Wst¿p
Introduction
W dobie rozwoju gospodarcze- go podhalaþskich miejscowoĈci tury- stycznych, funkcja ekologiczna do- lin rzecznych posiada ogromne zna- czenie. Uwagö na ten aspekt zwra- ca Ewa Gacka -Grzesikiewicz piszñc, Ĕe duĔe doliny rzeczne tworzñ duĔe korytarze ekologiczne umoĔliwiajñ- ce przemieszczanie zwierzñt w skali kraju i kontynentu. Czösto sñ to (lub mogñ byè) jedyne drogi rozprzestrze- niania gatunków, ze wzglödu na po- stöpujñcñ fragmentaryzacjö Ĉrodo- wisk i liczne niepokonalne dla zwie- rzñt bariery zwiñzane z urbanizacjñ i rozwojem infrastruktury. Rzekö i jej dolinö naleĔy traktowaè, jako jeden system ekologiczny majñcy wpäyw na róĔnorodnoĈè siedlisk i biocenoz [Gacka -Grzesikiewicz 2000].
O ksztaäcie przestrzeni wy- peänionej elementami antropoge- nicznymi decydujñ instrumenty planistyczno -lokalizacyjne, w tym m.in.: dokumenty okreĈlajñce poli- tykö przestrzennñ na róĔnych szcze- blach podziaäu administracyjnego kraju, miejscowe plany zagospoda- rowania przestrzennego i podejmo- wane na ich podstawie decyzje. Ich celem jest zaplanowanie i zrealizo- wanie lokalizacji okreĈlonych struk- tur i obiektów umieszczonych przez czäowieka w przestrzeni geograficz- nej, tak aby w minimalny sposób ko- lidowaäy one ze strukturami i proce- sami zachodzñcymi w Ĉrodowisku
przyrodniczym oraz sprzyjaäy zrów- nowaĔonemu rozwojowi spoäeczne- mu [Kistowski 2003].
Celem pracy jest okreĈlenie roli rzeki Biaäki w krajobrazie wsi pod- halaþskiej na terenie gminy Buko- wina Tatrzaþska. Biaäka przepäywa na obszarze analizowanej gminy przez wsie: Jurgów, Brzegi, Czarnñ Górö i Biaäkö Tatrzaþskñ. Ze wzglö- du na swój górski charakter rzeka po- zostaäa na znacznym odcinku prawie w stanie nienaruszonym, bez inge- rencji czäowieka w jej bieg. Biaäka wyznaczaäa niegdyĈ granicö Galicji i Austro -Wögier, a wsie spiskie Jur- gów i Czarna Góra poäoĔone byäy poza tñ granicñ – „za rzekñ”, w paþ- stwie Austro -Wögier.
Do koþca pierwszej wojny Ĉwiatowej Spisz naleĔaä do Austro- -Wögier. Pod koniec wojny teren ten staä siö przedmiotem sporu pomiö- dzy nowopowstajñcymi paþstwami Polskñ i Czechosäowacjñ. Ostatecz- nie po pierwszej wojnie Ĉwiatowej do Polski przyäñczono 14 wiosek spiskich, a w 1939 roku caäy polski Spisz zostaä wäñczony do Säowacji.
Po zakoþczeniu drugiej wojny Ĉwia- towej miödzy Polskñ a Czechosäowa- cjñ przywrócono granicö sprzed 1938 roku, natomiast ostateczne wytycze- nie granicy polsko -czechosäowackiej na Spiszu nastñpiäo na mocy umo- wy zawartej w Warszawie w 1958 r.
Granica ta przebiega obecnie tak jak w latach 1920–1938 [Heädak 2009].
Rz ek a B ia Ák a w k ra jo b ra zi e w si p o d ha la Ãs ki ej Ma ria H eÁ d a k
The BiaÁka River in the Rural
Landscape
of Podhale
Walory przyrodnicze i krajobrazowe
Natural and landscape values
Biaäka stanowi prawy dopäyw Dunajca. Rzeka bierze swój poczñ- tek w Wysokich Tatrach, z Doliny Kaczej leĔñcej na wysokoĈci 1577 m n.p.m po stronie säowackiej. Päynñc w kierunku póänocnym, rzeka przyj- muje liczne potoki späywajñce z gór zasilane zarówno wodami grunto- wymi, roztopowymi, jak i deszczo- wymi. Cechami charakterystyczny- mi potoków podgórskich, takĔe Biaä- ki, sñ znaczne i nieuregulowane wa- hania wodostanów, zaleĔne od gwaä- townoĈci topienia Ĉniegów bñdĒ od obfitoĈci opadów w górach. Spra- wia to, Ĕe stan wody w Biaäce ulega znacznym wahaniom, zmienia siö teĔ jej koryto. Brzeg rzeki jest doĈè stromy, kamienisty, czöĈciowo ure- gulowany, a na pewnych odcinkach rzeka zachowaäa naturalny charak- ter. Przebieg rzeki charakteryzuje siö wystöpowaniem duĔych deniwela- cji terenu – od 530 do 883 m n.p.m.
