Z arys anatomii cZłowieka
Imię Nazwisko E-mail Telefon
k siążka należy do
Z arys anatomii cZłowieka
dr n . med . m ałgorZata B ujnowska
dr n . med . m ałgorZata B ujnowska
Autor
oprAcowAnieredAkcyjne korektA
recenzent
Projektokładki
oprAcowAniegrAficzne,
składi łamanie,
przygotowAniedodruku
wydAwnictwo
iSBn iluStrAcje
druki oPrawa
dr n. med. Małgorzata Bujnowska Monika Nowicka
Magdalena Otlewska (www.bezbledu.pl)
Magdalena Skrzydlewska
978 – 83 – 943650 – 0 – 4
Opracowanie własne na podstawie: Fotolia®
Centrum Rozwoju Edukacji EDICON sp. z o. o.
ul. Kościuszki 57 61-891 Poznań Wydanie II
CGS drukarnia sp. z o.o.
ul. Towarowa 3, Mrowino k. Poznania 62-090 Rokietnica
Materiały edukacyjne obejmują zagadnienia zawarte w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie podstawy programowej kształcenia w zawodach.
UKRYTY WYMIAR Krzysztof Kanclerski nowy@uwymiar.pl
dr n. med. Jolanta Bielawska
s pis treści s pis treści
9 1. Wprowadzenie do anatomii
11 2. Wybrane elementy cytologii i histologii ogólnej 11 Komórka
17 Tkanka
26 Narządy i układy 27 TEST KONTROLNY
29 3. Organizm ludzki jako całość 33 4. Układ szkieletowy
34 Budowa kości 38 Budowa kręgosłupa 46 Klatka piersiowa 50 Budowa czaszki
60 Kości obręczy kończyny górnej (obręcz barkowa) 62 Kości części wolnej kończyny górnej
71 Kości obręczy kończyny dolnej (obręcz miedniczna) 75 Kości części wolnej kończyny dolnej
82 TEST KONTROLNY
85 5. Budowa ogólna połączeń kości 89 Stawy czaszki, kręgosłupa i klatki piersiowej 96 Stawy kończyny górnej
103 Stawy kończyny dolnej 112 TEST KONTROLNY
115 6. Układ mięśniowy 116 Ogólny podział mięśni 120 Mięśnie grzbietu 125 Mięśnie klatki piersiowej 132 Mięśnie brzucha
135 Mięśnie szyi 138 Mięśnie głowy
142 Mięśnie obręczy kończyny górnej i kończyny górnej wolnej 155 Mięśnie obręczy kończyny dolnej i kończyny dolnej wolnej 168 TEST KONTROLNY
171 7. Układ pokarmowy 173 Jama ustna
188 Gardło 191 Przełyk 192 Żołądek 197 Jelito cienkie 201 Jelito grube
205 Wątroba, drogi żółciowe, trzustka 214 Otrzewna
215 TEST KONTROLNY
217 8. Układ oddechowy 219 Jama nosowa i gardło 223 Krtań
226 Tchawica 229 Oskrzela 231 Płuca 237 Opłucna
240 TEST KONTROLNY
243 9. Układ moczowy (wydalniczy) 244 Nerka
251 Drogi wyprowadzające mocz 259 TEST KONTROLNY
261 10. Układ rozrodczy
261 Budowa żeńskiego układu płciowego 273 Ciąża, poród, połóg
278 Budowa męskiego układu płciowego 287 TEST KONTROLNY
289 11. Układ wewnątrzwydzielniczy 291 Hormony
292 Przysadka mózgowa 295 Szyszynka
296 Gruczoł tarczowy (tarczyca) 299 Gruczoły przytarczyczne 299 Grasica
301 Trzustka
302 Gruczoły nadnerczowe 304 Jądra i jajniki
307 Ciałka przyzwojowe 308 TEST KONTROLNY
311 12. Układ krwionośny
312 Położenie i budowa zewnętrzna serca 316 Budowa wewnętrzna mięśnia sercowego 321 Budowa mięśnia sercowego
325 Unaczynienie mięśnia sercowego 328 Cykl pracy mięśnia sercowego 331 Naczynia krwionośne
348 Krew i jej funkcje 353 Śledziona
355 TEST KONTROLNY
357 13. Układ limfatyczny (układ chłonny) 359 Naczynia chłonne
363 Węzły chłonne 366 Limfa (chłonka) 368 TEST KONTROLNY
371 14. Układ nerwowy
373 Ośrodkowy układ nerwowy 399 Obwodowy układ nerwowy 420 Autonomiczny układ nerwowy 426 TEST KONTROLNY
429 15. Narządy zmysłów 429 Receptory
432 Narząd powonienia 434 Narząd smaku 436 Narząd wzroku
446 Narządy czucia powierzchownego 448 Narząd przedsionkowo-ślimakowy 455 TEST KONTROLNY
457 16. Skóra
459 Budowa skóry 464 Gruczoły skóry 467 Wytwory skóry 473 TEST KONTROLNY
475 Klucz odpowiedzi 476 Bibliografia 477 Spis tabel 478 Spis ilustracji
o d a utora
l egenda
W ramkach otrzymasz dodatkowe informacje. Znajdziesz tu m.in. oznaczenie, dla jakich kierunków przeznaczone są dane treści.
