Leszek F. KORZENIOWSKI
SECURITOLOGIA
Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych
SECURITOLOGY
A science on security of human beings and social organizations СЕКЮРИТОЛОГИЯ
Наука о безопасности человека и общественных организаций
EAS Kraków 2016
Recenzje:
dr hab. Jacek DWORZECKI – profesor Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie
prof. Ing. Ladislav HOFREITER, CSc. – profesor Fakulty bezpečnostného inžinierstva Žilinskej univerzity v Žiline (Slovensko)
prof. dr hab. Józef LIPIEC – profesor zwyczajny
w Instytucie Filozofii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie dr hab. Andrzej URBANEK – profesor Akademii
Pomorskiej w Słupsku, dyrektor Instytutu Bezpieczeństwa Narodowego
Nagroda pierwszego stopnia Naukowo-Metodycznej Komisji Bezpieczeństwa Cywilnego w Kijowie (Ukraina) w ogólnoukraińskim
otwartym konkursie w kategorii pracy naukowej w naukach o bezpieczeństwie.
Nagroda pierwszego stopnia Rektora Akademii Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie dziedzinie naukowej
Wydanie drugie zmienione
© Copyright by LFK
Żadna część tej publikacji nie może być powielana w jakiejkolwiek formie za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez uprzedniej pisemnej zgody
właściciela praw autorskich.
ISBN 978-83-61645-19-1.
Projekt okładki: Marcin Stanula Korekta: Halina Korzeniowska
Fotografie ze zbiorów autora lub z ogólnie dostępnych stron www. Wikimedia Commons – repozytorium wolnych zasobów
SPIS TREŚCI
CONTENS СОДЕРЖАНИЕ
Wprowadzenie ... 5 Introduction ... 12 Введение ... 19 Rozdział 1.
SECURITAS W MITACH, WIERZENIACH I PRAKTYCE PRZEDNAUKOWEJ
1.1. Filozofia katastrofizmu i pesymizmu ... 27 1.2. Podejście (nieco) pozytywistyczne ... 36 1.3. Bezpieczeństwo na terenach Rzeczypospolitej ... 56 Rozdział 2.
NAUKI O BEZPIECZEŃSTWIE
2.1. Pojęcia nauki... 71 2.2. Metody i techniki badawcze ... 87 2.3. Securitologia jako nauka ... 97 Rozdział 3.
BEZPIECZEŃSTWO JAKO PRZEDMIOT BADAŃ SECURITOLOGII
3.1. Etymologia pojęcia...139 3.2. Podmioty bezpieczeństwa...149 3.3. Dynamiczne continuum stanów bezpieczeństwa ...157 Rozdział 4.
ZAGROŻENIA
4.1. Bezpieczeństwo przedmiotowe...165 4.2. Pierwotne siły sprawcze ...176 4.3. Zagrożenia wtórne i bezpośrednie...188
Rozdział 5.
BEZPIECZEŃSTWO JAKO DOBRO SPOŁECZNE
5.1. Bezpieczeństwo jako wartość ...211
5.2. Bezpieczeństwo jako potrzeba ...233
5.3. Bezpieczeństwo jako prawo człowieka ...241
Rozdział 6. BEZPIECZEŃSTWO INFORMACYJNE 6.1. Przesłanki bezpieczeństwa informacyjnego ...257
6.2. Informacje w zarządzaniu...173
6.3. Asymetria dostępu do informacji ...284
6.4. Źródła i metody pozyskiwania informacji ...293
6.5. Metody ochrony informacji ...232
Rozdział 7. ZARZĄDZANIE BEZPIECZEŃSTWEM 7.1. Ryzyko ...345
7.2. Metody oceny ryzyka ...349
7.3. Metody i modele zarządzania bezpieczeństwem ...360
ZAŁĄCZNIKI: Zegar Zagłady...369
Rejestr największych katastrof na świecie (wybór własny) ...371
Spis przypadków ...417
Spis rysunków ...418
Spis tabel ...419
BIBLIOGRAFIA Publikacje zwarte i czasopisma naukowe ...421
Przepisy prawa...464
Prasa i czasopisma ...469
Normy i materiały wewnętrzne ...471
Źródła internetowe...473
WPROWADZENIE
Odkąd człowiek uświadamia sobie swoje miejsce wśród innych ludzi na Ziemi, bezpieczeństwo zaliczane jest do najważniejszych potrzeb i wartości. I też ten sam człowiek wraz z rozwojem cywilizacji generuje coraz to nowe i większe zagrożenia.
Zagrożonym stało się życie współczesnego człowieka, kultura będąca jego wytworem, społeczeństwo w którym żyje, państwo którego powinnością jest zapewnienie bezpieczeństwa, kontynent na którym przebywa i glob, gdzie zaistniało życie.
Zagrożenia początkowo mało znaczące obecnie stały się tak istotne, że człowiek zamiast czerpać radość z życia wśród tych wszystkich dóbr, które sobie wytworzył i świata, który sobie podporządkował – poczuł strach i ułomność swojej potęgi.
Zagadnienie bezpieczeństwa stało się wartością, której znaczenie docenia codziennie każdy człowiek i całe społe- czeństwo, a naukowcy próbują je zdefiniować, zbadać i wyjaśnić.
Kwestia bezpieczeństwa jest obecna w programach wyborczych licznych polityków, władza usprawiedliwia zwiększenie poda- tków wydatkami na bezpieczeństwo a zwykli ludzie pragną poczucia bezpieczeństwa.
Średniowiecze zapoczątkowało jeden z największych dylematów filozofów i polityków, dotyczących równowagi pomiędzy bezpieczeństwem a wolnością. W sytuacji niedoboru wolności jej nadawano priorytet: Ci, którzy chcieliby zrezygnować z wolności za cenę chwilowego bezpieczeństwa, nie zasługują ani na wolność, ani na bezpieczeństwo1. Benjamin
1 Those who would give up essential Liberty, to purchase a little temporary Safety, deserve neither Liberty nor Safety. Wystąpienie na kongresie stanu Albana 11 listopada 1755.
Benjamin Franklin (1706-1790) – amerykański filozof, naukowiec i polityk, delegat na II Kongres Kontynentalny i współautor Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych.
Franklin w 1755 r. miał na myśli wolną Amerykę i dla niej poświęcał bezpieczeństwo osobiste.
Natomiast w sytuacji niedoboru bezpieczeństwa jemu powinien przysługiwać priorytet. Niestety, szlachta polska, litewska, ukraińska, przedkładając w średniowieczu złotą wolność szlachecką ponad inne wartości zaprzepaściła bezpieczeństwo Rzeczypospolitej2.
Wiek XX doświadczył zbrodnią ludobójstwa Aborygenów, Greków, Ormian, Palestyńczyków, Polaków, Ukraińców, Żydów, zbrodniami w Afganistanie, Bośni, Burundi, Chinach, Kambodży, Korei, Meksyku, Mozambiku, Nigerii, Rosji, Ruandzie, Somalii, Wietnamie, tragedią Czarnobyla. Gdy po doświadczeniach rewo- lucji i wojen, etnicznej dezintegracji, kryzysów gospodarczych i rozpadu imperiów świat zachodni budował nową cywilizację, państwa Europy środkowo-wschodniej tkwiły nadal w prze- starzałych strukturach ekonomicznych i w błędnym przekonaniu, że patriotyzm lokalny przezwycięży wszelkie strachy.