Rzeka nadal naleĔy do najczystszych rzek na Podhalu.
Zadrzewienia w dolinie rze- ki Biaäki peäniñ bardzo waĔna rolö lokalnego korytarza ekologiczne- go – tworzñ struktury przestrzenne umoĔliwiajñce rozprzestrzenianie siö gatunków pomiödzy obszarami wözäowymi oraz terenami przylegäy- mi do nich. Wraz z towarzyszñcñ im roĈlinnoĈciñ tworzñ strefö ekotonowñ
na pograniczu siedlisk o róĔnym cha- rakterze – na styku wody i lñdu, sta- nowiñcñ obudowö biologicznñ rzeki.
Tereny te charakteryzuje bogactwo siedlisk i nisz ekologicznych, stano- wiñc o ich uniwersalnoĈci i czyniñc je przydatnymi dla migracji róĔnych organizmów. Wymieniè tu moĔna nastöpujñce zbiorowiska roĈlinne:
zbiorowiska zioäoroĈlowe repre- zentowane m.in. przez zioäoro- Ĉla lepiöĔnika wyäysiaäego, zio- äoroĈla lepiöĔnika biaäego, päa- ty zioäoroĈli lepiöĔnika biaäego wspólnie ze zbiorowiskiem le- piöĔnika wyäysiaäego, zioäoroĈla lepiöĔnika biaäego przenikajñce siö ze zbiorowiskiem inicjalnym wrzeĈni pobrzeĔnej, zbiorowiska tojadu mocnego;
zbiorowiska äñkowo -pastwiskowe, wĈród których wyróĔnia siö: zbio- rowiska na kamieþcach nadrzecz- nych, äñki i pastwiska uĔytkowane gospodarczo oraz psiary i borów- czyska o charakterze nieuĔytków;
zbiorowiska szuwarowe reprezen- towane m.in. przez zespóä trzciny pospolitej, zespóä turzycy dziób- kowatej, zespóä sitowia leĈnego;
zbiorowiska kserotermiczne.
W celu zachowania cennego ekosystemu rzeki Biaäki, projektowa- ne jest utworzenie rezerwatu przyro- dy „Rzeka Biaäka”, czöĈciowo obej- mujñcego swym zasiögiem tereny znajdujñce siö w granicach wsi Biaä- ka Tatrzaþska i Jurgów.
Obszar rzeki na odcinku od uj- Ĉcia potoku LeĈnickiego do ujĈcia do Zbiornika Czorsztyþskiego ob-
jöty jest sieciñ Natura 2000 w ra- mach Specjalnego Obszaru Ochrony (SOO) – „Dolina Biaäka” PLH120024, typ ostoi B, powierzchnia 716,3 ha.
Na terenie obszaru Natura 2000 „Dolina Biaäki” wystöpujñ m.in. nastöpujñce siedliska chronio- ne: 91E0 – äögi wierzbowe, topolo- we, olszowe i jesionowe (Salicetum albo -fragilis, Populetum albae, Alne- nion glutinoso -incanae, olsy Ēródli- skowe) – ok. 20,2%; 3220 – pionier- ska roĈlinnoĈè na kamieþcach gór- skich potoków – ok. 13%; 3240 – za- roĈla wierzby siwej na kamieþcach i Ĕwirowiskach górskich potoków (Salici -Myricarietum, czöĈè – z prze- wagñ wierzby) – ok. 5,7%. Rzeka jest ponadto ostojñ brzanki – gatun- ku ryby wymienionej w Zaäñczniku II Dyrektywy Siedliskowej, o bardzo dobrym stanie zachowania. WzdäuĔ koryta Biaäki wystöpujñ gäównie mäo- de äögi olchowe, äögi wierzbowe rza- dziej pola uprawne, pastwiska i äñki, w czöĈci nieuĔytkowane. Szero- kie kamieniska nadrzeczne sñ miej- scem wystöpowania pionierskiej ro- ĈlinnoĈci (siedliska przyrodniczego o kodzie 3220), z udziaäem wrze- Ĉni pobrzeĔnej Myricaria germanica.