Przykład
Na polach oznaczonych żarówką znajdziesz różnego rodzaju ciekawostki.
o d a utora
l egenda
Oddaję w Państwa ręce książkę do anatomii, która powstała z myślą o słuchaczach kierunków medycznych szkół policealnych. Anatomia jawi się jako nauka, której znajomość stanowi warunek konieczny właściwego przygotowania zawodowego dla przyszłych przedstawi- cieli profesji medycznych. W miarę pisania książki doszłam jednak do wniosku, że krąg odbiorców powinien być znacznie szerszy. Tak, jak każdy z nas posiada zapewne w swojej biblioteczce Atlas Polski lub Atlas świata, tak każdy powinien mieć na półce „atlas człowieka”, ponieważ jest to nauka o nas samych.
Jednym z zasadniczych problemów związanych z nauką anatomii jest pytanie: jak to robić skutecznie i (w domyśle) nie oszaleć?
Każdy musi znaleźć na to swój sposób. Nauka anatomii wymaga do- brej pamięci, systematyczności oraz wyobraźni. Wystarczy jednak odrobina chęci poznania swojego ciała, a wówczas wiedza z tego zakresu jest przyswajana niemalże automatycznie. Dla mnie Zarys anatomii człowieka był „miłością” od pierwszego akapitu i mam nadzieję, że Państwo również rozbudzą w sobie podobną pasję, czytając tę książkę.
Małgorzata Bujnowska
technikmasażysta opiekunmedyczny
asystentkastomatologiczna higienistkastomatologiczna technikdentystyczny
technikusługkosmetycznych
Elementami pomocniczymi są więzadła: więzadło promieni- ste głowy żebra i więzadło żebrowo-poprzeczne.
informacjedodatkowe dlakierunków:
9
w prowadZenie
do anatomii 01 01
w prowadZenie do anatomii
Anatomia to nauka o prawidłowej budowie ciała człowieka.
Termin pochodzi od greckiego anatomē ‒ sekcja (zwłok), najstarszej metody wykorzystywanej do poznania budowy człowieka, jego układów i narządów.
Ze względu na sposoby prowadzonych obserwacji można wyróżnić:
• anatomię makroskopową ‒ zajmującą się opisywaniem struktur i narządów ciała widocznych gołym okiem,
• anatomię mikroskopową ‒ zajmującą się mikroskopową budową ciała człowieka, w obrębie której wyróżniamy: cy- tologię (nauka o budowie i funkcjonowaniu komórki) oraz histologię (nauka o budowie i funkcjonowaniu tkanek).
Ze względu na formę prezentacji budowy ciała człowieka wyróżnia się:
• anatomię opisową (systemową) ‒ przedstawiającą budowę człowieka według poszczególnych układów,
• anatomię topografi czną ‒ prezentującą powiązania między narządami w odniesieniu do części i okolic ciała,
• anatomię czynnościową ‒ przedstawiającą budowę ciała człowieka z funkcjonalnego punktu widzenia.
Ponadto anatomię można podzielić m.in. na anatomię kliniczną (opisującą wzajemne powiązania topografi czne i funkcjonalne narządów, warunkujące występowanie najczęstszych chorób człowieka oraz ich objawów), radiolo- giczną (opisującą budowę ciała człowieka z wykorzystaniem
Z arys anatomii cZłowieka
10
technik obrazowych, takich jak tomografi a komputerowa, rezonans magnetyczny czy promieniowania rentgena), pla- styczną (opisującą kształt ciała oraz proporcje pomiędzy poszczególnymi strukturami anatomicznymi).
Dodatkowo wyróżnia się anatomię prawidłową, opi- sującą prawidłową budowę człowieka, oraz anatomię patologiczną, która zajmuje się badaniem budowy narzą- dów zmienionych wskutek choroby lub wykazujących wady rozwojowe.
Nauką ściśle powiązana z anatomią jest fi zjologia, nauka o czynnościach organizmów oraz zależnościach pomiędzy poszczególnymi strukturami anatomicznymi.
Zdj. 1. Lekcja anatomii doktora Tulpa (Rembrandt)
11
w yBrane elementy
cytologii i Histologii
ogÓlnej 02 02
w yBrane elementy
cytologii i Histologii ogÓlnej
Komórka stanowi podstawową, a zarazem najmniejszą strukturalną i funkcjonalną jednostkę budującą organizm człowieka, zdolną do przeprowadzania wszystkich podsta- wowych procesów życiowych, takich jak przemiana materii, wzrost, podział i różnicowanie.
Komórki jednej tkanki na ogół posiadają jednakową bu- dowę, a komórki różnych tkanek, na skutek przystosowania się do wykonywania odmiennych czynności, różnią się pod względem budowy oraz kształtu. Pomimo istniejących różnic w budowie prawie każdej komórki można jednak wyróżnić szereg stale występujących struktur, m.in. błonę komórkową, cytoplazmę, mitochondria czy jądro.