Wiek XXI zaczął się jeszcze gorzej – trzęsienie ziemi na Oceanie Spokojnym, tsunami i katastrofa w Fukushimie, tajfun Haiyan na Filipinach, orkan Ksawery w Europie Zachodniej, epidemie SARS, AIDS, ptasiej grypy H5N1, zmutowanej świńskiej grypy A/H1N1, pożar w Santa Maria (Brazylia), katastrofa polskiego autokaru w Grenoble (Francja), myśliwca Su-27 we Lwowie, samolotu Airbus A330 Air France nad Atlatykiem, polskiego rządowego Tu-154 w Smoleńsku, statku
"Bułgaria" w Rosji, „Costa Concordia” we Włoszech, katastrofa kolejowa w Szczekocinach, w Santiago de Compostela (Hiszpania), katastrofa budowlana w Chorzowie, Rio de Janeiro (Brazylia), Dhaka (Bangladesz), Rydze (Estonia), lawina błotna w Shenzen (Chiny), wybuch ropociągu w Logos (Nigeria),
Wielka encyklopedia świata. Oxford: Oxford Educational Encyclopedia Ltd 2003, tom. IV, s. 218. ISBN 83-7325-540-0.
2 Paweł Jasienica podaje, że w okresie XVII-XVIII wieku 73 razy zastosowano liberum veto dla zerwania obrad Sejmu, w tym 28 przez posłów z ziem litewskich, 24 - Rusi i Ukrainy, 12 - Wielkopolski i Mazowsza, 9 – Małopolski. Jasienica P.: Polska anarchia.
Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1988. ISBN 83-08-1970-6.
gazociągu w Jakowie Przygodzkim, zamachy terrorystyczne w Nowym Jorku i Washingtonie, Kuta (wyspa Bali), Moskwie, Nadżafie (Irak), Jerozolimie, Stambule, Bagdadzie i Karbali (Irak), Madrycie, Biesłanie (Rosja), Londynie, Szarm el-Szejk, Bombaju, Amirli (Irak), Lakki Marwat (Pakistan), Oslo i na wyspie Utoya (Norwegia), Bostonie, Paryżu, Brukseli, aneksja Krymu, wojna w Donbasie, zestrzelenie samolotu Boeing 777 linii Malaysia Airlines na terenach okupowanych przez Rosję, i wiele innych doświadczeń boleśnie przypomina o zagrożeniach tkwiących wśród nas, i o odpowiedzialności każdego za życie wielu ludzi.
Gdy w dwudziestym wieku świat wschodu zapominał swojej tradycji a świat zachodni budował nową cywilizację, inne państwa Europy środkowo-wschodniej tkwiły w przestarzałych strukturach ekonomicznych i w błędnym przekonaniu, że patriotyzm lokalny przezwycięży wszelkie strachy. Dzisiaj do znanych wcześniej zagrożeń ze strony sił Natury i żywej przyrody, a także militarnych zagrożeń zewnętrznych doliczyć należy nowe, w tym najgrożniejsze – terroryzm.
Trzeba także pamiętać, że od 1989 roku europejskie państwa
„socjalne” i „opiekuńcze” (dotychczasowi monopoliści w kwestii bezpieczeństwa obywateli) pozostawiły ludzi i ich bezpie- czeństwo własnemu losowi. Ta bezradność znalazła po dziesięciu latach odzew w deklaracji krakowskiej z 12 maja 2000 roku:
Organizacje ogólnokrajowe i lokalne reprezentowane zgodnie z postanowieniami ich statutów oraz osoby fizyczne osobiście, zgromadzeni na konferencji międzynarodowej „Zarządzanie bezpieczeństwem”, oceniając za niesprawny i nieskuteczny rządowy system bezpieczeństwa społeczeństwa, przedsiębiorców, osób i mienia, doceniając niezbywalne prawo do ochrony przed zagrożeniami, deklarują utworzenie Europejskiej Federacji dla Bezpieczeństwa. Ta idea powołała do istnienia stowarzyszenie naukowe zajmujące się badaniem zagrożeń i edukacją dla bezpieczeństwa - EUROPEAN ASSOCIATION for SECURITY.
Dzisiaj to Stowarzyszenie zrzesza osobistości świata nauki i menedżerów oraz instytucje akademickie i organizacje społeczne z Austrii, Belgii, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Estonii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Litwy, Łotwy, Mołdawii, Niemiec, Polski, Rosji, Rumunii, Serbii, Słowacji, Turcji, Ukrainy, Węgier, Włoch, Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, a także z Brazylii oraz Chin.
Stowarzyszenie jest niezależnym ośrodkiem naukowym, zorganizowało lub było współorganizatorem 110 międzynaro- dowych konferencji naukowych w Bułgarii, Czechach, Litwie, Mołdawii, Polsce, Rosji, Słowacji, Ukrainie i na Węgrzech, opublikowało we własnym wydawnictwie 100 monografii i podręczników, wydaje czasopismo „Securitologia/Securitology/
Секюритология”.
Na podstawie programowej wypracowanej przez Stowa- rzyszenie prowadzone są studia wyższe pierwszego i drugiego stopnia, studia podyplomowe i studia trzeciego stopnia, a także dysertacje doktorskie i habilitacyjne.
W rozwoju nauk o bezpieczeństwie można wyodrębnić etapy:
Przednaukowe podejście negatywne poprzez metafo- rycznie lęki ludzkie, bezradność i nieuchronność w obliczu zagrożeń, cierpień i śmierci, gdy państwo to jedynie boski instrument do karania.
Przednaukowe podejście pozytywistyczne od czasów bogini Securitas poprzez wierzenia, rytuały, zwyczaje ludów odzwierciedlone w mitologii starożytnich Greków, Rzymian, Azteków, Inków, Majów i wielu innych ludów a także w nakazach moralnych pier- wotnych wyznawców judaizmu i chrześcijan, umożli- wiające jednostce i wspólnocie przetrwanie i rozwój.
Problematyka bezpieczeństwa w ramach naukowej organizacji bezpieczeństwa w latach 30. XX wieku.
Prace (od 1967 r.) niezależnej, multimodalnej Krajowej Rady Bezpieczeństwa Transportu w Stanach Zjedno- czonych, Australii, Kanady, Szwecji, Norwegii, Finlandii, Nowej Zelandii i Holandii.
Działalność (od 2000 roku) niezależnego od administracji rządowej EUROPEAN ASSOCIATION for
SECURITY (Europejskie Stowarzyszenie nauk o bezpie- czeństwie) zrzeszającego przedstawicieli różnorodnych dyscyplin i nurtów badawczych nauk o bezpie- czeństwie, nauk o zarządzaniu, polityki bezpieczeństwa, bezpieczeństwa osobowego, nauk policyjnych, psycho- logii i socjologii bezpieczeństwa, filozofii i kultury bezpieczeństwa, edukacji dla bezpieczeństwa, i innych.