Utrwalone kamieþce i wiöksze wyspy porastajñ zaroĈla wierzbowe z domi- nacjñ wierzby siwej Salix eleagnos.
Rzeka Biaäka wraz z jej obu- dowñ biologicznñ jest ponadto bogatym siedliskiem zwierzñt. W jej rejonie spotkaè moĔna gatunki cha- rakterystyczne dla potoków górskich o maäym stopniu przeksztaäcenia – o wysokiej klasie czystoĈci wód oraz
nie przeksztaäconej linii brzegowej.
Wystöpuje tu wiele gatunków ryb, miödzy innymi: pstrñgi i lipienie oraz bogactwo bezkrögowców i mikroor- ganizmów dennych, w tym kilka ga- tunków rzadkich. Rzadkim drapieĔ- nikiem zwiñzanym tylko z czystymi wodami jest penetrujñca ten odcinek rzeki wydra podlegajñca ochronie.
Obszar rzeki stanowi ostojö dla ga- tunków rodzimych, w tym zwäaszcza rzadkich i zagroĔonych wyginiöciem.
Obejmujñ one gäównie stanowiska wystöpowania oraz rozrodu päazów oraz miejsca lögowe i obszary Ĕero- wania ptaków zwiñzanych ze Ĉro- dowiskiem nadbrzeĔnym i wodnym.
Ze Ĉrodowiskiem wodnym zwiñzane sñ päazy, wystöpujñ tu miödzy inny- mi traszka górska, salamandra plami- sta, kumak górski, Ĕaba wodna. Päazy te zwiñzane sñ z wodnym trybem Ĕy- cia przynajmniej w okresie rozrodu.
Dolina Biaäki posiada bardzo wysokie walory krajobrazowe. WĈród
czynników wpäywajñcych na wy- jñtkowñ atrakcyjnoĈè krajobrazowñ moĔna wymieniè, m.in.: wspania- äe kamieþce, bystrzyce i roĈlinnoĈè nadrzecznñ oraz wystöpowanie w sñ- siedztwie rozlegäych przestrzeni le- Ĉnych i rolno -zadrzewionych, two- rzñcych wspaniaäñ mozaikö, z cha- rakterystycznym dla regionu rozäo- giem pól (ryc. 1).
ZagroËenie powodziowe
Flood threat
Wezbrania rzeki obserwowa- ne sñ w okresie wiosenno -letnim i spowodowane sñ gäównie topnie- niem Ĉniegu w górach oraz nawal- nymi i däugookresowymi deszcza- mi. Charakterystycznñ cechñ sñ rów- nieĔ duĔe amplitudy wielkoĈci prze- päywów. Najwiökszy udziaä w zasila-
niu majñ wody deszczowe (ok. 50%).
Rejestrowane przepäywy maksymal- ne zdarzajñ siö przewaĔnie w okre- sie letnim. ZagroĔenie powodziowe obejmuje terasö zalewowñ i wyĔej poäoĔone fragmenty terasy nadzale- wowej.
Dziöki bardzo duĔemu spad- kowi (ok.12%), maäemu rozwiniö- ciu krötoĈci rzeki, maäemu udziaäo- wi wiökszych dopäywów, fale powo- dziowe sñ späaszczone i przemiesz- czajñ siö bardzo szybko [Prokop- czuk 2006]. Powodzie wprowadza- jñ gäównie zmiany w obröbie koryta, zmiany w przebiegu nurtu gäównego i nurtów pobocznych. WäaĈciwie za- siög wylewu wody Q1% nie wkracza na tereny osiedleþcze wsi i jest ĈciĈle zwiñzany z obszarami bezpoĈred- nio zwiñzanymi z przebiegiem ko- ryta rzeki Biaäki. Nie naleĔy jednak bagatelizowaè rzeki Biaäki, której ce- chñ charakterystycznñ, jak dla poto- ków podgórskich, sñ znaczne i nie- uregulowane wahania wodostanów, zaleĔne od gwaätownoĈci topnienia Ĉniegów bñdĒ od obfitoĈci opadów w górach.
