Badania wykopaliskowe w Jeronikach podjęto w związku z rozbudową drogi krajowej nr 8 na od- cinku Jeżewo – Białystok

Wstęp

Jednym z podstawowych problemów badań nad epoką brązu na Podlasiu jest niedostatek opra- cowań poszczególnych zespołów źródeł, jak również brak szerzej zakrojonych programów badań tereno- wych (por. Bargieł, Zakościelna 2005; Wawrusiewicz 2011). Szansą na przynajmniej częściowe uzupełnie- nie tej luki jest analiza materiałów odkrytych podczas prowadzonych w ostatnich latach badaniach ratowni- czych. Jednym z ciekawszych zespołów są materiały związane z osadnictwem społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego

odkryte na stanowisku 2 w Jero- nikach, gmina Choroszcz, w województwie podla- skim (AZP 37-85/2). Niniejsze opracowanie stano- wić będzie ich możliwie szeroką i wieloaspektową prezentację.

Badania wykopaliskowe w Jeronikach podjęto w związku z rozbudową drogi krajowej nr 8 na od- cinku Jeżewo – Białystok

. W trakcie trzech sezo- nów badawczych rozpoznano obszar o powierzch- ni 14 414 m

rejestrując relikty ośmiu etapów jego zasiedlenia, datowanych od okresu neolitu po czasy nowożytne. Cześć wstępnych wyników badań i ob- serwacji terenowych została już opublikowana (Waw- rusiewicz 2009). Ponadto drukiem zaprezentowano szczegółową charakterystykę źródeł związanych z osadnictwem kultury ceramiki sznurowej (Wawru-

1

W prezentowanym opracowaniu zastosowano następujące skróty: HT – horyzont trzciniecki; KCSz – kultura ceramiki sznu- rowej; KGJ – kultura grobów jednostkowych; KI – kultura iwień- ska; KM – kultura mierzanowicka; KNi – kultura niemeńska; PDz – puchary dzwonowate; TKK – trzciniecki krąg kulturowy.

2

Badania wykopaliskowe były realizowane przez zespół pra- cowników Działu Archeologii Muzeum Podlaskiego w Białym- stoku. Finansowano je ze środków Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad oddział w Białymstoku.

siewicz 2010) oraz okresu wpływów rzymskich (Ru- sin, Wawrusiewicz 2012).

Opisywane stanowisko znajduje się w obrębie Wysoczyzny Białostockiej, będącej częścią szerszej przestrzennie subprowincji – Niziny Półnopodla- skiej (Kondracki 2002). Zlokalizowane jest ono na wschodnim, łagodnym stoku wzniesienia opadające- go w stronę niewielkiej doliny bezimiennego cieku wodnego będącego prawym dopływem rzeki Horod- nianka (ryc. 1).

Opis źródeł

Udokumentowane w Jeronikach źródła archeo- logiczne wiązane z aktywnością społeczności TKK są stosunkowo liczne i reprezentatywne. Odzwierciedla- ją one jedną z bardziej spektakularnych faz zasiedle- nia stanowiska, stanowiąc jednocześnie jeden z więk- szych obiektów tego typu odkrytych w trakcie badań archeologicznych wyprzedzających rozbudowę „pod- laskiego” odcinka drogi krajowej S8.

Źródła nieruchome

W trakcie badań wykopaliskowych udokumen- towano 30 obiektów nieruchomych, które łączyć można z osadnictwem TKK (ryc. 2). Określenie ich chronologii i pozycji taksonomicznej oparto na anali- zie ceramiki pozyskanej w kontekście wypełnisk oraz pozycji stratygrafi cznej i morfologii wypełnisk. Pełną listę obiektów wraz z charakterystyką podstawowych informacji morfometrycznych, zawartości kulturowej i przyrodniczej, przedstawiono w tabeli (tab. 1). In- formacje te uzupełniono ponadto grafi cznymi przed- stawieniami wybranych obiektów (ryc. 5–9).

