Kazimierz F. Papciak
Stolica Apostolska wobec Rodziny Narodów : status i zasady
zaangażowania
Saeculum Christianum : pismo historyczno-społeczne 1/1, 205-217
1994
Saeculum C hristianum 1 (1994) n r 1
Ks. K A Z IM IE R Z F. PA P C IA K SCI
STOLICA APOSTOLSKA WOBEC RODZINY NARODÓW Status i zasady zaangażowania
/
C harakterystyczną cechą współczesnego etosu m iędzynarodow e
go jest przechodzenie od idei społeczności politycznej państwowej do idei społeczności międzynarodowej. Związane jest z tym pow staw a
nie coraz to nowych instytucji o zasięgu regionalnym bądź global
nym, cieszących się mniejszym lub większym autorytetem społeczno
ści światowej. D ostrzec m ożna również reorganizację sposobu działa
nia u już istniejących. Owa akom odacja podyktow ana jest ciągle w zrastającą dem okratyzacją w skali światowej, k tó ra jak się wydaje, zmierza do postaw ienia człowieka w centrum działalności politycznej i to nie jak o przedm iotu ale podm iotu. W konsekwencji zaś do rozsadzenia istniejących stru k tu r stadium stosunków m iędzypańst
wowych i przejścia do stadium w spólnoty m iędzynarodow ej1. G lo
balizacja problem ów politycznych, społeczno-gospodarczych i kul
turalnych dom aga się jakiegoś rozsądnego ukierunkow ania i oparcia o instytucje powszechnie uznane za autorytatyw ne. Istniejąca od wieków Stolica A postolska nie może pretendow ać do m iana jedynej wiarygodnej instytucji zajmującej się między innymi problem atyką m iędzynarodow ą jednak jej pozycja i oddziaływanie nacechow ane są powszechnym i szczególnym prestiżem 2.
A U T O R Y T E T M O R A L N Y
Od około trzydziestu lat obserwuje się jakb y now a i bez precedensu obecność przedstawicieli Stolicy Apostolskiej w konferencjach mię
dzynarodow ych, które przez swą różnorodność stały się cechą charakterystyczną współczesnego etosu światowego. Obecność ta bądź na zasadzie uczestnictwa pełnoprawnego, bądź w charakterze
1 J.M . A u b e r t, Vivre en chrétien au X X -e siecle, t.II: L ’engagement du chrétien, M ulhouse 1977, s. 190-192; C z . S t r z e s z e w s k i , Katolicka nauka społeczna, W arszaw a 1985, s. 540-541.
2 A. C a s a r o 1 i, Le Saint Siege et la communauté internationale, „L a D ocum en
tation C atholique” , n r 1673(1985), s.307-317
2 0 6 K s. K A Z IM IE R Z F. PA PC IA K SCJ [2]
obserw atoara, daje wyraz żywego zaintresow ania Stolicy A postols
kiej globalnymi problem am i ludzkości. I odw rotnie - w spółpraca m iędzynarodow a chętnie korzysta z udziału Stolicy Apostolskiej w dyskusjach i wysiłkach podejm ow anych dla rozwiązywania p ro blemów m iędzynarodowych i budow ania świata bardziej sprawied
liwego i hum anitarnego. Samo zjawisko, jak stwierdza A. Casaroli, nie jest poddaw ane w wątpliwość. K ontrargum enty zaś spotkały by się ze sprzeciwem ze strony praw ie wszystkich państw , nawet tych, z którym i Stolica A postolska nie utrzym uje stosunków bilateralnych lub z którym i stosunki są napięte.4 N iektóre tylko państw a, zwłasz
cza nowopow stałe, niewystarczająco znające rzeczywistość Kościoła katolickiego, zdają się mylić Stolicę A postolską z m iniaturow ym Państw em W atykańskim , przyznając tem u ostatniem u artybuty niezbędne dla przyłączenia się do wspólnoty międzynarodowej.
O dnoszą wtedy paradoksalne wrażenie, że stoją obok niewiele znaczącego cokołu, na którym wznosi się władza niezależna i suwe
renna o zasięgu globalnym, im ponująca swą postaw ą i wpływam i.5 W rzeczywistości tej właśnie władzy w spólnota narodów i państw przyznaje praw o współobywatelstwa i miejsce przy stole konferencyj
nym w wysiłkach dla dobra ludzkości.