Administracyjne uznanie w 2011 r. (w Polsce) nauk o bezpieczeństwie za dyscyplinę naukową w dziedzinie nauk humanistycznych, a następnie w nowo wyodrę- bnionej dziedzinie nauk społecznych.
Bezpieczeństwo człowieka zawsze było przedmiotem jego troski, a z chwilą ukształtowania się naukowych metod poznania i zmieniania rzeczywistości – dominuje także w badaniach naukowych. Bezpieczeństwo człowieka i organizacji społecznych od tysiącleci nurtowało filozofów, historyków, pisarzy i artystów, choć czasem były to rozważania jedynie na marginesie głównych zainteresowań. W latach dziewięćdziesiątych XX w. zainte- resowania te zaczęto określać mianem nauk o bezpieczeństwie, lub z języka łacińskiego – securitologią. Kształtująca się nowa dyscyplina naukowa stała się także przedmiotem zainteresowania tych, którym dotychczas brakowało chęci lub możliwości podejmowania prób poszukiwań odpowiedzi na pytania o przed- miot bezpieczeństwa i metody badań tego zagadnienia.
Drugie wydanie monografii Securitologia. Nauka o bez- pieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, znacznie zmienione i uaktualnione w stosunku do pierwszego wydania
z 2008 roku, może służyć jako podręcznik dla uczniów, studentów i nauczycieli, dla badaczy i praktyków zarządzania bezpieczeństwem - menedżerów, psychologów, socjologów, specjalistów zarządzania kryzysowego, detektywów i praco- wników ochrony, pełnomocników ds. ochrony informacji niejawnych, pełnomocników ds. bezpieczeństwa imprez, policjantów, strażaków, żołnierzy zawodowych, szpiegów, funkcjonariuszy kontrwywiadu. Securitologia jest podstawowym podręcznikiem dla studentów specjalności bezpieczeństwo narodowe i bezpieczeństwo wewnętrzne, bezpieczeństwo obywa- telskie, zarządzanie bezpieczenstwem, zarządzanie w sytuacji kryzysowej, inżynieria bezpieczeństwa i podobnych.
Pragnę wyrazić szczególne podziękowania uczestnikom międzynarodowych konferencji naukowych i seminariów a także profesorom podejmującym badania i dyskusję nad problemem bezpieczeństwa, z katedr, wydziałów i uniwersytetów wśród których wyróżniają się: Uniwersytet Transportu im. Kableshkova w Sofii (Bułgaria); Uniwersytet Tomasza Baty w Zlinie, Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Uniwersytetu Technicznego w Ostra- wie, Instytut Ochrony Obywateli w Lazne Bohdanec (Czeska Republika); Wydział Inżynierii Bezpieczeństwa Uniwersytetu w Žilinie, Akademia Sił Zbrojnych im. gen. M.R. Štefánika w Liptowskim Mikulaszu, Akademia Policji w Bratysławie (Słowacja); Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Hryhoryja Skorowody w Perejasławiu Chmielnickim, Państwowy Uniwer- sytet Pedagogiczny im. Oleksandra Dovzhenko w Głuchowie, Państwowy Instytut Polityki Rodzinnej i Młodzieżowej w Kijowie, Państwowy Uniwersytet Lotniczy w Kijowie (Ukraina); Instytut Politologii Uniwersytetu Pedagogicnego w Krakowie, Instytut Bezpieczeństwa Narodowego Akademii Pomorskiej w Słupsku, Instytut Nauk Społecznych i Bezpie- czeństwa Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedl- cach, Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, i wiele innych ośrodków. Wspólnie prowadzone badania naukowe
i zdobyte w tych uczelniach doświadczenia dydaktyczne stanowiły inspirację i uzasadnienie dla układu i treści tej książki.
Leszek F.
Korzeniowski
INTRODUCTION
Since a human being became aware of their place among other people on earth, security has been considered to be one of the most important needs and values by individual people and whole societies. At the same time, with the development of the civilization the same human being is generating more and more new threats.
A life of a contemporary human being is at stake as well as the culture they have created, the society where they live, the country the obligation of which is to provide security, the continent where they live and the globe where life has started.
The threats, initially insignificant, now have become so important that instead of deriving pleasure and joy from life with all these goods they created and in the world they conquered, a human being felt fear and the flaws of human nature.
The notion of security has become a value whose significance is appreciated every day by every man and the whole society and scientists are trying to define it, to explore it and explain. The question of security is present in election programs of numerous politicians, the authorities justify the increase of taxes with the expenses on security and ordinary people want to feel secure.
The Middle Ages gave rise to one of the greatest dilemmas for many philosophers and politicians with respect to maintaining the balance between security and freedom. In case when there was no freedom, security played a crucial role for people. Those who would give up essential Liberty, to purchase a little temporary Safety, deserve neither Liberty nor Safety3. Benjamin
3 Speech made at the Congress of the Alabama State on 11 November 1755. Benjamin Franklin (1706 - 1790) - an American philosopher, a scientist and politician, a delegate for II Continental Congress and co-author of the Declaration of Independence of the United
Franklin in 1755 had an idea of free America, and he sacrificied his personal security to convey such an idea. However, in case when there were signs of insecurity, the priority was given to security.
Unfortunately, Polish, Lithuanian and Ukrainian noblemen gave the priority to cultivate so called “gold freedom of noblemen” over other values held in medieval times, which in the long run meant insecurity for the Republic of Poland4.
The twentieth century can be characterized by many tragic events such as genocide of many nations such as Aborigines, Greeks, Ormians, Palestinians, Poles, Ukrainians, Jews and many others. Apart from that, a lot of nations experienced war atrocities in Afghanistan, Bosnia, Burundi, China, Cambodia, Korea, Mexico, Mosambik, Nigeria, Russia, Ruanda, Somalia, Vietnam or Chernobyl catastrophe. After the harsh experiences of many revolutions and wars, ethnic disintegrations, economic crises and the fall of empires, the countries of the West started to build a new civilization, whereas countries of Central & Eastern Europe still remained in old and out of date economic structures, and perhaps mistakenly claimed that a local patriotism could overcome all fears.
In fact, the twenty - first century brought even more dramatic events such as the earthquake on the Pacific Ocean followed by the great tsunami waves that wiped out many areas, or the nuclear catastrophe in a powerhouse in Fukushima in Japan, tornado Haiyan, which struck the Philiphines, a white squall Xavery, which occurred in the Western Europe, epidemics of SARS and AIDS, as well as of bird flu or swine flue that broke out in the
States of America. The Great Encyclopedia of the world. Oxford: Oxford Educational Encyclopedia Ltd 2003, volume IV, p. 218. ISBN 83-7325-540-0.