Komórki mają zrożnicowane kształty i wielkości. Bywają okrągłe, płaskie, wałeczkowate, kostkowe czy gwiazdkowe z wypustkami. Te o kształtach zmiennych występują przede wszystkim we krwi, jako krwinki białe (zmienność ta jest związana z wykonywaniem ruchu pełzakowatego).
Do przejawów życia komórki należą: przemiana materii, ruch, pobudliwość i zdolność do podziału.
...
...
...
...
...
K
OMÓRKAmojenotatki
12
Z arys anatomii cZłowieka
Wszystkie komórki organizmu człowieka (poza nielicznymi wyjątkami) zawierają następujące struktury wewnątrzko- mórkowe (organella komórkowe):
• błonę komórkową,
• cytoplazmę,
• siateczkę śródplazmatyczną gładką i szorstką,
• aparat Golgiego,
• lizosomy,
• mitochondria,
• rybosomy,
• jądro komórkowe.
Zdj. 2. Komórki organizmu człowieka
13
w yBrane elementy cytologii i Histologii ogÓlnej
W każdej komórce istnieje wiele struktur błoniastych. Jedne z nich oddzielają komórkę od środowiska zewnętrznego, inne ograniczają określone obszary cytoplazmy, a jeszcze inne stanowią osłonki dla organelli komórkowych, oddzielając je od cytoplazmy.
Wszystkie komórki otoczone są tzw. plazmolemą, czyli błoną wytyczającą granicę między cytoplazmą komórki a środowiskiem. Posiada ona trzy warstwy: blaszkę we- wnętrzną, blaszkę zewnętrzną oraz przestrzeń między nimi.
Plazmolema tworzy barierę dyfuzyjną pomiędzy wnętrzem komórki a środowiskiem. Jej najważniejszą właściwością jest wybiórcza przepuszczalność, co warunkuje stałość śro- dowiska wewnętrznego. Może również współuczestniczyć w procesie rozpoznawania innych komórek, a także prze- twarzania sygnałów.
Błony oddzielające organella komórkowe (wewnątrzcy- toplazmatyczne) dzieli się na błony szorstkie (posiadają na powierzchni rybosomy) oraz gładkie.
Cytoplazma stanowi największą część masy komórki. Buduje ona środowisko wewnątrzkomórkowe, w którym rozmiesz- czone są organella komórkowe. W jej strukturze można wyróżnić tzw. egzoplazmę, czyli część obwodową cytopla- zmy pozbawioną ziarnistości, oraz część środkową, tzw.
endoplazmę. W skład cytoplazmy wchodzą woda, białka, tłuszcze, cukrowce oraz składniki nieorganiczne.
...
...
...
...
...
...
...
...
Błona komórkowa
Cytoplazma
mojenotatki
54
Z arys anatomii cZłowieka
Szczęka
Zaraz po żuchwie największa kość twarzoczaszki; bierze udział w tworzeniu sklepienia jamy ustnej, nosowej i oczo- dołu. W prawym i lewym trzonie kości szczęki można wyróżnić przestrzenie wypełnione powietrzem, tzw. zatoki szczękowe, które łączą się z jamą nosową przez otwór szczękowy.
Pojemność zatok szczękowych to około 20 cm3, a ich kształt zbliżony jest do piramidy.
Zdj. 19. Czaszka ‒ widok z przodu
Zdj. 20. Podstawa czaszki
55
u kład sZkieletowy
W szczęce można wyróżnić cztery wyrostki:
• jarzmowy ‒ stanowi trójkątną wyniosłość położoną w miejscu, w którym zbiegają się powierzchnie: przednia, podskroniowa i oczodołowa trzonu szczęki,
• czołowy ‒ to mocna blaszka kostna, biegnąca ku górze i ku tyłowi, w przedłużeniu ściany przedniej i przyśrod- kowej szczęki,
• zębodołowy ‒ stanowi najgrubszą gąbczastą część kości,
• podniebienny ‒ to gruba i mocna blaszka kostna, tworzy część dna jamy nosowej i sklepienie jamy ustnej.
Kość podniebienna
Położona w tylnym odcinku jamy nosowej; współuczestniczy w budowie trzech jam: dna i ściany jamy nosowej, sklepie- nia jamy ustnej oraz dna oczodołu. Zbudowana jest z dwóch blaszek: poziomej i pionowej.
Kość łzowa
Cienka parzysta kość, umiejscowiona w przedniej przyśrod- kowej ścianie oczodołu.
Małżowina nosowa dolna
Kość parzysta, położona w dolnej, bocznej części jamy nosowej.
Rozwój wyrostka zębodołowego zależy od stanu uzębie- nia. Tworzy on szeroki łuk zębodołowy, który zawiera ujścia ośmiu zębodołów w obrębie jednej kości szczęki, oddzie- lonych przegrodami międzyzębodołowymi. Każdy z ośmiu zębodołów jest dokładnym odlewem korzenia zęba.
informacjedodatkowe dlakierunków:
koŚCiParZYste
ukryte
56
Z arys anatomii cZłowieka
Lemiesz
Kość nieparzysta, ma postać płaskiego, wydłużonego czwo- roboku; buduje tylną część przegrody nosa. Jej nazwa odnosi się do kształtu lemiesza (dolna część korpusu pługa).