W spółczesna pozycja światowa Stolicy Apostolskiej opiera się na działaniu dwupłaszczyznowym. Jedną płaszczyznę działań, o p artą na autorytecie władzy, stanowi kierowanie Kościołem katolickim. D ru g ą zaś płaszczyzną, o p artą przede wszystkim na autorytecie m oral
nym, jest płaszczyzna działań na arenie międzynarodowej bez względu na aspekt religijny.6 M iędzy obydwom a płaszczyznami zachodzi specyficzna konwergencja. W ezwania państw , narodów i ludów kierowane w stronę Stolicy Apostolskiej i działania wszyst
kich stru ktu r katolickich przez nią kierowanych często znajdują
3 Por. chociażby: U . T h a n t, Przemówienie na audiencji u Pawia VI, „Chrześ
cijanin w świecie” n r 7(1970), s. 31-31; oraz P a w e ł VI, Przemówienie w odpowiedzi U Thantowi, Chrześcijanin w świecie” nr7(1970), s.33-35
4 A. C asaroli, Le Saint Siege..., art.cyt. s.309-310
5 Tam że, por.J. C z a j a , Prawnomiędzynarodowy status W atykanu, W arszawa 1983, s.56-61; E. P a ł y g a , Stolica Apostolska ja k o uczestnik międzynarodowych stosunków politycznych, W arszaw a 1978, s. 115-122; P . C i p r o t t i , , Stolica Apostolska - jejfunkcje, osobowość i pozycja w prawie międzynarodowym, „Concilium ” n r 6-10(1970), s. 126-128
6 Pełną listę organizacji rządow ych i pozarządow ych, z którym i w spółpracuje Stolica A postolska, zamieszcza w swoim artykule G. Cheli - były obserw ator Stolicy Apostolskiej przy ONZ: La place et le role du Saint-Siege dans les institutions internafionales, W: L e Saint-Siege dans les relations internationales, red. J-B d ’O norio, Paris 1989, s. 95
[ 3 ] STO LICA A PO STO LSKA W OBEC R O D Z IN Y N A R O D Ó W 2 0 7
wspólny p u n k t widzenia i wzajemne dopełnienie.7 W ynika to z jednej strony z ewolucji w polityce międzynarodowej, oscylującej w kierun
ku stworzenia nowego ładu politycznego, społeczno-gospodarczego i kulturalnego; z drugiej zaś strony z przyjętej przez Stolicę A postols
ką postaw y dialogu - nowego wcielenia tradycyjnej doktryny katolickiej-o ogólnoludzkiej misji K ościoła.8 Zaś w świetle soborowej konstytucji Gaudium et spes zespolenie K ościoła ze światem jest zespoleniem chrześcijństwa z ogólnoludzkim hum anizm em , kultury chrześcijańskiej z kultu rą ogólnoludzką.9
T aka postaw a Stolicy Apostolskiej, jak już zostało powiedziane, znajduje swój wyraz w działaniach ad intra, na arenie we-
• w nątrz-kościelnej. W ezwania kierowane do katolików w encyklikach i dokum entach społecznych od Jana X X III do Jana Pawła II są wezwaniami do szukania i utw ierdzania tego co łączy oraz do zwalczania wszystkiego co dzieli i to w imię jakiegoś wspólnego hum anizm u. Przy czym wyraźnie oddziela się zaangażowanie polity
czne i społeczne, dotyczące wszystkich katolików i służące wszystkim ludziom od zaangażow ania i działania Stolicy Apostolskiej jako takiej.10 U kazyw ana katolikom autorytatyw na wizja współczesnego chrześcijaństwa nie może zostać niezauważona na arenie między
narodowej i nie rodzić uznania i zaufania. Zwłaszcza, że p ro klam ow ana doktryna społeczna Kościoła dotyczy pełnego zaan
gażowania katolików w globalne i lokalne problem y związane z praw am i człowieka, pokojem na świecie, rozwojem i prom ocją społeczno-gospodarczą, a więc w dziedzinach nie schodzących z w okandy spotkań m iędzynarodowych. Charakteryzując główne kryteria zalecanego zaangażow ania, które według Stolicy A postols
kiej dotyczy wszystkich i każdego, trzeba wskazać, iż podstaw owym kryterium jest dążenie do dobra wspólnego jak o dobra wszystkich ludzi. K ierunek takiego postępow ania konkretyzuje się w obronie i prom ocji sprawiedliwości i miłości społecznej, w duchu solidarności,
7 V. C osm ao, Changer le monde: une tache pour l ’Eglise, Supplem ent a „F o i et développem ent” n r 79(1979), rozdz. 13
8 N a uwagę zasługują tutaj dwa przem ówienia papieża Paw ła VI w związku z jego wizytą w O N Z w N ow ym Jorku, por. P a w e ł VI , Przemówienie przed wyjazdem do O N Z , „Życie i M yśl” nr 1-2)1966), s. 18-19; oraz tenże, Orędzie do Narodów Zjednoczonych, W: D okum enty nauki społecznej Kościoła, cz. 1, red. M . R a d w a n , L . D y c z e w s k i , A . S t a n o w s k i , Rzym -Lublin 1987, s. 3Ô5-312.
9 J . M a j k a , Postawa dialogu według Konstytucji „Gaudium et spes”, „C ol
loquium Salutis” nr 2(1970), s. 12-17
Sobór W atykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczes
nym „Gaudium et spes” n r 7 6; W ’.D okum enty nauki społecznej..., cz.l,dz. cyt.s. 366-367;
J a n P a w e ł I I , Posynodalna adhortacja apostolska „Christifideles laici” n r 42, Rzym 1988, s. 115-120
2 0 8 Ks. K A Z IM IE R Z F. PA PC IA K SCJ
[ 4 ]
k tó ra przekraczając granice poszczególnych państw cyz bloków, m usi objąć wszystkie kontynenty, cały świat. Tak pojęta solidar
ność jest drogą do pokoju, rozwoju a zarazem respektow ania podstaw owych praw człowieka. Zalecana zaś postaw a pow inna mieć akcent służby i otwartości na wszystkie wartości ogólnoludzkie.