4 Pawel Jasienica provides examples that in the period of XVII - XVIII century, liberum veto was used 73 times for breaking off the session of Polish Seym, whereas 28 times used by envoys from the Lithuanian territories, 24 from Russia territories and Ukraine territories, 12 from Great Poland territories and Masovia territories, 9 from Little Poland territories. Jasienica P.: Polish anarchy. Cracow: Literature Edition, 1988. ISBN 83-08- 1970-6.
world, a fire in Santa Maria (Brazil), a catastrophe of coach in Grenoble in France or Su - 27 fighter in Lviv, a crash of airbus A 330 Air France over the Atlantic. Actually, we can even add more catastrophes to this list such as the catastrophe of Polish government plane Tu – 154 in Smolensk, a ship “Bulgaria” in Russia, “Costa Concordia” in Italy, railway catastrophe in Szczekociny in Poland, or in Santiago de Compostela in Spain, a construction building catastrophe in Chorzow (Poland), Rio de Janeiro (Brazil), Dhaka (Bangladesh), Riga (Estonia), mud avalanche in Shenzen (China), outbreak of oil in Lagos (Nigeria) and pipeline in Jakow Przygodzki, terrorist attacks in New York and Washington, Kuta on the Bali Island, in Moscow, Nadzav (Irak), Jerosolima, Stambul, Baghdad and Karbala (Irak), Madrid and Bieslan (Russia), London, Sharm el - Sheik, Bombai, Amirli (Irak), Lakki Marwat (Pakistan), Oslo and on the Utoya Island in Norway, in Boston, Paris, Brussels; annexation of Crimea and a war in Donbas, a plane Boeing 777 of Malaysia that was shot down on the territories occupied by Russia, and many other harsh experiences, which remind us of threats among us, but above all about the fact that, it is high time we took responsibility for the lives of many people.
When in the twentieth century the Eastern World forgot about its tradition and the Western World was building its civilization, other Central and Easter European countries were stuck in old-fashioned economic structures and false conviction that local patriotism conquers all fears. The tragedy of Chernobyl painfully reminded us of the threats stuck among us and of the responsibility of each and every human being for the lives of many people. Today the list of previously known threats of the nature can by extended by new ones, including the most dangerous one – terrorism.
It should also be remembered that since 1989 the European
“social” and “protective” countries (previous monopolists when it comes to the security of the citizens) have left the people and their
security to their fate. After ten years this helplessness evoked a response in Cracow declaration of 12 May, 2000: The national and local organizations represented according to the provisions of their statutes as well as individuals personally, gathered on the international “Security Management” conference, assessing the governmental security system of society, businesspeople, people and property as inefficient and ill, and taking into consideration the inalienable right to security against threats, declare the foundation of the European Federation for Security. This ideas established a scientific association which deals with treats examination and education for security – THE EUROPEAN
ASSOCIATION for SECURITY.
Today this Association is open to personalities of the scientific world and managers as well as academic institutions from Bulgaria, the Czech Republic, France, Greece, Spain, Germany, Poland, Russia, Romania, Serbia, the Slovak Republic, Ukraine, Hungary, Turkey, Italy, United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland. The Association is an independent scientific centre, it has organized or been a co-organizer of over 110 international scientific conferences in Bulgaria, the Czech Republic, Latvia, Moldova, Poland, Russia, Slovakia, Ukraine and Hungary, published in its own press house 100 monographs and handbooks, releases book publication and also a science magazine with the international extent of Securitology ISSN 1898-4509.
In the development of science on security, we can distinguish the following stages:
Pre - scientific, negative approach to threats, suffering and death that has been reflected by metaphoric human fears, helplesness and inevitability of death, in case when a state is punished by the will of God.
Pre - scientific positive attitude since the times of the godess called Securitas, cultivated in beliefs, rituals and folk customs, which has been mirrored in the mythology of ancient Greece, Rome, Aztects, Incas, Mayas and
many other nations, as well as found in moral rules of Judaism followers and Christians, thus enabling individuals or a community to survive and develop.
Security issues in the field of scientific security organization in the 1930s.
Since 1967, an activity of independent, multimodal National Security Council of Transport in the United States, Australia, Canada, Sweden, Norway, Finland, New Zealand and Holland.
The year 2000 marked the beginning of an activity of EUROPEAN ASSOCIATION for SECURITY, which has been totally independent from the government administration since it was established, and that comprises representatives of various disciplines and mainstreams of science on security, science on management, security policy, human security, police sciences, psychology, security sociology, philosophy, security culture, education for security and many others.
Administrative approval of science on security as a scientific discipline, initially in the field of arts in 2011, and again approved in a newly distinguished discipline of social sciences.
Security of man has always been the main concern for all the mankind, but since scientific methods of cognition have played a crucial role in the changing reality, it has also become a predominant issue in scientific research. Throughout millenniums security of man and social organisations has bothered many philosophers, historians, writers and artists, although in some cases such deliberations were less important than the main interests. In the 1990s, such interests began to be defined as science on security or securitology that derives from the Latin language. A new scientific discipline has been taking its shape since then, and it has become the main subject of interest for those who lacked some willingness or had no opportunities to
find the answers about the subject of security, and the methods of research regarding such an issue.
The second edition of monography entitled Securitology.
A security science of human beings and social organizations has been considerably altered and updated with respect to the first edition published in 2008, and now it is available as a textbook for pupils, students, teachers, scientists and practitioners of security management, as well as for managers, psychologists, sociologists, experts on crisis management, detectives, security officers, plenipotentiaries on protection of confidential information, plenipotentiaries on security events, policemen, firemen, regular soldiers, spies and secret services. Securitology is a basic textbook for students in the field of national security or internal security, civil security, security management, management in crisis situation, security engineering and many others.
I would like to particularly thank the participants of the scientific international conferences and seminars as well as professors who undertake research and discussions on the problem of security from the faculties, departments and universities, among which the following stand out: Todor Kableshkov University of Transport in Sophia (Bulgaria);
Thomas Bata University in Zlin, the Defence University in Brno, the Institute of Civil Protection in Lazne Bohdanec, the Faculty of Security Engineering of the Technical University in Ostrava (Czech Republic); the Faculty of Security Engineering of the University in Zilina, the Armed Forces Academy of General Milan Rastislav Štefánik in Liptovsky Mikulas, the Academy of the Police Force in Bratislava (Slovakia); the Hrihoryi Skorowoda national pedagogical university in Perejeslav Chmielnicki, Oleksandr Dovzhenko Hlukhiv national pedagogical university, the National Aviation University in Kiev, National Institute of Family and Youth Policy in Kiev (Ukraine); Institute of Political Science of Pedagogical University of Cracow, The University of Physical Education in Krakow, Institute of National Security of
Pomeranian University in Słupsk, Department of Social Sciences and Security of the Siedlce University of Natural Sciences and Humanities, University of Business in Dabrowa Gornicza (Poland), and many other centres and institutions. Commonly conducted scientific research and the didactic experience gained in theses universities were the inspiration and grounds for the layout and the contents of this book.
Leszek F.
