z Polski, czy z Europy, stara się zamknąć ich opis w terminologii zaczerpniętej z polskiej rzeczywistości schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Takie opisy są z konieczności powierzchowne, często poprzestają na złudnych analogiach (:np. porównywanie nie wolnika z chłopem poddanym, tłumaczenie terminu „stan Pensylwania” przez „Rzeczpospolita Pensylwanii”), Te próby przedstawienia powstającego ustroju ka pitalistycznego przy pomocy terminologii i instytucji charakterystycznych dla fe udalizmu stanowią interesujący przyczynek do badania mentalności polskiego po kolenia oświeceniowego.
Wydawca przeprowadził nowy podział na rozdziały kierując się kryterium zmian miejsca pobytu autora. Tekst dziennika opatrzył obszernymi objaśnieniami 0 wszelkich faktach wzmiankowanych przez Niemcewicza. Znaleźć tu można kilka sprostowań poprzednich wydań i cenne wskazówki bibliograficzne do dziejów Sta nów na przełomie X V III i X I X stulecia. Wartość nowego wydania pamiętników wzbogacają liczne ilustracje. Obok kilku cennych rysunków miejsc opisywanych przez Niemcewicza zamieszczono fotokopie rękopisów i czasopism z przełomu X V III 1 X I X w. przechowywanych w zbiorach amerykańskich.
Szkoda, że Budka przygotowując publikację nie podjął trudu wzbogacenia wie dzy -o autorze pamiętników, ograniczając się do powtórzenia faktów przytaczanych przez C z a r t o r y s k i e g o i A s k e n a z e g o 2. Kilka interesujących listów Niem cewicza do Potockiego i Czartoryskich z tego okresu znajduje się w Archiwum Głów nym Akt Dawnych (zespół Archiwum Publiczne Potockich) i w zbiorach Czartory skich w Krakowie (Ewidencja — rękopis 1109). Wynika z nich, że poeta prowadził dość ożywioną korespondencję z generałem ziem podolskich. W czasie pobytu w Pu ławach ze smutkiem myślał o powrocie do Ameryki; dlatego Adam Kazimierz Czar toryski starał się z pomocą swego syna Adama Jerzego (ówczesnego wiceministra spraw zagranicznych Rosji) wyjednać Niemcewiczowi jakieś stanowisko w rosyj skiej dyplom acji3. Prawdopodobnie .starania, te zakończyły się niepowodzeniem, ale niektóre listy Niemcewicza świadczą, że dowiedział się w Puławach o planach Czar toryskiego, a może nawet uczestniczył w ich przygotowaniu (przebywał dwukrotnie w domu ks. Antoniego· Radziwiłła i kontaktował się z Piattolim) 4. Po powrocie do Ameryki był informowany o polskich planach Puław w latach 1805— 1806 (nosił się z zamiarem powrotu do kraju), o wizycie Aleksandra I w Puławach i klęsce trzeciej koalicji 5.
Nie wykluczone, że Niemcewicz otrzymał z Petersburga jakieś nieoficjalne zle cenie 'Ułatw ienia nawiązania stosunków rosyjsko-amerykańskich. Rzecznikiem ta
2 A . J. C z a r t o r y s k i , Ż yw ot Juliana Ursyna Niem cewicza, P o z n a ń I860; S. A s k e n a - z y , Napoleon a Polska t. ILI, W a r s z a w a 1919.
3 „ D i a « N ie m c e w ic z a k a t e d r a n a u c z y c i e l s k a aiL-bo w i z y t a t o r s t w o n ie j est r z e c z ą , k t ó r a b y m o g ła g o z a d o w o lić , j e m u a l b o 'm ie js c e w b iu r z e s p r a w z a g r a n i c z n y c h a l b o z a g r a n ic ą . N a p is z md n a p r z y k ł a d , c z y m ó g ł b y o t r z y m a ć m i e j s c e j a k i e , c o b y g o a k r e d y t o w a ł o p r z y S t a n a c n Z j e d n o c z o n y c h A m e r y k i ” (A d a m K a z im ie r z C z a r t o r y s k i d o A d a m a J e r z e g o C z a r t o r y s k i e g o , K r a k ó w 28 m a r c a 1803, B C z , e w . r k p s ІІ046, s. 272).
4 j . U. N i e m c e w i c z d o Ai. K . C z a r t o r y s k ie g o , L iipsk 30 k w ie t n ia 1804, E lis a b e t o w n 7 w r z e ś * nda 1805, B C z . e w . r k p s 1109.
δ j . U. N i e m c e w i c z d o A . K . C z a r t o r y s k ie g o , E d is a b e t o w n 30 g r u d n ia 1805, N e w Y o r k 9 lu t e g o 1806, B C z . e w . r k p s 1109.