W zwiñzku z wezbraniami wód po däugotrwaäych opadach docho- dzi czösto do uszkodzenia mostów na rzece. W lipcu 2008 r. po däugo- trwaäych opadach, kiedy znacznie podniósä siö pozom wody w Biaäce, powaĔnie uszkodzony zostaä most na drodze prowadzñcej z Bukowi- ny Tatrzaþskiej w kierunku przejĈcia granicznego w Jurgowie, oraz zerwa- ny most na drodze powiatowej rela- cji Nowa Biaäa – Kröpachy.
Ryc. 1. Rzeka Biaäka, widok z mostu na drodze prowadzñcej z Bukowiny Tatrzaþskiej do przejĈcia granicznego w Jurgowie
Fig. 1. The Biaäka River, view from the bridge on the road leading from Bukowina Tatrzaþska to the border passage in Jurgów
Walory turystyczne
Touristic values
Dla turystyki krajobraz moĔe peäniè róĔne funkcje m.in.: estetycz- nñ, poznawczñ, (informacyjnñ), psy- chologicznñ (emocjonalnñ), rekre- acyjnñ, wypoczynkowñ, inspirujñ- cñ, ale i uĔytkowñ, ect. Rola ruchu turystycznego ma wpäyw na wszyst- kie dziedziny zagospodarowania przestrzennego oraz sferö spoäecznñ [Myga -Piñtek 2006]. Niepokojñcy jest fakt wzrostu zainteresowania obsza- rami naturalnymi, objötymi róĔnymi formami ochrony przyrody, do któ- rych zalicza siö takĔe dolinö Biaäki.
TuryĈci poszukujñc walorów przy- rodniczych i krajobrazowych chöt- nie spödzajñ czas nad rzekñ.
Rzeka stanowi obecnie waĔny element w rozwoju turystyki w miej- scowoĈci Biaäka Tatrzaþska, szcze- gólnie w okresie letnim. Do Biaä- ki od dawna przyjeĔdĔaäy grupy ko- lonijne dzieci, a miejscowoĈè cie- szyäa siö szczególnñ popularnoĈciñ takĔe ze wzglödu na przepäywajñ- cñ przez niñ rzekö. TakĔe na innych odcinkach rzeki, czösto w okolicach przepraw mostowych (Brzegi, Czarna Góra), a takĔe w rejonie Polany Po- dokólne, moĔna zaobserwowaè tu- rystów korzystajñcych z uroków gór- skiej rzeki (ryc. 2). Woda w rzece jest bardzo chäodna, jednak w upalne dni nie brak amatorów kñpieli, a na ka- mieþcu lub w lasach czösto rozpala siö ogniska. Skutki rozwoju turystyki stwarzajñ zagroĔenie dla Ĉrodowi- ska przyrodniczego, w tym wpäywa- jñ na wzrost zanieczyszczenia rzeki
oraz stwarzajñ zagroĔenie dla chro- nionych siedlisk przyrodniczych.
Êycie w s»siedztwie rzeki
Life in the neighbourhood of the river
Nurt rzeki potrafi byè nieobli- czalny i to ludzie zmuszeni byli do- stosowaè siö do niej. Na uwagö za- säugujñ jednak, ĈciĈle zwiñzane z ho- dowlñ owiec, póänaturalne i natural- ne zbiorowiska äñkowe i pastwisko- we, których obecnoĈè nadaje temu terenowi niezaprzeczalne wartoĈci przyrodnicze, kulturowe i gospo- darcze.
W okolicach Jurgowa (ok. 2 km od wsi), przy drodze na Podspady, nad granicznym potokiem Jaworo- wym i rzekñ Biaäkñ, zachowaä siö ze- spóä szaäasów tworzñc niegdyĈ „wieĈ letniñ”, zamieszkiwanñ i uĔytkowanñ od wiosny do jesieni.
WĈród zachowanych w Tatrach i na Podtatrzu takich form osadni- czych, jest to najwiöksza wieĈ let- nia, liczñca poczñtkowo ok. 100, a obecnie ok. 56 szaäasów, szop i fe- nili [MoĒdzierz 2001]. Historia ze- spoäu szaäasów siöga XIX w., kie- dy to na skutek komasacji gruntów zwiñzanej z przyäñczeniem dóbr ja- worzyþskich do terenów äowiec- kich wsie Jurgów, Rzepiska, Czarna Góra utraciäy prawo wypasu na pa- stwiskach poäoĔonych w Tatrach Ja- worzyþskich. Istniejñcej wówczas
Gminie Jurgów przypadäa m.in. Po- lana Podokólne, którñ podzielo- no na dziaäki, na którñ gospodarze przenieĈli swoje szopy i izbice z ok.