Korzeniowski
ВВЕДЕНИЕ
С тех пор, как человек стал осознавать свое место среди других людей на нашей планете, безопасность, как отдельными людьми так и целыми обществами, считается одной из важнейших человеческих потребностей и ценностей. И сам этот человек, вместе с развитием цивилизации, порождает все новые и большие угрозы.
Под угрозой оказалась жизнь современного человека, культура, которую он создал, общество, в котором он живет, государство, обязанностью которого является обеспечение безопасности, конти-нент, на котором живет, и планета, на которой возникла жизнь. Угрозы, которые сначала были незначительными, сейчас стали настолько существенными, что человек, вместо того, чтобы пользоваться радостью жизни среди всех этих благ, которые сам создал, и мира, который себе подчинил - стал испытывать страх и неполноценность своего могущества.
Проблема безопасности стала ценностью, значение которой каждый день чувствует каждый человек и все общество, а ученые пытаются ее определить, изучить и объяснить. Вопрос о безопасности присутствует в предвыборных программах многочисленных политиков, государственная власть пытается оправдать увеличение размера налогов затратами по сохранению безопасности, а простые люди желают чувствовать себя безопасными.
Эпоха Средневековья породила одну из наиболее сложных дилемм для философов и политиков, касающуюся равновесия между безопасностью и свободой. В ситуации дефицита свободы приоритет отдавался именно ей: Те, кто был бы готов пожертвовать свободой ради получения временной безопасности, не заслуживают ни свободы, ни
безопасности5. Бенджамин Франклин в 1755 г. имел в виду свободную Америку, и ради нее готов был пожертвовать личной безопасностью.
В ситуации же дефицита безопасности, приоритет должен быть отдан ей. К сожалению, представители польской, литовской и украинской шляхты, отдавая в Средневековье предпочтение золотой свободе шляхты и ставя ее превыше других ценностей, погубили безопасность Речи Посполитой6.
В XX столетии страшный опыт геноцида познали многие народы – аборигены, греки, армяне, палестинцы, поляки, украинцы, евреи; преступления этого века имели место в Афганистане, Боснии, Бурунди, Китае, Камбоджи, Корее, Мексике, Мозамбике, Нигерии, России, Рванде, Сомали, Вьетнаме, большая трагедия случилась в Чернобыле. В то время, когда, пережив революции и войны, этническую дезинтеграцию, экономические кризисы и распад империй, западный мир строил новую цивилизацию, - государства Центральной и Восточной Европы далее оставались на уровне устаревших экономических структур, и были ошибочно убеждены в том, что местный патриотизм победит всяческие страхи.
XXI столетие началось еще хуже: землетрясение в Тихом Океане, цунами и авария в Фукусиме, тайфун Хайян на Филиппинах, шторм Ксавьер в Западной Европе, эпидемии ТОРС, ВИЧ, птичьего гриппа H5N1,мутированного свиного
5 Those who would give up essential Liberty, to purchase a little temporary Safety, deserve neither Liberty nor Safety. Выступление на конгрессе штата Алабама 11 ноября 1755 г. Бенджамин Франклин (1706-1790) – американский философ, ученый и политик, делегат II Континентального Конгресса и соавтор Декларации независимости Соединенных Штатов. Большая всемирная энциклопедия. Oxford: Oxford Educational Encyclopedia Ltd 2003, том IV, c. 218. ISBN 83-7325-540-0.
6 Согласно сведениям, предоставленным Павлом Ясеницей, за период с XVII по XVIII век, с целью сорвать заседание Сейма, liberum veto было применено 73 раза, из чего 28 раз литовскими послами, 24 – послами Руси и Украины, 12 – представителями Великой Польши и Мазовии, 9 – Малой Польши. П. Ясеница:
Польская анархия. Краков: Литературное издательство, 1988. ISBN 83-08-1970-6.
гриппа A/H1N1, пожар в Санта Мария в Бразилии, авария автобуса в Гренобле во Франции, самолета-истребителя Су- 27 во Львове, авиалайнера A330 Air France над Атлантическим океаном, польского правительственного самолета Ту-154 в Смоленске, корабля «Болгария» в России, судна «Costa Concordia» в Италии, железнодорожные аварии в Щекоцинах (Польша) и в Сантьяго-де-Компостела (Испания), обрушение зданий в Хожуве (Польша), Рио-де-Жанейро (Бразилия), Дакке (Бангладеш), Риге (Эстония), оползень в Шэньчжэнь (Китай), взрыв трубопровода в Лагосе (Нигерия) и газопровода в Янкуве-Пшигодзком (Польша), террори- стические атаки в Нью-Йорке и Вашингтоне, Куте (остров Бали), Москве, Наджафе (Ирак), Иерусалиме, Стамбуле, Багдаде и Кербеле (Ирак), Мадриде, Беслане (Россия), Лондоне, Шарм-эль-Шейхе, Бомбее, Эмерли (Ирак), Лакки- Марвате (Пакистан), в Осло и на острове Утёйа (Норвегия), в Бостоне, Париже, Брюсселе, аннексия Крыма, война на Донбассе, сбитый на оккупированной Россией территории самолет Боинг 777 авиалиний Malaysia Airlines, а также многие другие драматические происшествия болезненно напоминают нам об угрозах, имеющихся в нашей среде, и об ответственности каждого за жизнь множества людей.
Когда в двадцатом столетии мир Востока забывал о своих традициях, а мир Запада строил свою цивилизацию, другие госуда-рства Центрельно-восточной Европы продолжали оставаться в устаревших экономических структурах
и ошибочном убеждении, что локальный патриотизм сможет преодолеть все угрозы. Траге-дия Чернобыля болезненно напомнила об угрозах, существующих среди нас, и об ответственности каждого за жизнь многих людей. Сейчас, к известным уже раньше угрозам со стороны природных сил, следует добавить новые, в том числе, самую опасную - терроризм.
Следует помнить также о том, что с 1989 года европейские „социальные” государства (которые до сих пор были моно-полистами в области безопасности своих граждан), оставили людей и вопрос об их безопасности самим себе. Эта беспомощность, через десять лет, нашла отклик в краковском заявлении от 12 мая 2000 года:
Общенациональные и местные организации, представляемые в соответствии с их уставами, и физические лица лично, со- бранные на международной конференции „Управление безопа-сностью”, оценивая как неэффективную государ- ственную систе-му безопасности общества, предприни- мателей, отдельных лиц и имущества, учитывая нерушимое право на защиту от угроз, объявляют о создании Европейской Федерации по Безопасности. Эта идея привела к образованию научной ассоциации, зани-мающейся исследованием угроз и просвещением по вопросам безопасности ЕВРОПЕЙСКОЙ АССОЦИАЦИИ НAYК O БЕЗОПАСНОСТИ.
Ассоциация объединяет известные личности и организации с мира науки занимающихся проблематикой образования и безопасности из Австрии, Бельгии, Болгарии, Венгрии, Германии, Греции, Ирландии, Испании, Италии, Латвии, Литвы, Молдовы, Польши, России, Румынии, Сербии, Словакии, Соединённого Королевства Великобритании и Северной Ирландии, Турции, Украины, Франции, Хорватии, Чехии, Эстонии, а также Бразилии и Китая.