Żuchwa
Najmocniejsza i największa kość twarzoczaszki; w porów- naniu z innymi kośćmi czaszki jest ruchoma; zbudowana z trzonu oraz dwóch gałęzi. Na gałęziach żuchwy znajdują się dwa wyrostki: dziobiasty i kłykciowy (służy do stawowego połączenia z kością skroniową), pomiędzy którymi występuje tzw. wcięcie żuchwy.
Na powierzchni trzonu znajduje się guzowatość bródkowa.
Po obu jej stronach występują otwory bródkowe.
Kość gnykowa
Nieparzysta kość twarzoczaszki, która nie ma połączenia z innymi kośćmi. Ma kształt podkowy, znajduje się w obrę- bie szyi i stanowi górną podporę krtani. W jej budowie można wyróżnić rogi większe, którymi skierowana jest do tyłu, oraz rogi mniejsze. Centralnie położony jest trzon.
koŚCinieParZYste
Na trzonie żuchwy znajduje się część zębodołowa, zawie- rająca zębodoły.
Każdy zębodół stanowi dokładny odlew odnośnego korzenia zęba: zębodół kła jest najgłębszy, zębodoły trzonowców ‒ na- jobszerniejsze, a siekaczy ‒ głębokie i wąskie. U noworodków wyrostki zębodołowe nie występują i powstają dopiero w mo- mencie wyrzynania się zębów. U osób starszych ulegają one zanikowi wraz z utratą zębów.
informacjedodatkowe dlakierunków:
Do kości gnykowej przyczepiają się dwie grupy mięśni: nad- gnykowe i podgnykowe. Biorą one udział w ruchach żuchwy, kości gnykowej i krtani.
informacjedodatkowe dlakierunków:
57
u kład sZkieletowy
Otwory w kościach czaszki służą połączeniu narządów znaj- dujących się w jamie czaszki z resztą ciała. Przez otwory wchodzą lub wychodzą z jamy czaszki nerwy oraz naczynia krwionośne. Do najważniejszych otworów zalicza się:
• otwór wielki ‒ znajduje się na kości potylicznej; za jego po- mocą rdzeń kręgowy łączy się z rdzeniem przedłużonym.
Przez otwór wielki przechodzą również tętnice kręgowe oraz XII nerw czaszkowy;
• otwór poszarpany ‒ znajduje się pomiędzy kością klinową a skroniową; przez niego przechodzą naczynia tętnicze i żylne opony twardej;
• otwór owalny ‒ znajduje się na kości klinowej; przez niego przechodzi nerw żuchwowy;
• otwór szyjny ‒ znajduje się pomiędzy kością potyliczną a kością skroniową; przez niego przechodzą trzy nerwy czaszkowe (IX, X, XI) i żyła szyjna wewnętrzna;
• kanał wzrokowy ‒ znajduje się na kości klinowej, stanowi miejsce przejścia nerwu wzrokowego i tętnicy ocznej;
• otwór słuchowy zewnętrzny i wewnętrzny ‒ znajduje się na kości skroniowej; prowadzi do przewodu słuchowego.
Prawie wszystkie połączenia kości czaszki mają postać połączeń nieruchomych. Jedyny wyjątek to ruchomy staw skroniowo-żuchwowy, umożliwiający poruszanie żuchwą, mówienie i jedzenie. Pozostałe połączenia mają charakter szwów, czyli nieregularnych ścisłych połączeń poszczegól- nych kości.
Otwory czaszki
Połączenia kości czaszki
Lemiesz
Kość nieparzysta, ma postać płaskiego, wydłużonego czwo- roboku; buduje tylną część przegrody nosa. Jej nazwa odnosi się do kształtu lemiesza (dolna część korpusu pługa).
Żuchwa
Najmocniejsza i największa kość twarzoczaszki; w porów- naniu z innymi kośćmi czaszki jest ruchoma; zbudowana z trzonu oraz dwóch gałęzi. Na gałęziach żuchwy znajdują się dwa wyrostki: dziobiasty i kłykciowy (służy do stawowego połączenia z kością skroniową), pomiędzy którymi występuje tzw. wcięcie żuchwy.
Na powierzchni trzonu znajduje się guzowatość bródkowa.
Po obu jej stronach występują otwory bródkowe.
Kość gnykowa
Nieparzysta kość twarzoczaszki, która nie ma połączenia z innymi kośćmi. Ma kształt podkowy, znajduje się w obrę- bie szyi i stanowi górną podporę krtani. W jej budowie można wyróżnić rogi większe, którymi skierowana jest do tyłu, oraz rogi mniejsze. Centralnie położony jest trzon.
koŚCinieParZYste
Na trzonie żuchwy znajduje się część zębodołowa, zawie- rająca zębodoły.