90 polan jaworzyþskich. Wspólne zespoäy pasterskie byäy charaktery- styczne dla „prawa wögierskiego”.
Szaäasy na Polanie Podokólne wpi- sane sñ do rejestru zabytków (ryc. 3).
Obecnie budynki znajdujñ siö w nie- najlepszym stanie technicznych, obejĈcia porasta wysoka trawa i krze- wy, a teren wchäaniany jest przez par- king zwiñzany z wyciñgiem narciar- skim w Jurgowie, zlokalizowanym po drugiej stronie drogi prowadzñ- cej na Podspady. Tereny zlokalizo- wane w strefach zalewowych rzeki, w obröbie wsi Jurgów, Czarna Góra i Biaäka Tatrzaþska wykorzystywa- ne sñ gäównie jako pastwiska i äñki trwaäe.
W Czarnej Górze, w sñsiedz- twie Biaäki, ma swoje osiedle ludnoĈè romska. Rejon osady jest terenem za- lewowym, zlokalizowanym tuĔ przy rzece na tzw. kamieþcu, na pograni- czu wsi Czarna Góra i Bukowina Ta- trzaþska. Jeszcze kilka lat temu wi- zerunek osiedla byä zupeänie inny, a nazwa „Budy Cygaþskie”, trafnie okreĈlaäa jego wyglñd. Jak zauwaĔyä Adam Bartosz ten element dziedzic- twa Karpat ulega w latach ostatnich przyspieszonej degradacji, a ta de- gradacja jest gäównie efektem po- prawy Ĕycia mieszkaþców cygaþ- skich osad, czy wröcz zatarcia wize- runku nödzy tych ludzi, których wa- runki bytowania w niektórych przy- padkach byäy i sñ haþbñ dla sñsia-
dów i wäadz lokalnych. W osadzie powstaäy nowoczesne obiekty miesz- kalne, które zmieniäy ogólny wyglñd terenu osiedla nad rzekñ, ale przede wszystkim poprawiä siö poziom Ĕycia jej mieszkaþców. Osiedla te powsta- waäy bowiem zawsze spontanicz- nie [Bartosz 1974, 2004] sytuowa- ne m.in.: na terenach zalewowych, na pograniczach wiosek, rozrasta- äy siö w sposób absolutnie nie kon- trolowany przez jakiekolwiek urzö- dy do spraw budowlanych. Natural- nie, o jakiekolwiek uzgodnienia czy pozwolenia nigdy siö nie zwracano.
W efekcie powstaäy osady przypad- kowo wznoszonych domów, wcze- Ĉniej gäównie jednoizbowych, ewen- tualnie dwuizbowych, bez sieni. Przy wznoszeniu tych chat stosowano naj- prostszy budulec, czösto rozbiórko- wy. ćciany wznoszono z cienkich bali, rzadko od zewnñtrz wylepia- no glinñ, czöĈciej ocieplajñc je ka- waäkami desek, papy, blachy itp. Je-
dynñ reguäñ, jakñ daje siö zauwa- Ĕyè, jest wznoszenie domów tak, by ich skupisko tworzyäo coĈ w rodzaju uliczki czy placu, z wejĈciami usytu- owanymi w tñ wäaĈnie stronö. TakĔe w Czarnej Górze moĔna zidentyfiko- waè uliczki prowadzñce do wnötrza osady, oddajñce klimat minionych lat (ryc. 4). PoäoĔenie osady w sñsiedz- twie rzeki jest powodem podtopieþ zdarzajñcych siö tutaj doĈè czösto.
Rzeka Biaäka byäa niegdyĈ wy- korzystywana jako siäa napödowa w tartakach i mäynach wodnych.
Obecnie w Jurgowie i w Bukowinie Tatrzaþskiej funkcjonujñ tartaki, któ- rych siäñ napödowñ jest woda z rze- ki doprowadzona specjalnie do tego celu wykopanñ odnogñ. W Jurgowie odnoga ta nazywana jest „Przykopñ”, w Bukowinie Tatrzaþskiej – „Mäy- nówkñ”.