С проведенной до сих пор деятельности можно представить 110 международных конференции и научных семинаров, организованных Ассоциацией или при ее участии в Болгарии, Венгрии, Литве, Молдовии, Польше, России, Словакии, на Украине и в Чехии.
Издательство EAS выпускает книжные издания по науке о безопасности. Ассоциация издает международный научный
журнал Securitologia/Securitology/Секюритология ISSN 1898- 4509.
В истории развития наук о безопасности можно выделить следующие этапы:
Донаучное отрицательное отношение, проявляюще- еся у людей в виде страха, беспомощности и неизбежности перед лицом угроз, страданий и смерти, в то время как государство – это лишь божественный инструмент для наказания.
Донаучное положительное отношение со времен богини Секуритас, - посредством верований, ритуалов и обычаев народов, отобразившееся в мифологии древних греков, римлян, ацтеков, инков, майя и других народов, а также в моральных заповедях ранних последователей иудаизма и христианства, что дало возможность выжить и развиваться как отдельной личности, так и обществу.
Проблематика безопасности в рамках научной организации по безопасности в 30-х годах XX столетия.
Деятельность (с 1967 г.) независимого Национа- льного совета по безопасности на транспорте (касательно всех видов транспорта) в США, Австралии, Канаде, Швеции, Норвегии, Финляндии, Новой Зеландии и Голландии.
Деятельность (с 2000 года) независимой от правительственной администрации EUROPEAN
ASSOCIATION for SECURITY (Европейской Ассоциации Наук о Безопасности), объединяющей представи- телей различных дисциплин и исследовательских направлений в области наук о безопасности, управленческих наук, политики безопасности, безопасности личности, полицейских наук,
психологии и социологии безопасности, философии и культуры безопасности, обучения в сфере безопасности и других.
Официальное признание в 2011 г. (в Польше) наук о безопасности научной дисциплиной в области гуманитарных наук, а затем – в новообразовавшейся области общественных наук.
Человек всегда заботился о своей безопасности, а с тех пор, как сформировались научные методы познания и введения изменений в действительность, – безопасность доминирует также в научных исследованиях. Безопасность как отдельного лица, так и целых групп общества на протяжении тысячелетий интересовала философов, историков, писателей и художников, хотя иногда эти размышления находились на периферии их основного поля деятельности. В 90-х годах XX века занятие данных вопросом начали называть науками о безопасности, или от латинского – секьюритологией. Новая формирующаяся научная дисциплина стала также предметом заинтересованности тех, у кого до сих пор нередко не было возможности или желания предпринять попытку найти ответ на вопросы, касающиеся самого предмета безопасности и методов исследования этой проблематики.
Второе издание монографии Секьюритология. Наука о безопасности человека и социальных групп, в которое, по сравнению с первым изданием 2008 г. были внесены изменения и дополнения, может использоваться как учебник для студентов и учащихся, преподавателей, исследователей и профессионалов, чей род деятельности связан с управленческой работой по безопасности – это менеджеры, психологи, социологи, специалисты по управлению в кризисных ситуациях, детективы и сотрудники охраны, доверенные лица по вопросам обеспечения сохранности
конфиденциальной информации, лица, занимающиеся охраной при проведении мероприятий, полицейские, пожарники, профессиональные военнослужащие, разведчики, контрразведчики. Секьюритология – это основной учебник для студентов следующих факультетов и специальностей:
национальная безопасность, внутренняя безопасность государства, гражданская безопасность, управление безопасностью, управление в кризисных ситуациях, техника безопасности и т.п.
Я хотел бы обратиться со словами особой благодарности к участникам международных научных конференций и семинаров, а также профессорам, занимающимся исследованиями и обсуждением проблем безопасности университетских кафедр и факультетов, среди которых особое место занимают: Университет транспорта им.
Каблешкова в Софии (Болгария); Факультет техники безопасности университета г. Жилина, Академия вооруженных сил им. ген. Штефаника в г. Липтовски- Микулаш, Академия полиции в Братиславе (Словакия);
Государственный педагогический университет им. Григория Сковороды в г. Переяслав-Хмельницкий, Глуховский национальный педагогический университет имени Александра Довженко, Национальный авиационный университет в Киеве, Государственный институт семейной и молодежной политики в Киеве, (Украина); Университет Томаша Бати в Злине, Факультет техники безопасности Технического университета в Остраве, Институт защиты граждан в г. Лазне-Богданеч (Чехия); Институт политологии Педагогического университета в Кракове, Институт национальной безопасности Поморской академии в г. Слупск, Институт социальных наук и безопасности Естественно-гуманитарного университета в г. Седльце, Высшая школа бизнеса в г. Домброва-Гурнича, а также много других учреждений. Совместные научные исследования
и дидактический опыт, полученный в этих учебных заведениях вдохновили, дали толчок и стали обоснованием при составлении этой книги.
Лєшек Ф. Коженёвски
ROZDZIAŁ 1.
SECURITAS W MITACH I WIERZENIACH 1.1. Filozofia katastrofizmu i pesymizmu
Mity, legendy i wierzenia są każdorazowo nieomylnym wyrazem specyficznego podejścia do bytu, opowiadają o wie- cznej trosce człowieka o swoje życie, przeżycie i kontynuację życia7. Mit podtrzymuje i zaspakaja ciekawość i głód wiedzy, interpretuje sens rzeczy i pomaga je uporządkować. Usuwa niepewność i strach, buduje, wzmacnia pewność siebie i zaufanie, pomaga w radzeniu sobie z życiem, podaje modele zachowań (herosi, święci), utwierdza zachowania społeczne8.
Od najdawniejszych czasów zagrożeniom towarzyszyło uczucie lęku, będące istotą życia, bez którego życie nie miałoby swego smaku9. W mitach i legendach syntetyzujących meta- forycznie lęki ludzkie uwidocznione były przez czas, przestrzeń i sytuacje społeczne, w których człowiek stawał się ofiarą10.
7 Bellinger G. J.: Leksykon mitologii. Mity ludów i narodów świata. Warszawa: MUZA SA, 2003, s. 5. ISBN 83-7319-245-X.
8 Ibidem, s. 6.
9 Zob. Kępiński A.: Lęk. Kraków: 2002, s. 273.
10 Por. Mitarski J.: Demonologia lęku, s. 328 /in:/ Kępiński A.: Lęk. Kraków: 2002.
Rys. 1. Symboliczny obraz człowieka, na którego barkach spoczywa brzemię odpowiedzialności za bezpieczeństwo (rosyjski drzeworyt
z XVIII w. Paryż, Bibliothèque nationale)
Żródło: Bellinger G.J.: Leksykon… op. cit. s. 265.