Każdy zębodół stanowi dokładny odlew odnośnego korzenia zęba: zębodół kła jest najgłębszy, zębodoły trzonowców ‒ na- jobszerniejsze, a siekaczy ‒ głębokie i wąskie. U noworodków wyrostki zębodołowe nie występują i powstają dopiero w mo- mencie wyrzynania się zębów. U osób starszych ulegają one zanikowi wraz z utratą zębów.
informacjedodatkowe dlakierunków:
Do kości gnykowej przyczepiają się dwie grupy mięśni: nad- gnykowe i podgnykowe. Biorą one udział w ruchach żuchwy, kości gnykowej i krtani.
informacjedodatkowe dlakierunków:
58
Z arys anatomii cZłowieka
Ciemiączko to nieskostniała błona łącząca kości czaszki no- worodka. Sprawia, że czaszka jest elastyczna i w trakcie porodu dostosowuje się do kształtu kanału rodnego matki.
Wyróżnia się cztery ciemiączka:
• przednie ‒ największe, zrasta się do 18. miesiąca życia,
• tylne ‒ zrasta się do 4. miesiąca życia,
• dwa boczne ‒ znajdują się w okolicy dołu skroniowego, zrastają się jeszcze w życiu płodowym.
...
...
...
...
...
...
W wieku niemowlęcym i dziecięcym połączenie kości czaszki szwami pozwala na ich rozrost w odpowiednim ustawieniu. Zadaniem tych połączeń jest umożliwienie wzrostu czaszki w następstwie gwałtownego (w trak- cie 1. roku życia dziecka) wzrostu tkanki nerwowej budującej mózg. Rozwijający się mózg zwiększa swoją objętość 2,5 do 3 razy w trakcie pierwszych 2 lat życia dziecka, dlatego szwy czaszkowe pozostają w tym okresie niezamknięte. Zarastanie szwów następuje w ściśle określonej kolejności, która jest zdetermino- wana zakończeniem gwałtownego wzrostu leżących pod nimi struktur mózgu.
CiemiĄCZka
mojenotatki
Przedwczesne zrośnięcie się szwów czaszkowych i ciemiączek skutkuje chorobą, tzw. kraniostenozą.
W jej konsekwencji dochodzi do powstania małogło- wia, czyli zmniejszonego obwodu czaszki.
59
u kład sZkieletowy
Scharakteryzuj kości mózgoczaszki.
...
...
...
...
...
...
Opisz kości wchodzące w skład twarzoczaszki.
...
...
...
...
...
...
Wymień kości słuchowe i scharakteryzuj je.
...
...
...
...
...
...
Omów budowę żuchwy.
...
...
...
...
...
...
Pytania kontrolne
216
Z arys anatomii cZłowieka
7. Co oddziela jelito cienkie od grubego?
a) zastawka krętniczo-kątnicza b) zastawka krętniczo-okrężnicza c) błona krętniczo-kątnicza 8. Jakim gruczołem jest trzustka?
a) zewnątrzwydzielniczym b) wewnątrzwydzielniczym
c) zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczym 9. Który płat wątroby jest największy?
a) prawy b) lewy c) ogoniasty
10. Na jakim więzadle jest zawieszona wątroba?
a) na więzadle trójkątnym lewym b) na więzadle trójkątnym prawym c) na więzadle wieńcowym wątroby
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
Test kontrolny ‒ cd.
ZAPAMIĘTAJ!
ZaPisZwaŻneinFormaCje doZaPamiĘtanianaeGZamin.
217
u kład oddecHowy 08 08
u kład oddecHowy
Układ oddechowy pełni bardzo ważną funkcję w organizmie człowieka. Jego głównym zadaniem jest dostarczanie tlenu i eliminacja dwutlenku węgla, a ponadto: do jego funkcji należą również regulacja kwasowo-zasadowa, odbieranie bodźców zapachowych oraz udział w wytwarzaniu dźwięków.
W układzie oddechowym można wyróżnić drogi oddechowe oraz właściwy narząd oddechowy, czyli płuca.
Drogi oddechowe dzielą się na:
• drogi oddechowe górne: jama nosowa, gardło,
• drogi oddechowe dolne: krtań, tchawica, oskrzela, płuca.
Zdj. 71. Układ oddechowy człowieka
218
Z arys anatomii cZłowieka
Drogi oddechowe pełnią cztery podstawowe funkcje:
• transportują powietrze do płuc,
• nawilżają wdychane powietrze,
• ogrzewają wdychane powietrze,
• oczyszczają wdychane powietrze.
Płuca zbudowane są z pęcherzyków płucnych. To w nich do- chodzi do najważniejszego procesu, a mianowicie wymiany gazowej.
Oddychanie polega na wymianie gazowej pomiędzy or- ganizmem a powietrzem atmosferycznym. Powietrze atmosferyczne składa się z mieszaniny gazów:
• azotu ‒ 78%,
• tlenu ‒ 21%,
• dwutlenku węgla ‒ 0,03%,
• innych gazów ‒ 0,97%.
Pod taką postacią i w takim składzie powietrze dociera do pęcherzyków płucnych podczas wdechu. Podczas wydechu skład powietrza zmienia się w związku z wymianą gazową, która zaszła w pęcherzykach płucnych.
Skład powietrza wydychanego:
• azot ‒ 78%,
• tlen ‒ 17%,
• dwutlenek węgla ‒ 4%,
• inne gazy ‒ 1%.