Kościół - mówi Paweł VI - zaprasza wszystkich chrześcijan do dwojakiego zadania: do odnaw iania i do ożywiania struktur po to, by jae rozwijać i dostosowywać do prawdziwych potrzeb współczes
nych.12 N a płaszczyźnie religijnej więc Stolica A postolska, poprzez członków K ościoła - ludzi o orientacji ściśle chrześcijańskiej - w cho
dzi we współczesne struktury społecżne, gospodarcze, polityczne i kulturalne z program em budow ania świata bardziej ludzkiego, a tym samym bardziej bożego. W takim działaniu Stolica Apostolska kieruje się własnym prawem wewnętrznym, autorytet władzy zaś koreluje z'autorytetem m oralnym jak o gwarantem prawdziwej nauki w kwestiach ludzkiej sociates. N au k a ta posiada charakter pewności a jednocześnie, nie zatracając charakteru nadprzyrodzonego, jest kluczem do rozwiązywania problem ów współczesnego św iata.13 Jej ius im perandi wyposażony we wszystkie cechy prawdziwej i rzeczywi
stej jurysdykcji, co odzwierciedla własne praw o i wydawane roz
porządzenia, znajduje swe potwierdzenie bardziej w swobodnych wyborach wiernych na płaszczyźnie m oralnej niż w sile sankcji adm inistracyjnych czy karnych. Jednak fakt, że Stolica A postolska kieruje królestwem sumień, nie przeszkadza jej w wywieraniu rzeczywistego wpływu o zasięgu nie tylko kościelnym ale między
narodow ym i m iędzywyznaniowym.14
W kontekście tem atu tego opracow ania ciekawsza wydaje się druga płaszczyzna działań Stolicy Apostolskiej, a mianowicie płasz
czyzna działań w łonie w spólnoty m iędznarodowej, której oferuje swoją zdecydow aną współpracę. Jest to działanie ściśle ad extra Stolicy Apostolskiej jak o pełnopraw nego ale i specyficznego członka w spólnoty narodów i państw . Specyfika ta polega na tym, że Stolica
11 J a n P a w e ł , Chrystifideles laici, n r 42, cyt. s. 119
12 P a w e ł VI , list apostolski ,,Octogessima adveniens”, n r 50, W: Dokum enty nauki społecznej..., c z .l, dz. cyt. s. 448; N ie sposób tutaj wymienić i scharakteryzow ać wszystkie zalecenia szczegółowe Stolicy Apostolskiej pod adresem katolików odnośnie do ich zaangażow ania politycznego, społeczno-gospodarczego i kulturalnego. Zawa- rete są one w licznych dokum entach nauki społecznej Kościoła. Por. chociażby „La Documentation Catholique” ostatniego czterdziestolecia.
13 E . D e s c h a m p s , Autoarite dans l ’Eglise et pluralisation politique des chrétiens, „Lum iere et vie” n r 105(1971), s. 94-115; także J . P . W i l l a i m e , L ’autorité religieuse et sa pratique dans la situation conteporaine, „Lum iere et vie” nr
180(1986), s. 37-52
A . C a s a r o l i , L e Saint-Siege..., art.cyt. s. 309-317
[ 5 ] STO LICA A PO STO LSKA WOBEC R O D Z IN Y NARODÓW 2 0 9
A postolska została w pełni zaakceptow ana jak o pełnopraw ny przed
stawiciel społeczności jak o takiej z tym, że przyznano jej rolę sumienia ludzkości. I rzeczywiście, gdy Stolica A postolska działa jak o pełnopraw ny członek wspólnoty m iędzynarodowej i często na tych samych pozycjach co inni członkowie, to zawsze zachowuje specyfikę swej natury z całą dyskrecją trzym ając się głównego zadania nauczania etyki.15 Biorąc udział w spotkaniach poświęco
nych kluczowym problem om ludzkości, koncentruje się głównie na problem atyce etycznej i prawnej, zachowując dystans odnośnie do technicznych punktów widzenia i kwestii dotyczących spraw ściśle politycznych lub wojskowych.16