W mitologii11 starożytnich Greków, Rzymian, Azteków, Inków, Majów i wielu innych kultur odzwierciedlone są wierzenia, rytuały, zwyczaje ludów przestrzegające przed zagrożeniami lub dające nadzieję. Znajdujemy także dowody na to, że egzystencjalna potrzeba bezpieczeństwa stanowiła podstawę walki o władzę, która rozgrywa się na całym świecie w sferze politycznej, militarnej i gospodarczej. Bywało jednak i tak, że bezpieczeństwo pozostawało w cieniu innych realnych
11 Mitologia - zbiór mitów. Mit (gr. mythos - mowa, słowo, legenda) - podanie bajeczne o powstaniu świata, bogach albo legendarnych bohaterach. Kopaliński Wł.: Słownik wyrazów obcychi zwrotów obcojęzycznych. Wydanie 14. Warszawa: Wiedza Powszechna 1983, s. 278. ISBN 83-214-0333-6.
lub wyobrażonych potrzeb, zaspokojenie których prowadziło jednostki i całe narody do degradacji i zagłady.
STUDIUM PRZYPADKU
Apokalipsa św. Jana12
I ujrzałem:
gdy Baranek otworzył pierwszą z siedmiu pieczęci, usłyszałem pierwsze z czterech Zwierząt mówiące jakby głosem gromu:
«Przyjdź!»
I ujrzałem:
oto biały koń13,
a siedzący na nim miał łuk.
I dano mu wieniec,
i wyruszył jako zwycięzca, by [jeszcze] zwyciężać.
A gdy otworzył pieczęć drugą, usłyszałem drugie Zwierzę mówiące:
«Przyjdź!»
I wyszedł inny koń barwy ognia14,
a siedzącemu na nim dano odebrać ziemi pokój, by się wzajemnie ludzie zabijali -
i dano mu wielki miecz15. A gdy otworzył pieczęć trzecią, usłyszałem trzecie Zwierzę, mówiące:
«Przyjdź!»
I ujrzałem:
a oto czarny koń16,
a siedzący na nim miał w ręce wagę17.
I usłyszałem jakby głos w pośrodku czterech Zwierząt, mówiący:
«Kwarta pszenicy za denara i trzy kwarty jęczmienia za denara, a nie krzywdź oliwy i wina!»
12 Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Apokalipsa św. Jana (fragment), s. 1402- 1404. Biblia Tysiąclecia. Wyd. III. Poznań-Warszawa: Wyd. Pallottinum, 1980, s. 1397- 1417.
13 Biały koń w symbolice Apokalipsy oznacza triumf.
14 Kolor płomienia symbolizuje wojny.
15 Symbol wojny.
16 Czarny koń, symbol głodu.
17 Symbol głodu.
A gdy otworzył pieczęć czwartą,
usłyszałem głos czwartego Zwierzęcia mówiącego:
«Przyjdź!»
I ujrzałem:
oto koń trupio blady18,
a imię siedzącego na nim Śmierć, i Otchłań19 mu towarzyszyła.
I dano im władzę nad czwartą częścią ziemi,
by zabijali mieczem i głodem, i morem, i przez dzikie zwierzęta.
A gdy otworzył pieczęć piątą,
ujrzałem pod ołtarzem dusze zabitych dla Słowa Bożego i dla świadectwa, jakie mieli. (...)
Gdy otworzył pieczęć szóstą, stało się wielkie trzęsienie ziemi
i słońce stało się czarne jak włosienny wór, a cały księżyc stał się jak krew. (...) A gdy otworzył pieczęć siódmą,
zapanowała w niebie cisza jakby na pół godziny.
I ujrzałem siedmiu aniołów,
którzy stoją przed Bogiem, a dano im siedem trąb. (...)
I ujrzałem, a usłyszałem jednego orła lecącego przez środek nieba, mówiącego donośnym głosem:
"Biada, biada, biada mieszkańcom ziemi (...)".
W czasach antycznych dominowało negatywne podejście do bezpieczeństwa, które dla Rzymian oznaczało polityczną stabilność Imperium Rzymskiego. Negatywne podejście oznacza, że władze i ludność czuli się bezradni w obliczu zagrożeń.
Egzemplifikował te zagrożenia Antychryst przyjmując postać bestii, piekielnej trójcy z Szatanem i fałszywym prorokiem, symbolizując największe z możliwych zagrożenia dla człowieka20.
18 W innych tłumaczeniach koń siwy, symbol śmierci.
19 Tu: uosobienie krainy zmarłych.
20 Por. Bellinger G.J.: Leksykon… op. cit. s. 30.
Rys. 2. Czterech Jeźdźców Apokalipsy. Autor: Albrecht Dürer, 1487- 1488. Drzeworyt w zbiorach Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe, Niemcy
Źródło: Wikimedia Commons, repozytorium wolnych zasobów. Dostęp: 25.12.2015.
Dawne kultury często personifikowały zagrożenia, lub tworzyły postacie alegoryczne. Chyba najlepszym przykładem dla fatalizmu21 jest śmierć – nie mamy wyboru. Pewnego dnia śmierć przyjdzie po każdego:
„A więc bacząc na ostatni bytu ludzi kres i dolę, Śmiertelnika tu żadnego zwać szczęśliwym nie należy, Aż bez cierpień i bez klęski krańców życia nie przebieży”22.
21 Fatalizm – wiara w nieodwracalność losu, nieuchronność przeznaczenia, w fatum, decydujące o biegu poszczególnych wydarzeń niezależnie od naturalnych związków przyczynowych i woli ludzkiej (łac. fatalis – przeznaczony losem. Kopaliński Wł.:
Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Wydanie 14. Warszawa: Wiedza Powszechna 1983, s. 135.
22 Sofokles: Król Edyp. tłum. Kazimierz Morawski. wyd. 2. Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1947, werset 1483-1485; Kerrigan M.: Historia śmierci. Warszawa:
Bellona, 2009, s. 21.
I w innym dramacie, w Edypie w Kolonie chór powtarza
„Najlepszym losem jest w ogóle się nie narodzić".
Pisząc te słowa w V w. p.n.e. Sofokles23 wyraża powszechne przekonanie o nieuchronności męki, cierpienia, bólu, nieszczęść przypisanych człowiekowi i klęski wszelakich prób przeciwstawiania się przeznaczeniu i ostatecznego kresu – śmierci.
Starotestamentowe mity siedmiu plag, przymierze na górze Synaj i cała historia człowieka nasycona jest pesymistyczną wizją nieuchronności zagrożeń i unicestwienia.
W filozofii katastrofizmu Augustyna z Hippony24 człowiek jest bezwzględnie zależny od Boga, a na świecie stworzonym przez Boga nie istnieje zło, lecz jedynie brak dobra. Państwo ziemskie może co najwyżej sprawiać, że ludzie nie będą się bardziej pogrążać w grzechu, a władca może ograniczyć złe czyny podwładnych stosując represje (wobec heretyków).
Państwo to boski instrument do karania, którego nie potrzebują jedynie nieliczni sprawiedliwi obdarzeni łaską Pańską.
I wyartykułowany przez Aureliusza Augustyna zakaz sprzeciwu takiemu porządkowi: „Jakaż to głupota buntować się przeciwko przyrodzonej człowiekowi doli!”25.