W ciągu doby przez płuca przechodzi 10 000 l powie- trza, z czego pobierane jest 360 l tlenu.
219
u kład oddecHowy
Jama nosowa stanowi pierwszy odcinek dróg oddechowych.
Ze względu na funkcje, które pełni, wyróżnia się w niej przed- sionek nosa, część oddechową i część węchową.
Funkcje jamy nosowej:
• ogrzanie powietrza,
• nawilżenie powietrza parą wodną,
• oczyszczenie powietrza,
• odbiór i identyfi kacja zapachów.
Jamę nosową tworzy nos zewnętrzny, czyli struktura w kształ- cie piramidy, położona w części środkowej twarzy.
Do elementów składowych nosa zewnętrznego zalicza się:
• nasadę nosa,
• grzbiet nosa,
• koniec nosa,
• parzyste skrzydełka nosa.
Szkielet nosa zewnętrznego zbudowany jest z kości noso- wych, wyrostków nosowych szczęki oraz chrząstek.
Kości nosowe formują nos przy nasadzie (omówione zostały w rozdziale 4.), a jego dalszą część tworzą chrząstki.
Do najważniejszych chrząstek można zaliczyć:
• chrząstkę nosa boczną,
• chrząstkę skrzydłową większą,
• chrząstkę skrzydłową mniejszą,
• chrząstkę przegrody nosa.
J
AMA NOSOWA IGARDŁO
Budowa jamy nosowej
220
Z arys anatomii cZłowieka
Długość jamy nosowej wynosi około 6 cm, a jej wysokość 4 cm. Rozciąga się ona od nozdrzy przednich do gardła. Jama nosowa zwęża się ku górze i podzielona jest przegrodą nosa na połowy.
Jama nosowa rozpoczyna się nozdrzami przednimi, których pierwszym elementem jest przedsionek nosa. Ten następnie przechodzi w jamę nosową właściwą. Jama nosowa przedzie- lona jest na połowy przegrodą nosową, która utworzona jest z kości (lemiesz i blaszka pionowa kości sitowej) oraz chrząstki przegrody nosa.
Jama nosowa przedzielona jest trzema małżowinami noso- wymi (górną, środkową i dolną). Małżowiny nosowe dzielą jamę nosową na trzy przewody:
• górny ‒ zawarty pomiędzy małżowiną górną i środkową,
• środkowy ‒ zawarty pomiędzy małżowiną środkową a dolną,
• dolny ‒ zawarty pomiędzy małżowiną dolną a podniebieniem.
Za małżowinami znajduje się przewód nosowo-gardłowy.
Tutaj łączą się przewody nosowe, które w tym miejscu przez nozdrza tylne uchodzą do gardła.
Do przewodów nosowych uchodzą zatoki przynosowe, czyli puste przestrzenie w kościach czaszki, wyścielone błoną śluzową. Zwiększają one swoją powierzchnię w miarę doj- rzewania organizmu. W pełni wykształcone mają objętość około 80 cm3. Zatoki pełnią wiele funkcji, a do najważniej- szych z nich zalicza się:
• nawilżanie i ogrzewanie wdychanego powietrza,
• termoizolację oraz ogrzewanie podstawy czaszki i oczodołu,
• ochronę mózgoczaszki przed urazami, jamanosowa
właŚCiwa
221
u kład oddecHowy
• zmniejszenie wagi szkieletu twarzoczaszki,
• tworzenie przestrzeni rezonacyjnej (ochrona ucha we- wnętrznego przed przewodzeniem drogą kostną własnego głosu).
U człowieka wyróżnia się następujące zatoki przynosowe:
• zatokę szczękową ‒ jest największa, znajduje się w trzo- nie szczęki,
• zatokę czołową ‒ umiejscowioną w kości czołowej,
• zatokę sitową ‒ stanowiącą skupisko komórek sitowych,
• zatokę klinową ‒ znajduje się w trzonie kości klinowej.
Wnętrze jamy nosowej pokrywa błona śluzowa. Można wy- różnić dwie okolice błony śluzowej:
• okolicę oddechową ‒ pokryta nabłonkiem migawko- wym, którego zadaniem jest oczyszczanie wdychanego powietrza,
• okolicę węchową ‒ pokryta nabłonkiem węchowym, któ- rego zadaniem jest odbieranie bodźców węchowych.
Gardło stanowi część wspólną układów oddechowego i po- karmowego. Budowa gardła została omówiona w rozdziale 7.
Zdj. 72. Budowa jamy nosowej
Gardło
440
Z arys anatomii cZłowieka
Najistotniejszą część siatkówki stanowią komórki światło- czułe, tzw. pręciki i czopki.
Czopki to komórki, które reagują na barwę światła i od- powiadają za widzenie kolorów. Bardzo szybko wykazują reakcję na zmianę natężenia światła. Są odpowiedzialne za tzw. widzenie dzienne. Liczba czopków w siatkówce wynosi około 7 mln.
Pręciki odbierają natężenie światła oraz ruch. Wolno reagują na zmianę natężenia światła, dlatego odpowiedzialne są za widzenie nocne (czarno-białe). Ich liczba w siatkówce czło- wieka wynosi około 125 mln.