W Jurgowie, w najlepszych la- tach rzeka napödzaäa tartak, dwa mäyny, folusz oraz elektrowniö wod-
Ryc. 3. Jurgów, szaäasy pasterskie na Polanie Podokólne Fig. 3. Jurgów, the shepherds’ shelters
in Podokólne Glade
nñ. Obecnie dziaäa tylko tartak, jed- nak ze wzglödu na zbyt wolnñ pracö korzysta z niego coraz mniej ludzi.
W okresie zimowym woda z Biaäki wykorzystywana jest do na- ĈnieĔania stroków narciarskich, co zwiöksza atrakcyjnoĈè tras zjaz- dowych, utrzymuje i wydäuĔa sezon narciarski. Pobór wody dla celów za- silania armatek ĈnieĔnych ustawia- nych na stoku odbywa siö m.in. dla celów naĈnieĔania stoku narciarskie- go w Jurgowie oraz w licznych wy- ciñgów w Biaäce Tatrzaþskiej.
Architektura i planowanie przestrzenne
Architecture
and spatial planning
Poza osadñ Romów w Czarnej Górze, wäaĈciwie brak zainwesto- wania w sñsiedztwie rzeki. Obowiñ- zujñce w gminie Bukowina Tatrzaþ- ska dokumenty planistyczne (Zmiany Studium uwarunkowaþ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Bukowina Tatrzaþska dla wsi Biaäka Tatrzaþska, Czarna Góra, Jur- gów oraz Miejscowe plany zagospo- darowania przestrzennego wsi Jur- gów i Czarna Góra) starajñ siö chro- niè rzekö przed presjñ inwestowania.
Z drugiej strony, biorñc pod uwagö górski, czösto nieobliczalny Ĕywioä wody, wprowadzenie zakazu zabu- dowy w terenach zagroĔonych zale-
waniem jest niezbödnym elementem ochrony Ĕycia mieszkaþców. Na te- renie miejscowoĈci Biaäka Tatrzaþ- ska, obszary zagroĔone powodziñ wystöpujñ we wschodniej czöĈci wsi, w bezpoĈrednim sñsiedztwie koryta rzeki Biaäki, na terenie miejscowo- Ĉci Czarna Góra oraz Jurgów – w za- chodniej czöĈci wsi takĔe w bezpo- Ĉrednim sñsiedztwie koryta rzeki. Za- groĔenie powodziñ nie obejmuje ist- niejñcych terenów osiedleþczych i nie stanowi istotnej bariery rozwoju wsi. W Studium, poza istniejñcymi te- renami sportowo -rekreacyjnymi (bo- isko sportowe i amfiteatr), nie prze- widuje siö lokalizacji zainwestowa- nia w granicach obszarów bezpo- Ĉredniego zagroĔenia powodziñ wo- dami Q=1%.
Ustalenia planów miejscowych dla terenu wód Ĉródlñdowych päy- nñcych – rzeka Biaäka, sñ doĈè ogól- ne. Teksty planów ustalajñ przede wszystkim przebieg rzeki zgodny z ewidencjñ gruntów, w którym ko- rekty rzeczywistego przebiegu rze- ki wynikajñ ze zmian wywoäanych
zwiökszonymi przepäywami wód, wprowadzajñ takĔe obowiñzkowe utrzymanie koryt w stanie natural- nym oraz zespoäów äögowych, poza terenami przepustów pod drogami.
Ochrona Ĉrodowiska przyrodnicze- go w planach miejscowych odnosi siö do obszarów bezpoĈredniego za- groĔenia powodziñ wyznaczonych na podstawie strefy wezbrania powo- dziowego Q=1%okreĈlonej w spo- rzñdzonym przez Dyrektora Regio- nalnego Zarzñdu Gospodarki Wod- nej w Krakowie Studium okreĈlajñ- cym granice obszarów bezpoĈrednie- go zagroĔenia powodziñ dla terenów nieobwaäowanych w zlewni górnego Dunajca do ujĈcia Popradu. Tereny te oznaczone sñ na rysunkach pla- nów symbolem ZZ, a teksty planów odwoäujñ do odröbnych przepisów:
„obowiñzujñ nakazy, zakazy, ogra- niczenia i dopuszczenia wynikajñce z przepisów odröbnych dotyczñcych ochrony przeciwpowodziowej”.
Przebiegajñca niegdyĈ wzdäuĔ rzeki granica, odegraäy jednak nie- bagatelne znaczenie w ksztaätowa- Ryc. 4. Osada Romów w Czarnej Górze
Fig. 4. Czarna Góra, a Romany settlement
niu siö stylów architektonicznych.