Innym akcentem specyficznym w działalności międzynarodowej Stolicy Apostolskiej jest fakt, iż znajduje się ona poza sporam i i sprzecznościami interesów, widocznymi przykładow o na sesjach ON Z. Pozwala to jej na wypracowanie obrazu i osądu dość szerokiego a jednocześnie zajęcia pozycji bardziej korzystnej dla włączenia się we współpracę w dziedzinie tworzenia i ochrony etosu m iędzynarodowego. W ynika z tego dla niej rola towarzyszki drogi narodów w podzielaniu ich upraw nionych i słusznych aspiracji, popieraniu pozytywnych wysiłków i rozwiązywaniu powstałych problem ów. K oresponduje to z postaw ą, w której Stolica A postolska nie rości sobie praw do jedyności i perfekcji w badaniach i analizach rzeczywistych przejawów i przyczyn oraz konsekwencji posunięć m iędzynarodow ych.17 W spólne poszukiwanie rozwiązań staje się niczym innym, ja k tylko takim poszukiwaniem, w którym obie strony są czynne, dając swój pozytywny wkład w odnalezienie najlepszych rozwiązań. To zaś, że Stolica A postolska rządzi Kościołem posiada
jącym praw dę transcendentną nie oznacza wcale, iż posiada gotowe recepty n a wszstkie trudności dręczące wspólnotę m iędzynarodo
w ą / 8
Nie posiadając potencjału m ilitarnego i nie dysponując siłą gospodarczą, łączy powszechnie uznaw any prestiż m oralny z zaufa
niem jakie w zbudza jej postaw a dyskretna i przyjazna, pozbaw iona egoizmów niezgodnych z dobrem wspólnym. T aka pozycja i postaw a
15 G . C h e liX a /> /a c e ...,a rt.c y t.s.8 7 -1 0 0 ;p o r.ta k ż e :B .. S o r g e , u Ewangelizacja i zangażowanie polityczne, „Chrześcijanin w świecie” n r 33(1975), s. 44-64
16 W ystarczającym tego dow odem może być postaw a Stolicy A postolskiej wobec problem u pokoju i rozbrojenia na K onferencjach Bezpieczeństwa i współpracy w Europie lub na sesjach rozbrojeniowych O NZ; p o r . R . R a j e c k i , Stolica Apostolska wobec rozbrojenia, W arszawa 1989, s. 157-187
17 M . M e r l e C h . d e M o n r c i o s , L ’Eglise catholique et les relations inaternationales, Paris 1988, s. 80-83; por. J . M a j k a , Postawa dialogu..., art. cyt. s.
12-17
18 -A . 'C a s a r o 1 i, L e Saint-Siege..., art. cyt. s. 311-316
Stolicy Apostolskiej pozwala jej na jeszcze jedn ą specyficzną formę uczestnictwa w życiu m iędzynarodowym . Chodzi tutaj mianowicie 0 możliwość bezinteresownego i dyskretnego pośrednictw a między stronam i, służące nawiązaniu dialogu, zwłaszcza w sytuacjach mię
dzynarodow ego im pasu politycznego. N iektóre, już historyczne fakty, m ogą być wystarczającym tego dow odem .19
K onkludując trzeba powiedzieć, że sytuacja Stolicy Apostolskiej, jak o pełnoprawnego członka wspólnoty międzynarodowej jest zgoła specyficzna. Z jednej strony kieruje ona i reprezentuje Kościół jako uniwersalną wspólnotę skupiającą w sobie wyznawców przynależnych do prawie wszystkich kontynentów, państw, narodów , ras i kultur.
W ynika stąd autorytet władzy o charakterze religijnym i duchowym.
Z drugiej zaś strony, Stolica Apostolska wychodzi poza ramy au to rytetu władzy w granicach wspólnoty religijnej i wywiera rzeczywisty wpływ n a życie wspólnoty międzynarodowej jako autorytet o charak
terze m oralnym i jednocześnie przyj aciel wszystkich. Sprzyj a temu, j ak się wydaje, jasna samoświadomość zasad zaangażowania między
narodowego, akceptowana na forum wspólnoty państw i narodów.
W ostatnich latach regułą staje się pluralistyczne zróżnicowanie praw nom iędzynarodowej podm iotowości. Inna jest n a tu ra państw a, inna Stolicy Apostolskiej, inna zaś n atu ra organizacji typu poza
rządow ego czy m iędzyrządowego ja k O rganizacja N arodów Zjed
noczonych. Jednak wszystkie te instytucje, stosownie do swej natury 1 pełnionych funkcji i misji, są podm iotam i m iędzynarodowego praw a publicznego, działającymi według pewnych zasad zaangażo
wania. W przypadku Stolicy Apostolskiej najczęściej mówi się o suwerenności, neutralności i ponadustrojow ości.