Przekonanie o niezwykłych i nadzwyczajnych umieję- tnościach czarownic utrzymywało szerokie masy ludności w lęku przed siłami nadprzyrodzonymi w całej Europie.
Składnikami, które niejako definiowały tzw. klasyczne czary, były: zmiana postaci, latanie w powietrzu, kanibalizm, zabijanie dzieci, wybór nocy jako najodpowiedniejszej pory do czarów, przenikanie przez drzwi i mury itp.
23 Sofokles (ok. 496-406 p.n.e.) - tragediopisarz grecki. Wielka… op.cit. tom. XIII, s. 272.
24 Augustyn, Augustyn Aureliusz (354-430) urodzony w Tagaście w Numidii (obecnie Algieria), przyjął chrzest w wieku 33 lat, filozof i teolog katolicki, od 396 biskup Hippony (Algieria). Wielka… op. cit. tom. I, s. 286.
25 Augustyn: Wyznania. Kraków: 1994, s. 79.
W 1184 r. papież Lucjusz III26 wydał dekret Ad abolendam haeresim, w intencji zwalczania poglądów i praktyk religijnych uznanych przez kościół panujący za błędne i zagrażające przez to porządkowi społecznemu27. W odróżnieniu od innych herezji czary nie były reinterpretacją wiary, lecz raczej śladem przedchrześcijańskiego pogaństwa.
Niespełna sto lat później Jan XXII28 rozpoczął na ogromną skalę procesy inkwizycyjne w Europie Zachodniej29. W wyko- naniu papieskich dyrektyw torturowano i skazano na śmierć poprzez spalenie na stosie najwybitniejszych teologów, filozofów i patriotów, wśród których byli: Jacqes’a de Molay30, wielki mistrz templariuszy31 spalony w 1314 r. na stosie w Paryżu z innymi zakonnikami; Jan Hus32, spalony żywcem w 1415 r.;
Joanna d’Arc33, spalona w 1431 r. na stosie w Rouen (Anglia);
Miguel Servet34, spalony na stosie w 1553 r. z inicjatywy J. Kalwina w Genewie; Giordano Bruno35, spalony żywcem w Rzymie w 1600 roku za głoszenie heretyckich tez filozo- ficznych i uznawanie heliocentrycznej astronomii Kopernika, i wielu, wielu innych.
26 Lucjusz III, Ubaldo de Lucca (ok. 1100 – 1185) – papież od 1181 do śmierci. Wielka…
op. cit. tom. VI, s. 72-73.
27 Ibidem.
28 Jan XXII, Jacques Duése (1249-1334) - papież od 1316 r. do śmierci. Ibidem, s. 145.
29 Osiński Z.: Zabobon, przesąd, diabły, czarownice i wilkołaki z XVI i XVII wieku.
„Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska” 2003, vol. LVIII, s. 60.
30 Jacqes’a de Molay (ok. 1243 – 1314) – ostatni wielki mistrz zakonu templariuszy (od 1293 do 1312)
31 Templariusze, Zakon Rycerzy Swiątyni – zakon rycerski założony w 1119 r.
w Jerozolimie dla ochrony pielgrzymów, prowadzenia szpitali i walki z muzułmanami, od końca XIII w. we Francji, w 1312 r. zakon rozwiązano. Wielka… op. cit. tom XIV, s. 296.
32 Hus Jan (1369 – 1415) – czeski reformator religijny, pisarz, kaznodzieja, profesor i pierwszy czeski rektor Uniwersytetu w Pradze. Wielka… op. cit. tom. V, s. 316.
33 Joanna d’Arc (1412 – 1431) – córka wieśniaka, bohaterka narodowa Francji. Wielka…
op. cit. tom. VI, s. 217-218.
34 Servet Miguel, M. De Vilanova (1511-1553) - hiszpański (z kraju Basków) teolog i lekarz. Wielka… op. cit. tom. XIII, s. 167.
35 Bruno Giordano (1548-1600) – włoski filozof, dominikanin, doktor teologii. Wielka…
op. cit. tom. II, s. 218.
Ocenia się, że inkwizytorzy w latach 1450-1598 wysłali na stos co najmniej 30 tys. mężczyzn i kobiet, podejrzanych o pakt z diabłem36, co świadczy o zachłanności donosicieli i inkwi- zytorów, gdyż denuncjator otrzymywał trzecią, a inkwizytorzy pozostałą część majątku heretyka. Około 1600 r. naoczny świadek wydarzeń stwierdza: „Prawie całe Niemcy zajęte są wznoszeniem stosów. W Szwajcarii z ich przyczyny, wiele wiosek w ogóle zniknęło z powierzchni ziemi, a ci, którzy podróżują po Lotaryngii, bez trudu zauważyć mogą tysiące słupów, do których się je (czarownice – uwaga LFK) przywiązuje”37.
Największe spustoszenia dokonała Inkwizycja w Hiszpanii, gdzie celem stali się Żydzi (marranos). Osoby oskarżone o przynależność do tej nacji natychmiast traciły swój majątek na rzecz inkwizytorów, musiały chodzić po ulicach ubrane w sambenito, żółtą koszulę z symbolem krzyża, która sięgała tylko do pasa, a pozostała część pozostawała odkryta, upokarzane były publiczną chłostą, w niektórych latach musiały nosić czerwone naszywki na odzieży w celu rozpoznawania i musiały mieszkać w otoczonych murem gettach (aljamas).
Oskarżonemu przeprowadzono rozprawę w ciągu trzech dni, która polegała na odczytaniu zarzutów i możliwości przyznaniu się do winy, w przeciwnym wypadku przeprowadzano prze- słuchanie (interrogatorio) z torturami, które – jeżeli nie spowodowały przyznania się, były uznawane za dowód winy.
Karą była publiczna egzekucja.
36 Robbins R. H.: Encyklopedia czarów i demonów. Warszawa: Bellona, 1998, s. 65.
37 Ibidem, s. 67.
Rys. 3. Spalenie Jana Husa. Ilustracja z drugiej połowy XV wieku w:
Jenský kodex. Praha: Gallery, 2009. ISBN 978-80-86990-96-5.
Żródło: Wikimedia Commons – repozytorium wolnych zasobów.
Historia sztuki pełna jest ikonografii zła narastającego przez stulecia, obrazującego mroczną stronę natury ludzkiej. Uposta- ciowione złe moce, najliczniej reprezentowane przez szatana i jego postacie Starego Testamentu - Diabeł, Lucyfer, Belzebub, Belial, Azazel, Masterna, Satanail, Satan38.
W 1589 roku Peter Binsfield opublikował interesującą klasyfikację demonów na podstwaie grzechów, do których skłaniają: Lucyfer (pycha), Mammon (skąpstwo), Asmodeus (rozpusta), Szatan (gniew), Belzebub (obżarstwo), Leviathan (zawiść), Belphegor (lenistwo).
38 Ward L. - Steeds W.: Demony. Wizje zła w sztuce. Warszawa: Arkady, 2008, s. 6.