...
...
...
...
...
...
...
Zdj. 140. Budowa dna oka
mojenotatki
441
n arZądy ZmysłÓw
Promień światła, przechodząc przez gałkę oczną, załamuje się na trzech elementach: cieczy wodnistej, ciałku szklistym i soczewce.
Ciecz wodnista
Substancja, która wypełnia przednią i tylną komorę oka; po- wstaje z przesączu naczyń krwionośnych. Jej główne zadanie polega na odżywianiu elementów gałki ocznej oraz utrzy- maniu gałki we właściwym kształcie.
Ciałko szkliste
Stanowi największą część gałki ocznej; zajmuje ⅘ jej zawar- tości. Ma postać przezroczystej, galaretowatej substancji, która utrzymuje ciśnienie śródgałkowe.
Soczewka
Znajduje się w przedniej części gałki ocznej, pomiędzy tę- czówką a ciałkiem szklistym; ma dwuwypukły kształt i jest przezroczysta. Tworzą ją trzy elementy: torebka, kora oraz jądro soczewki.
ZawartoŚĆGałki
ocznej Zdj. 141. Budowa szczegółowa gałki ocznej
442
Z arys anatomii cZłowieka
Rola soczewki polega na umożliwieniu ostrego widzenia przedmiotów znajdujących się w różnych odległościach (tzw.
akomodacja). Dostosowanie to polega na odpowiednim do- borze długości ogniskowej układu optycznego oka, tak aby na siatkówce powstawał ostry obraz oglądanego przedmiotu.
Za zmianę krzywizny soczewki odpowiada mięsień rzęskowy.
Soczewka ogniskuje promienie świetlne w ten sposób, że obraz, który pada na siatkówkę, jest odwrócony oraz pomniejszony.
Do narządów dodatkowych oka zalicza się:
• aparat ruchowy oka – składa się z mięśni,
• aparat ochronny oka – w jego skład wchodzą ciałko tłusz- czowe, powieki, spojówka oraz narząd łzowy.
Zbudowany jest z mięśni oka odpowiedzialnych za ruch gałki ocznej. Należą one do grupy mięśni poprzecznie prążkowa- nych, a ich zadanie polega na poruszaniu gałką oczną
Zdj. 142. Mechanizm przejścia bodźców świetlnych przez soczewkę
Narządy dodatkowe oka
aParatruCHowY
443
n arZądy ZmysłÓw
dookoła trzech osi. Można wyróżnić cztery mięśnie proste oka (dolny, górny, boczny i przyśrodkowy) oraz dwa mięśnie skośne oka (górny i dolny). Każdy mięsień prosty przyczepia się jednym końcem do pierścienia ścięgnistego, znajdują- cego się za gałką oczną, a drugim łączy z gałką oczną w miejscu styku twardówki i rogówki. Mięśnie skośne przy- czepiają się jednym końcem w tylnej części oczodołu, a drugim wnikają w twardówkę.
Zabezpiecza oko przed urazami mechanicznymi oraz za- pewnia odpowiednie nawilżanie gałki ocznej. Elementami aparatu ochronnego są:
• ciało tłuszczowe oczodołu – wypełnia wolne prze- strzenie pomiędzy gałką oczną a nerwem wzrokowym, mięśniami i oczodołem;
• powieki – fałdy skórno-śluzowe, zabezpieczające gałkę oczną oraz zmniejszające szparę powiek; wyróżnia się powiekę górną oraz dolną, które łączą się w kącie bocz- nym i przyśrodkowym oka. Na powierzchni wolnej powieki
Zdj. 143. Aparat ruchowy gałki ocznej
aParatoCHronnY
444
Z arys anatomii cZłowieka
znajdują się rzęsy pełniące funkcję aparatu ochronnego oka (zabezpieczają przed ciałami obcymi). Mieszki wło- sowe rzęs zawierają zakończenia nerwowe, które odbierają ruch;
• spojówka – mocno unaczyniona, ma komórki śluzowe;
wyściela tylną powierzchnię powieki i tworzy tzw. worek spojówkowy. Posiada dwie części: oczną, która pokrywa twardówkę oka z wyłączeniem rogówki, oraz powiekową, która pokrywa wewnętrzną powierzchnię powieki górnej i dolnej;
• narząd łzowy – zbudowany z gruczołu, kanalików, prze- wodu nosowo-łzowego. Gruczoł łzowy znajduje się powyżej wewnętrznej strony oka, a swoim kształtem przypomina migdał o długości około 2 cm. Funkcja gruczołu polega na wydzielaniu łez, których zadaniem jest nawilżenie i oczysz- czenie rogówki oraz worka spojówkowego. Każdy z gruczołów posiada około 12 przewodzików wyprowadza- jących łzy do worka spojówkowego. Po przejściu przez powierzchnię przedniej części gałki ocznej (podczas mru- gania) łzy kierowane są do tzw. jeziorka łzowego, znajdującego się w kąciku oka i następnie przewodem no- sowo-łzowym trafi ają do jamy nosowej. W jamie nosowej nawilżają wdychane powietrze.