210 K s K A Z IM IE R Z F. PAPCI A K SCJ [6]
S U W ER E N N O ŚĆ
W praw ie m iędzynarodowym suwerenność oznacza niezależność państw a lub instytucji od każdego czynnika zewnętrznego oraz samodzielność w regulowaniu spraw wewnętrznych określonych własnym praw em lub statutem . Najczęściej suwereność odnosi się do suwerenności terytorialnej. D opiero od niedaw na, w związku z p o wstaniem innych, pozapaństw ow ych podm iotów praw a m iędzy
narodow ego, suwerenność zaczęto odnosić także do instytucji w ogó
lnym tego słowa znaczeniu.20
19 Przykładow o kilkakrotna rola m ediacyjna Stolicy A postolskiej między super
m ocarstw am i w dobie pontyfikatu Jan a X X III
20 C h . R o u s s e a u , Droit international public. T ours 1973,s. 141-142 i 156-162;
C z . S t r z e s z e w s k i , Katolicka nauka..., dz. cyt, s.546
[7] STO LIC A A PO STO LSKA W OBEC R O D Z IN Y N A R O D Ó W 211
Stolica A postolska jak o pełnopraw ny i równy państw om członek w spólnoty m iędzynarodowej, odnośnie do zasady suwerenności, jest w sytuacji dość specyficznej. Przez długi czas, od średniowiecznej interpretacji Państw a Kościelnego aż do czasów współczesnych, usiłuje się upodobnić Stolicę A postolską do państw a i suwerenność odnosić do jej terytorium reprezentowanego przez m iniaturow e M iasto-Państw o W atykańskie (nota bene, jedyne państw o n ą świecie zam ykane na noc „n a klucz”).21 G runtow na rewizja poglądów w tej dziedzinie dowodzi, że Stolica A postolska nie jest ani quasi-państ- wem ani tym bardziej ponadpaństw em . Jej suwerenność zaś jest suwerennością duchow ą władzy religijnej rozciągającą się nad set
kam i milionów osób zamieskujących wszystkie kontynenty.22 T ak pojęta suwerenność różni się znacznie od suwerenności świeckiej i jest specyficzna tylko dla Stolicy Apostolskiej oraz innych autorytetów religijnych ja k przykładow o Ekum eniczna R ad a Europy. Zatem podstaw ow a definicja suwerenności m iędzynaródowej nie jest wy
starczająca, aby pełni uchwycić sesn suwerenności Stolicy A postols
kiej . Stąd w literaturze prawniczej często tworzy się dla niej osobną kategorię suwerenności, mówiąc o jej podm iotowości praw nej sui generis lub mylnie przypisując rolę ąuasi-państw a.23 Suwerenność Stolicy Apostolskiej dość precyzyjnie określa praw o kanoniczne, które uzasadnia jej osobowość praw ną transcendentnym pochodze
niem a tym samym m oralnym autorytetem .24 Znalazło to faktyczne potwierdzenie w okresie między upadkiem Państw a Kościelnego a podpisaniem układów laterańskich. W tedy bowiem Stolica A pos
tolska pozbaw iona terytorium a tym samym podstaw suwerenności terytorialnej, ciągle była podm iotem praw a m iędzynarodowego ze względu na swoją suwerenność duchow ą.25 Z asada suwerenności duchowej wielokrotnie była poruszana na forum m iędzynarodowym przez przedstawicieli Stolicy Apostolskiej. W odczycie skierowanym do dziennikarzy zgrom adzonych w W atykanie w 1962 r., I. C ar
dinale, szef P rotokołu w Sekretariacie Stanu za pontyfikatu Ja
21 N a tem at rozw oju teorii suwerenności Stolicy Apostolskiej w w iekach poprze
dnich patrz: R. M i n n e r a t h , Le droit public ecclesiastuque, „Lum iere et vie” n r 190(1982), s. 65-68
2 A . C a s a r o 1 i, L e Saint-Siege..., art. cyt. s. 309-317
23 J . C z a j a , Prawnomiędzynarodowy..., dz. cyt. s. 56-61; E . P a 1 y g a, Stolica Apostolska... dz. cyt. s.l 15-122; I . C a r d i n a l e, L e Saint-Siege et..., dz.cyt.s.45
24 K anon 113 par. 1 mówi: C atholica Ecclesia et A postolica Sedes m oralis personae rationem habent ex ipsa ordinatione divina, Codex iuris canonici, W arszaw a 1984, s. 72
25 J . M e r c i e r , Dwadzieścia wieków historii Watykanu, W arszawa 1986, s. 250;
au to r utrzymuje, że rozpoczęty wtedy przez papieży status więźnia W atykanu w znacznym stopniu podniósł prestiż Stolicy A postolskiej jak o instytucji suwerennej duchow o
212 K s. K A Z IM IE R Z F. PA PC IA K SCJ
[8]
na X X III, mówiąc n a tem at dyplomcji Stolicy Apostolskiej wskazał, iż praw o do zakładania poselstw jest em anacją suwerenności Stolicy Apostolskiej, suwerenności duchowej społeczności bez granic teryto
rialnych. T ak pojęta suwerenność jest personifikacją praw a K o ś
cioła, gw arantow aną T raktatem , Laterańskim ja k o nieodłączny atrybu t natury Kościoła, zgodny z jej tradycją i wym aganiami jego misji w świecie.26 W 1974 roku A. Casaroli, ówczesny Sekretarz R ady do spraw Publicznych Kościoła, m ówiąc o siedzibie Société Italienne po u r l’O rganisation Internarnationale na tem at relacji Stolicy Apostolskiej i w spólnoty m iędzynarodowej, poruszył również problem suwerenności. W skazał na fakt, iż suwereność duchowa Stolicy Apostolskiej w arunkuje jej pozycję we wspólnocie między
narodow ej. Nie posiadając bowiem m ilitarnych i ekonomicznych środków nacisku, swą siłę zawdzięcza suwerennem u autorytetow i m oralnem u, odczytywanem u przez wspólnotę narodów jak o sumie
nie ludzkości.27 Nieco później, w 1979 roku, Jan Paweł II w przem ó
wieniu do O N Z, zwrócił uwagę na znaczenie suwerenności duchowej jak o atry b u tu suwerenności międzynarodowej, k tó rą Stolica A pos
tolska posiada od wielu stuleci. Jednocześnie podkreślił, iż siedziba Stolicy Apostolskiej - W atykan jest suwerenna terytorialnie co zapewnia papiestwu wolność wypełnienia swej misji, a w połączeniu z suwerennością duchow ą daje możliwość pertraktow ania z każdym ewentualnym rozm ówcą, rządem czy organizacją m iędzynarodo
w ą.28 M ożna zatem powiedzieć, że suwerenność Stolicy Apostolskiej jest gw arantow ana z jednej strony przez praw o zarów no kanoniczne ja k i publiczne m niędzynarodowe. Z drugiej zaś strony jest ona uznaw ana i potw ierdzana p raktyką zachodzących relacji między
narodow ych.