Na omawianym terenie Ĉcieraäy siö róĔne kultury osadnicze: od poäu- dnia kultury säowacka, niemiecka i wögierska, od póänocy – polska.
We wsiach poäoĔonych „za rzekñ”, na Spiszu, uksztaätowaä siö styl archi- tektoniczny wäaĈciwy dla Spisza, na- tomiast na terenach naleĔñcych nie- gdyĈ do Galicji – styl podhalaþski.
Obecnie teren gminy zdomi- nowany jest przez wpäywy podha- laþskie, nastöpuje takĔe charakte- rystyczna dyfuzja kultury podha- laþskiej i spiskiej. We wsiach: Jur- gów, Rzepiska, Czarna Góra (ryc. 5), Brzegi mocno zaznaczajñ siö wpäy- wy spiskie. OdmiennoĈè budynków polega przede wszystkim na poja- wianiu siö od koþca XIX wieku do- mów tynkowanych oraz murowa- nych (z uwagi na wögierskie prze- pisy przeciwpoĔarowe) oraz sto- sowanie dachów dwuspadowych
z balkonikami w szczytach. Inne jest zdobienie deskowaniem Ĉcian i szczytów oraz zdobienie balko- nów (drobnoelementowe) i aĔuro- we wyciöcia balustrad. Niestety, te odmiennoĈci zaczynajñ siö zacieraè w czasach wspóäczesnych. Dotyczy to przede wszystkim polskiego Spi- sza, gdzie pojawiajñ siö formy bu- downictwa wäaĈciwe dla stylu pod- halaþskiego.
Potencjaä przyrodniczy i kul- turowy Spisza jest na tyle cenny, iĔ od wielu lat postuluje siö posze- rzenie zakresu formy ochrony Ĉrodo- wiska przyrodniczo -kulturowego po- przez utworzenie Parku Krajobrazo- wego Spisza, którego zasadniczym zadaniem byäaby ochrona przed na- silajñcñ siö antropopresjñ poprzez m.in. ochronö i odtworzenie unikal- nych walorów Ĉrodowiska kulturowe- go Polskiego Spisza.
Podsumowanie
Conclusion
Dolina rzeki Biaäki posiada wy- sokie walory krajobrazowe ze wspa- niaäymi kamieþcami, bystrzycami i roĈlinnoĈciñ nadrzecznñ. Analiza dokumentów planistycznych ujaw- niäa, Ĕe ochrona tych unikalnych walorów przyrodniczych i krajobra- zowych odgrywaè priorytetowñ rolö w planowaniu rozwoju przestrzen- nego wsi zlokalizowanych wzdäuĔ rzeki. Pomimo presji inwestycyjnej w gminie, ustalenia zawarte w obo- wiñzujñcych dokumentach plani- stycznych, uwzglödniajñ koniecz- noĈè ochrony walorów przyrodni- czych ciñgu ekologicznego rzeki Biaäki, jak i wystöpujñce tam zagroĔe- nia powodziowe. Budownictwo zlo- kalizowane w trenach zagroĔonych podtapianiem i zalewaniem woda- mi powodziowymi zwiñzane jest je- dynie z osadñ Romów w Czarnej Gó- rze, która powstaäa jednak na tych terenach, jako samowola budowla- na, w minionym stuleciu na tzw. ka- mieþcu.
Analiza ujawniäa, Ĕe rzeka po- siadaäa niegdyĈ duĔo wiöksze zna- czenie gospodarcze. Nurt rzeki wy- korzystywany byä jako siäa napö- dowa w mäynach, tartakach i folu- szach. Obecnie ta forma dziaäalno- Ĉci zanika, a istniejñce tartaki czö- sto zasilane sñ energiñ elektrycznñ.
Rzeka i jej otoczenie zyskaäy nato- miast, jako miejsce potencjalnego spödzania wolnego czasu. Wysokie
Ryc. 5. Czarna Góra, stara zabudowa wsi Fig. 5. Czarna Góra, old village developments
walory przyrodnicze i krajobrazowe rzeki oraz wysoki stopieþ natural- noĈci, jakim charakteryzuje siö Biaä- ka wzmagajñ ruch turystyczny. Nie- stety stwarza to zagroĔenie dla sie- dlisk przyrodniczych wystöpujñcych wzdäuĔ rzeki.