Kolor oczu uzależniony jest od ilości oraz typu pig- mentu znajdującego się w tęczówce i jest cechą dziedziczną (genetyczną). Noworodek ma zazwyczaj oczy niebieskie lub szare. Ilość melaniny w tę- czówce jest na początku znikoma, dopiero kiedy do oczu dziecka dociera światło, jej produkcja wzrasta.
Ostateczne zabarwienie tęczówki następuje około 3. roku życia.
445
n arZądy ZmysłÓw
Wymień błony gałki ocznej z ich elementami składowymi.
...
...
...
...
...
...
...
...
...
Omów elementy aparatu ochronnego oka.
...
...
...
...
...
...
...
...
...
Opisz zawartość gałki ocznej.
...
...
...
...
...
...
...
...
...
Pytania kontrolne
s pis taBel s pis taBel
Str. Nazwa
122 Tabela 1. Przyczepy i funkcje mięśni powierzchownych grzbietu 127 Tabela 2. Przyczepy i funkcje mięśni powierzchownych klatki piersiowej 133 Tabela 3. Przyczepy i funkcje mięśni brzucha
136 Tabela 4. Przyczepy i funkcje mięśni powierzchownych szyi 143 Tabela 5. Przyczepy i funkcje mięśni obręczy kończyny górnej 146 Tabela 6. Przyczepy i funkcje mięśni ramienia
147 Tabela 7. Synergizm mięśniowy mięśni ramienia
149 Tabela 8. Przyczepy i funkcje mięśni przedramienia ‒ grupa przednia 150 Tabela 9. Przyczepy i funkcje mięśni przedramienia ‒ grupa boczna 151 Tabela 10. Przyczepy i funkcje mięśni przedramienia ‒ grupa tylna
156 Tabela 11. Przyczepy i funkcje mięśni obręczy kończyny dolnej ‒ grupa grzbietowa tylna 159 Tabela 12. Przyczepy i funkcje mięśni uda ‒ grupa przednia
160 Tabela 13. Przyczepy i funkcje mięśni uda ‒ grupa przyśrodkowa 161 Tabela 14. Przyczepy i funkcje mięśni uda ‒ grupa tylna
163 Tabela 15. Przyczepy i funkcje mięśni podudzia ‒ grupa tylna powierzchowna 201 Tabela 16. Różnice pomiędzy jelitem czczym a krętym
424 Tabela 17. Działanie części współczulnej i przywspółczulnej układu autonomicznego
s pis ilustracji s pis ilustracji
Str. Nazwa
10 Zdj. 1. Lekcja anatomii doktora Tulpa (Rembrandt) 12 Zdj. 2. Komórki organizmu człowieka
17 Zdj. 3. Budowa komórki eukariotycznej 19 Zdj. 4. Tkanka nabłonkowa jednorzędowa 21 Zdj. 5. Tkanka łączna na przykładzie tkanki kostnej 23 Zdj. 6. Rodzaje tkanki mięśniowej człowieka 25 Zdj. 7. Budowa neuronu
30 Zdj. 8. Osie i płaszczyzny ciała
34 Zdj. 9. Szkielet człowieka ‒ widok z przodu 36 Zdj. 10. Budowa kości
39 Zdj. 11. Budowa kręgosłupa
40 Zdj. 12.1. Budowa kręgu (na przykładzie kręgu piersiowego) 41 Zdj. 12.2. Budowa kręgu (na przykładzie kręgu piersiowego) 41 Zdj. 13. I kręg szyjny ‒ atlas
42 Zdj. 14. II kręg szyjny ‒ axis
43 Zdj. 15.1. Budowa kości krzyżowej ‒ powierzchnia miedniczna 44 Zdj. 15.2. Budowa kości krzyżowej ‒ powierzchnia grzbietowa 47 Zdj. 16. Budowa klatki piersiowej ‒ widok z przodu
49 Zdj. 17. Budowa mostka 51 Zdj. 18. Czaszka ‒ widok z boku 54 Zdj. 19. Czaszka ‒ widok z przodu 54 Zdj. 20. Podstawa czaszki 60 Zdj. 22. Obojczyk
61 Zdj. 23.1. Łopatka ‒ powierzchnia grzbietowa 62 Zdj. 23.2. Łopatka ‒ powierzchnia żebrowa 64 Zdj. 24.1. Kość ramienna ‒ widok z przodu 65 Zdj. 24.2. Kość ramienna ‒ widok z tyłu
66 Zdj. 25. Kość łokciowa ‒ widok z przodu i widok z boku 67 Zdj. 26. Kość promieniowa ‒ widok z przodu i widok z tyłu 68 Zdj. 27. Kości nadgarstka, śródręcza i palców
72 Zdj. 28. Miednica ‒ widok z przodu 72 Zdj. 29. Miednica ‒ widok z tyłu
77 Zdj. 30. Kość udowa ‒ widok z przodu, widok z tyłu, widok od strony przyśrodkowej 78 Zdj. 31. Kości podudzia. K. piszczelowa i k. strzałkowa ‒ widok z tyłu i widok z przodu 80 Zdj. 32. Kości stępu, śródstopia i palców
87 Zdj. 33. Budowa stawu