N E U T R A L N O Ś Ć
Pojęcie neutralności w publicznym prawie m iędzynarodowym jak i stosunkach m iędzynarodowych funkcjonuje w dw ojakim znacze
niu: jak o instytucja praw na i jak o zasada prow adzenia polityki m iędzynarodowej. W śród około dw ustu państw świata, tylko kil
kanaście prow adzi neutralną politykę m iędzynarodow ą lub posiada praw no-m iędzynarodow y status neutralności. Polega to na takim
26 I . C a r d i n a l e , Stolica Święta a dyplomacja, odczyt do dziennikarzy, „Życie i M yśl” n r 1-2(1963), s. 170-172
A . C a s a r o 1 i, L e Saint-Siege..., art.cyt. s. 309-310
28 J a n P a w e ł I I , Na fo ru m pokoju i sprawiedliwości, orędzie do O N Z w Nowym Jorku, nr. 2 i 5, W: D okumenty nauki społecznej..., dz.cyt. s.85-98
[ 9 ] STO LICA A PO STO LSKA W OBEC R O D Z IN Y N A R O D Ó W 2 1 3
przyjęciu kierunku prow adzenia spraw zagranicznych, w którym dany podm iot praw a m iędzynarodowego nie wchodzi w żadne obozy polityczne. Proklam ow anie takiej polityki wskazuje, czego m ożna oczekiwać od danego państw a w relacjach międzynarodowych. Nie istnieje natom iast możliwość wysuwania roszczeń praw nych, aby jakiś podm iot praw nom iędzynarodow y tak ą politykę prowadził.
Zawsze więc i bez większych kom plikacji może zostać proklam ow ana inna linia polityki zagranicznej.
Inaczej przedstawia się neutralność m iędzynarodow a jak o instytu
cja praw na. Polega ona na przyjęciu przez podm iot stosunków m iędzynarodowych prawnego zobowiązania do prow adzenia polity
ki neutralnej opartej o status państw a neutralnego. W tym w ypadku inne podm ioty m iędzynarodowego praw a publicznego m ogą dom a
gać się, aby dane państw o prowadziło politykę n eu traln ą.30 W iążą się z tym, obowiązki: nieangażowania się w żaden konflikt zbrojny;
pozostaw ania poza ugrupow aniam i państw , które wym agają od członków ujednolicenia działań m ilitarnych, politycznych a nawet gospodarczych, prow adzenia polityki zagranicznej nie naruszającej statusu neutralności. N eutralność daje natom iast podm iotom praw- nom iędzynarodowym pewne przywileje: zagw arantow ane prawem m iędzynarodowym praw o do pokoju; praw o aby przestrzegano ich polityczną niezależność i terytorialną nienaruszalność. Instytucja praw na neutralności gwarantuje także praw o do uczestniczenia we wszystkich działaniach na arenie międzynarodowej zmierzających do utrw alenia pokoju. Z tak pojm ow aną neutralnością wiąże się o b o
wiązek własnego zagw arantow ania statusu neutralności poprzez utrzym anie sił m ilitarnych w stopniu niezbędnym do obrony włas
nego terytorium i prowadzonej polityki neutralności.31 W świetle powyższych definicji zachodzi pytanie o rodzaj i podstaw y neutraln o
ści Stolicy Apostolskiej.