Analizujñc historiö regionu Podhala i Spisza, naleĔy zauwaĔyè, Ĕe przebiegajñca niegdyĈ wzdäuĔ rzeki granica odegraäa niebagatelne znaczenie w ksztaätowaniu siö sty- lów architektonicznych. We wsiach poäoĔonych „za rzekñ”, na Spi- szu, uksztaätowaä siö styl architek- toniczny wäaĈciwy dla Spisza, na- tomiast na terenach leĔñcych w re- jonie Bukowiny Tatrzaþskiej i Biaä- ki Tatrzaþskiej – styl podhalaþski.
W miejscowoĈciach Jurgów i Czar- na Góra zachowaäy siö zespoäy osadnicze z zachowanymi obiek- tami budownictwa regionalnego i charakterystycznymi elementami kultury materialnej wsi spiskich, któ- rym towarzyszñ cenne okazy drzew oraz przydroĔne kapliczki. Niestety te odröbnoĈci choè jeszcze czytel- ne, ulegajñ zacieraniu.
Fotografie wykonaäa autorka.
Photographs by author.
Maria Heädak Katedra Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocäawiu Department of Spatial Management
Wroclaw University of Environmental and Life Sciences
Literatura
1. Bartosz A., 1974, Chaty za wsiñ. W sprawie ochrony zabyt- ków budownictwa cygaþskiego [w:]
„Ochrona Zabytków”, nr 27, z. 2, s. 129–133.
2. Bartosz A., 2004, Nie bój siö Cy- gana, Fundacja Pogranicze, Program Wydawniczy, Sejny, s. 94 i in.
3. Gacka -Grzesikiewicz E., 2000, RóĔnorodnoĈè biologiczna dolin rzecznych [w:] „Przyroda polska”, Warszawa, nr 10/2000.
4. Heädak M., 2009, Dziaäania na rzecz ochrony krajobrazu kultu- rowego w strefie pogranicza polsko- -säowackiego (w druku).
5. Kistowski M., 2003, Regional- ny model zrównowaĔonego rozwo- ju i ochrony Ĉrodowiska Polski a stra- tegie rozwoju województw, Uniwer- sytet Gdaþski, Bogucki Wyd. Nauk., Gdaþsk – Poznaþ, s. 45.
6. Miejscowy plan zagospoda- rowania przestrzennego Czarna Góra – gmina Bukowina Tatrzaþ- ska, uchwaäa nr XLIII/344/2006 Rady Gminy Bukowina Tatrzaþska z dnia 27.10.2006 r.
7. Miejscowy plan zagospodarowa- nia przestrzennego Jurgów II – gmi- na Bukowina Tatrzaþska, uchwaäa nr VI/33/2007 Rady Gminy Bukowi- na Tatrzaþska z dnia 11.04.2007 r.
8. MoĒdzierz Z., 2001, Niebieskim szlakiem zabytków „Muzeum Prze- strzennego”, Muzeum Tatrzaþskie, Zakopane, s. 155.
9. Myga -Piñtek U., 2006, Krajobraz kulturowy jako walor i produkt tury- styczny – problemy oceny i ochrony
[w:] „Problemy ekologii krajobrazu”, Lublin, t. 18, s. 201–212.
10. Prokopczuk Piotr, 2006, Progno- za oddziaäywania na Ĉrodowisko dla projektu miejscowego planu zago- spodarowania przestrzennego Jur- gów I, gmina Bukowina Tatrzaþska (maszynopis), Nowy Sñcz.
11. Zmiana studium uwarunko- waþ i kierunków zagospodarowa- nia przestrzennego gminy Buko- wina Tatrzaþska dla obszaru obej- mujñcego wieĈ Biaäka Tatrzaþska, Uchwaäa Nr XXXVII/295/2006 z dnia 21.04.2006 r.
12. Zmiana studium uwarunko- waþ i kierunków zagospodarowa- nia przestrzennego gminy Bukowi- na Tatrzaþska dla obszaru obejmu- jñcego wieĈ Czarna Góra, Uchwaäa Nr XLI/330/2006 Rady Gminy Buko- wina Tatrzaþska z dn. 28.09.2006 r.
13. Zmiana studium uwarunkowaþ i kierunków zagospodarowania prze- strzennego gminy Bukowina Tatrzaþ- ska dla obszaru obejmujñcego wieĈ Jurgów, Uchwaäa Nr IV/23/2007 Rady Gminy Bukowina Tatrzaþska z dn. 30.01.2007 r.