150
H E C E N Z J Ekiej akcji (bez wskazania kandydata do wypełnienia misji) był kanclerz rosyjski, A. Woroncow. Przewidywał on, że Stany Zjednoczone osiągną duży wpływ na kon tynencie amerykańskim oraz mogą poważnie oddziałać na San Domingo i zachę cić inne kolonie francuskie do opozycji wobec metropolii6. Listy Niemcewicza za wierają kilka aluzji do prowadzenia negocjacji w A m eryce7. Jeśli obok dominują cych w tych wzmiankach fantazji i humoru kryje się tu cząstka prawdy — to polski poeta miał prawdopodobnie pewien wkład w przygotowanie wymiany listów między prezydentem Jeffersonem i oarem Aleksandrem I w 1806 r.
Oby nowa edycja pamiętników Niemcewicza zachęciła historyków do wzboga cenia 'biografii polskiego poety i działacza politycznego, aby można wypełnić istnie jące w niej luki.
J erzy S k o w r o n e k
M. F. Z ł o t n i k o w , K o n tin en ta ln a ja blokad a i R o s sija , Izdatiel- stwo „Nauka”, Mo.skwa-Leningrad 1966, s. 360.
Autor, zmarły w 1942 r. w Leningradzie historyk radziecki, urodził się w 1890 r. w Homlu; jeszcze przed rewolucją październikową ukończył studia uniwersyteckie w Petersburgu. Wiele lat pracował jako profesor na uniwersytecie w Jekateryno- sławiu (Dniepropetrowsk), potem zaś jako pracownik naukowy w Moskwie i w Le ningradzie. Jego zainteresowania naukowe dotyczyły dwóch zespołów zagadnień: historii gospodarczej Rosji ze szczególnym uwzględnieniem procesu powstawania klasy robotniczej oraz ekonomicznych aspektów historii Rosji w dobie napoleoń skiej. Tym pierwszym sprawom poświęcił kilka rozpraw, z których najcenniejsze dotyczą problemu przejścia od manufaktury do fabryki na przełomie X V III i X I X w. oraz przewrotu przemysłowego w Rosji w latach 30— 60-tych X I X w. Z tymi zain teresowaniami związana jest też edycja rękopisu J. W . Henninga o uralskich i sy- birskich fabrykach, stanowiąca wspaniałe źródło do rozwoju rosyjskiej techniki górnictwa i metalurgii w pierwszych trzydziestu latach X V III w. Ukoronowaniem dwudziestoletnich badań nad problematyką ekonomiczną Rosji okresu napoleoń skiego jest wydana dopiero obecnie niniejsza rozprawa. Ukończył ją Z ł o t n i k o w w 1941 r. i wojna, a następnie śmierć autora uniemożliwiły jej publikację . W 1950— 1951 r. stanęła sprawa edycji tej pracy. Akademik T a r l e , pod którego kierun kiem Złotników kształcił się jeszcze w Petersburgu, dał rozprawie bardzo wysoką ocenę, stawiając ją w rzędzie tych, z których nauka radziecka powinna być dumna. Zdaniem Tarlego praca Złotnikowa jest pierwszą w literaturze przedmiotu odpo wiedzią na pytanie, jakie znaczenie miała kontynentalna blokada dla życia Rosji. Z niewiadomych przyczyn druk pracy przeciągnął się do 1966 r. H a b en t sua fata libelli! Monografia Złotnikowa, składała się z dwóch części, z których pierwsza poświęcona została wpływowi blokady kontynentalnej na handel zagraniczny i fi nanse Rosji, a druga wpływowi blokady na rozwój przemysłu w latach następnych (tj. po r. 1812). Leningradzki oddział Instytutu Historii zdecydował się opublikować część pierwszą jako najcenniejszą.
Nie sposób zreferować całości pracy. Pragnę podnieść jedynie niektóre momenty, mające kapitalne znaczenie dla rozumienia dziejów sojuszu francusko-rosyjskiego w latach 1807— 1812 i wyjaśniające niektóre aspekty wybuchu wojny 1812 r. Po raz pierwszy w literaturze przedmiotu (jeśli pominąć jeden z rozdziałów pracy
6 A . W o r o n c o w d o A . J. C z a r t o r y s k ie g o , 24 s ie r p n ia 1804, B C z . rk-ps 552í), s. 722. ? N i e m c e w i c z d o A . K . C z a r t o r y s k i e g o , N o r f o l k 18 p a ź d z ie r n ik a 1804, B C z . e w . г к р з illOD; A . J . C z a r t o r y s k i (Ż yw ot J. U. Niem cewicza, s. 141) z a p e w n ia , ż e a l u z j e „ n o s z ą c e c z a s e m p o z ó r r z e c z y d y p l o m a t y c z n y c h b y ł y ż a r t a m i f a m i l i j n y m i ” — a l e c z y n ie k r y ł a s ię w n i c h jarkaš •cząstka ip r a w d y ?