A rtykuł 23 T ra k ta tu Laterańskiego mówi, iż Państw o W atykańs
kie jest terytorium neutralnym i nienaruszalnym. N eutralność ta bez w ątpienia m a znaczenie dla działalności Stolicy Apostolskiej, ale odnosi się jedynie do Państw a W atykańskiego w znaczeniu terytoria
lnym, którego nie m ożna identyfikować ze Stolicą A postolską.32
29 C h . R o u s s e a u , D roit international..., dz. cyt. s. 380-392
30 D la zobrazow ania m ożna powiedzieć, że w Europie politykę neutralną prow adzą obecnie Szwecja i Finlandia, natom iast jak o instytucję neutralność przyjęty po II wojnie światowej: Szwajcaria i A ustria. Por. R . B u c h a ł a , Neutralność w Europie,
„Sprawy M iędzynarodow e” n r 12(1982)
C h . R o u s s e a u , Droit international..., dz. cyt. s. 380-392
32 A . C a s a r o 1 i, L e Saint-Siege..., art. cyt. s. 309-310; por. R . B u c h a ł a , Neutralność w Europie..., art. cyt. s. 109-110
2 1 4 Ks. K A Z IM IE R Z F. PA P C IA K SC] [10]
P onadto jest to jedynie neutralność bierna, gdyż trudno zaliczyć G w ardię Szwajcarską do sił zbrojnych niezbędnych do obrony własnego statusu neutralności jak o instytucji prawnej . Inaczej jednak przedstaw ia się spraw a prow adzenia neutralnej polityki między
narodow ej, o której mówi pierwszy człon wspom nianego artykułu T ra k ta tu Laterańskiego. Aktywność m iędzynarodow a Stolicy A pos
tolskiej opiera się bowiem na niezmiennych wartościach moralnych- i duchowych, na zasadach nauki społecznej niezależnych od zm ienia
jącej się koniunktury politycznej we wspólnocie m iędzynarodow ej.33 Jak stwierdza to I. Cardinale, Stolica A postolska nie prowadzi i zakazuje swym organom prow adzenia wszelkiej akcji politycznej na korzyść jakiegokolw iek państw a uwikłanego w konflikt. Tylko w oparciu o tak rozum ianą zasadę neutralności Stolica A postolska może wykonywać swoją misję m oralną w świecie.34 W tym względzie zasadniczo różni się od polityki neutralnej w wymiarze p ańst
wow ym .35 N eutralność Stolicy Apostolskiej nie wynika więc - jak mówił Jan Paweł II w O N Z - z żadnych bezpośrednich racji politycznych, ale przede wszystkim z misji Kościoła rzym skokatolic
kiego, k tó ra z jednej strony jest misją uniwersalną, z drugiej zaś strony posiada naturę religijno-m oralną.36 M ożna więc mówić, że m iędzynarodow e zaangażowanie Stolicy Apostolskiej jest oparte między innymi i o zasadę neutralności. Nie jest to jednak ani neutralność instytucjonalna ani proklam ow ana jak o kierunek p ro wadzonej polityki, jest to neutralność zakotw iczona w głoszonych praw dach i w samej naturze Stolicy Apostolskiej jak o podm iotu praw a międzynarodowego. T ak rozum iana neutralność Stolicy A po
stolskiej stawia ją w roli towarzyszki drogi narodów z jednoczesnym zachowaniem dystansu wobec pow iązań z systemami politycznymi czy m ilitarnym i.37 Jest jednocześnie potw ierdzana praktyka relacji m iędzynarodowych, ja k zauważył to Jan X X III przy odbieraniu nagrody im. Balzana w 1963 r. Powiedział wtedy: N agroda stanowi hołd oddany nieustannej akcji Kościoła... któ ra okoliczności czasów
33 W ostatnim a czasie kom pletny zarys nauki społecznej Kościoła, który ujaśnia i podkreśla ową fundam entalną i niezm ienną bazę, przedstaw iła K ongregacja d/s W ychow ania K atolickiego pt.: Wskazania dotyczące studiów i nauczania doktryny społecznej Kościoła w ramach form acji kapłańskiej, „ L ’O sservatore R om ano” , ed.
pol.nr.7(1989), s. 10-20
34 I . C a r d i n a l e , L e Saint-Siege..., art. cyt. s.73-78
35 R . B u c h a ł a , Stolica Apostolska w stosunkach międzynarodowych, „C hrześ
cijanin w świecie” n r 11-12(1980), s.95-112
36 J a n P a w e ł I I , N a forum pokoju..., nr 4, W: D okumenty nauki społecznej..., c l.
1 dz.cyt. s.88
37 Sobór W atykański II, Gaudium et spes n r 76, W: D okum enty nauki społecznej..., c z .l, dz. cyt. s. 366-367; J a n P a w e ł i ł , Christifideles laici n r 42, dz. cyt. s. 115-120
[11] STO LIC A A PO STO LSK A W OBEC R O D Z IN Y N A R O D Ó W 2 1 5
współczesnych jeszcze bardziej uwydatniły..., ukazały one na tle współzawodnictwa m iędzynarodowego - zbrojnego czy słownego - doskonałą ponadustrojow ą neutralność K ościoła i jego widzialnej głowy.38
PO N A D U STR O JO W O ŚĆ
W m iędzynarodowym prawie publicznym, zasada ponadustrojo- wości, jak o taka, nie znajduje osobnych opracow ań. Jest ona traktow an a raczej jak o dopełnienie omawiaej wcześniej zasady neutralności w postaci specyficznego rodzaju polityki neutralnej.
Z asada ta polega na niefaworyzowaniu żadnego systemu politycz
nego i nawiązywaniu stosunków dyplom atycznych z każdym p o d m iotem praw a międzynarodowego, bez względu na jego ustrój polityczny. Jest to więc najogólniej ujm ując m odus agendi dyp
lomacji, który znajduje swój wyraz między innymi w działalności Stolicy Apostolskiej. Sobór W atykański II, zapoczątkow ując now ą erę obecności Stolicy Apostolskiej w świecie, w swej K onstytucji Duszpasterskiej mówi: Kościół, który z racji swego zadania i kom- templacji w żaden sposób nie utożsam ia się ze w spólnotą polityczną ani nie wiąże się z żadnym systemem politycznym, jest zarazem znakiem i zabezpieczeniem transcendentnego charakteru osoby ludzkiej.39 Cel i zadania jakie m a do spełnienia Stolica A postolska, kierująca Kościołem, im plikują więc niejako zasadę ponadustrojo- wości.
Struktura i organizacja jej dyplomacji, w której realizuje się om aw ianą zasadę, z jednej strony musi uwzględniać każdy ustrój i każdą przem ianę w stosunkach między narodam i, z drugiej zaś strony jej istotna funkcja pozostaje niezmieniona. O parta bowiem 0 praw o naturalne, dąży do zapewnienia pokojowego współistnienia 1 współpracy między n arodam i.40 Tę doskonałą ponadustrojow ą neutralność Stolicy Apostolskiej podkreślił także Jan X X III w przy
taczanym już wcześniej przemówieniu. Nieco później A.. Casaroli zwracając się do polityków zgrom adzonych w siedzibie Société Italienne p o u r l’O rganisation Internationale, stwierdził, iż Stolica Apostolska, jak o członek wspólnoty międzynarodowej zachowując cały należny szacunek i nie zamierzając wkraczać w zakres kom
38 J a n X X I I I , Przem. z ok. otrzymania nagrody im. Balzana, „ L ’O sservatore R om ano” z 08-03 1963 r, s.l
39 Sobór W atykański II, Gaudium et Spes nr 76, W: D okum enty nauki społecznej..., c z .l, dz. cyt. 336
40 I . C a r d i n a l e , Stolica Apostolska a dyplomacja..., art. cyt. s. 170
2 1 6 Ks. K A Z IM IE R Z F. P A P C IA K SCJ [12]
petencji żadnego z systemów społecznych a tym bardziej ich za
stępować, czuje się pow ołana do reprezentow ania tych wszystkich sił, które dążą do oparcia stosunków międzynarodowych i m iędzypańst
wowych o wartości m oralne.41 Stolica A postolska więc bez względu na ustrój, wszędzie gdzie jest to możliwe wchodzi z program em budow ania świata bardziej sprawiedliwego. Potwierdzeniem realiza
cji zasady ponadustrojow ości Stolicy Apostolskiej było w ostatnim czasie ożywienie kontaktów z dawnym blokiem krajów socjalistycz
nych. W 1975 roku, A. Casaroli w wywiadzie dla Die Presse stwierdził, że E uropa to nie tylko jej część zacodnia, ale także w schodnia, w której żyją m iliony wiernych pod rządam i kom unis
tycznymi, wobec których Stolica A postolska nie może przejść tak po prostu .42 Jan Paweł II natom iast, w przem ówieniu do władz byłej PR L w 1979 roku stwierdza, że Kościół pragnie tylko tego, co jest niezbędne do wypełniania jego misji i nie pragnie nadzwyczajnych przywilejów. Prezentuje przy tym otw arte stanoiwisko wobec każ
dego kraju i ustroju, m ając jedynie na uwadze dobro człowieka.43 Działalność Stolicy Apostolskiej o p arta o zasadę ponadustrojow ości zdaje się więc uwzględniać realistyczną ocenę współczesnej sytuacji geo-politycznej. Decudyjącymi kryteriam i są tu globalność, perspek
tywa historyczna i wybór priorytetów z zachowaniem hierarchii wartości chrześcijańskich i ogólnoludzkich na płaszczyźnie jakiegoś ponadreligijnego hum anum .
41 A . C a s a r o 1 i., L e Saint-Siege..., art. cyt. s. 310-311
42 O . S c h u l m e i s n e r , W cztery oczy z M ons. Casarolim, tł. p o i...„F o ru m ” z 16-01 1975, s.6-7;
G odna odnotow ania w tej kwestii jest najnow sza na gruncie polskim pozycja H ansjakoba Stehle, Tajna dyplomacja Watykanu. Papiestwo wobec komunizmu (1917-1991), W arszawa 1993
43 J a n P a w e ł I I , Do władz P R L w Belwederze, W arszaw a 2-06-1979, W: J a n P a w e ł I I , Nauczanie społeczne. Pielgrzym ka do Polski 1979, W arszawa 1982, s. 16
[ 1 3 ] STO LICA A PO STO LSKA W OBEC R O D Z IN Y N A R O D Ó W 2 1 7
Résumé
P o u r l’Eglise, le m onde est toujours en m ouvem ent, il est donc toujours renouvelé.
P a rta n t de sa grande expérience des hommes, Le Saint Siège cherche toujours à donner des réponses appropriées aux exigences des peuples. Il n ’est pas suprenant que de Saint Siège, sortout après la seconde guerre m ondiale, se soit jo in t à différentes conférences internationales, comm e p ar exemple celles des N ations Unies. Cette attitude répond à sa natu re d ’antité internationale et à sa mission spécifique d’apporter le ferm ent des valeurs m orales et juridiques au sein de la com m unauté internationale. A yant la position d ’autorité m orale, selon les regies de d ro it international public, c’est à dire selon la souveraineté et neutralité avec ses valeurs d ’etre a u dessus des systèmes politiques, le Saint Siège fait la diplom atie internationale. U n défi d’autorité m orale du Saint Siège, une attitude privilégiée dans la famille des nations, le valeurs spécifiques des regies internationaux d ’engagem ent, la diplom atie comm e un instrum ent de dialoque qui veut défendre et développer une co h ab itatio n internationale pacifique...
constituent les questions principale de ce article.