Obiekty łączone z „trzciniecką” fazą osadni- czą odsłonięto wyłącznie w centralnej i południowej MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013

MATERIAŁY

ADAM WAWRUSIEWICZ

JERONIKI, STANOWISKO 2 – OSADA SPOŁECZNOŚCI TRZCINIECKIEGO

KRĘGU KULTUROWEGO W WOJEWÓDZTWIE PODLASKIM

części rozpoznanego obszaru stanowiska. Tworzyły one dwa, względnie dobrze czytelne, skupiska reje- strowane w obrębie wykopów L4 i L5 oraz H5 i I5 (ryc. 3). W pierwszym przypadku „centralnym” ele- mentem koncentracji były relikty dwóch obiektów mieszkalnych otoczonych kilkoma jamami zasobo- wymi. Drugie, położone w niższej części stanowi- ska skupisko składało się z trzech „piwniczek” oraz dwóch jam gospodarczych o bliżej nieokreślonej funkcji (ryc. 2, 3). Ponadto odnotowano również po- jedyncze obiekty wziemne, rozproszone w centralnej i południowej części obszaru. Układ ten korespon- duje bardzo wyraźnie z planigrafi czną koncentracją źródeł ceramicznych, co może stanowić źródłowe poświadczenie istnienia kilku stref osadniczych – względnie funkcjonalnych (ryc. 4).

W trakcie określenia funkcji obiektów nierucho- mych przyjęto kryteria ich identyfi kacji uwzględnia- jące cechy morfometryczne ich rzutów poziomych i profi li. Wśród struktur przestrzennych identyfi ko- wanych z TKK wyróżnić można obiekty (a) o funkcji mieszkalnej oraz (b) gospodarczej.

a) Konstrukcje mieszkalne lub też ściślej ich relik- ty czytelne jedynie w postaci wkopanej w ziemię czę- ści większego, nieczytelnego współcześnie założenia konstrukcyjnego zidentyfi kowano w dwóch przypad- kach (tab. 1; ryc. 3; 5). Są to odpowiednio obiekty 705 (ryc. 5) oraz 739 (ryc. 5) odsłonięte w obrębie wykopu L4 i częściowo L5. Należy je klasyfi kować jako relikty założeń mieszkalnych z zagłębioną pod- łogą (por. Makarowicz 2010). Elementem decydują- cym o takiej identyfi kacji funkcjonalnej były cechy morfometryczne poszczególnych obiektów. W szcze- gólności dotyczy to rozmiarów i powierzchni rejestro- wanej w planie płaskim oraz charakteru ukształtowa- nia jego spągowej części (wypłaszczone, równe dna).

Powierzchnie tak zinterpretowanych struktur wziem- nych wynoszą odpowiednio 5,5 i 3 m

.

Obiekt 705 (ryc. 5) w planie płaskim miał kształt regularnego prostokąta o lekko zaokrąglonych narożnikach. Jego strop, o wymiarach 2,53 x 2,20 m, uchwycono na poziomie stropu piaszczystego calca, na wysokości bezwzględnej wynoszącej od 130,75 do 130,65 m n.p.m. Obiekt zorientowany był dłuższym bokiem na osi północny wschód–południowy zachód.

Zachowana miąższość obiektu wynosiła maksymal- nie 0,52 m. W profi lu posiadł on formę nieckowa- tą, o wyraźnie zaznaczonym płaskim, równym dnie, które na całej powierzchni jamy osiągało poziom 130,25 m n.p.m. Wielowarstwowe wypełnisko zło- żone było z horyzontalnych i nieckowatych układów warstw zbudowanych z silnie i średnio zbielicowanej próchnicy, żółtego piasku calcowego i śladowej ilości silnie rozdrobnionych węgli drzewnych. Przy północ- no-wschodniej ściance obiektu wyróżniono ponadto wertykalne, jasno szare przewarstwienie (żółty piasek calca z domieszką szarej silnie zbielicowanej próch-

nicy i pojedynczych węgli drzewnych. Można je in- terpretować jako efekt osunięcia się jednej ze ścian konstrukcji jeszcze w czasie jej użytkowania.

W jego centralnej części wyróżniono obiekt 705a, manifestujący się ciemniejszą strukturą i bu- dową wypełniska. Stanowił on najprawdopodobniej relikt niewielkiej jamy gospodarczej związanej z póź- niejszym – wczesnonowożytnym etapem wykorzysta- nia powierzchni stanowiska.

W pobliżu obiektu zadokumentowano dołek posłupowy (ob. 738), który usytuowany był około 0,40 m na zachód od południowego narożnika pół- ziemianki (ryc. 5). W jego kontekście nie odkryto materiału ruchomego umożliwiającego datowanie.

Istnieje jednakże prawdopodobieństwo, iż stanowił on pierwotnie element konstrukcji naziemnej części obiektu mieszkalnego. W trakcie eksploracji odkryto 41 ułamków ceramiki naczyniowej, z czego 35 frag- mentów należy łączyć z TKK. Pozostałe można da- tować na okres neolitu i wiązać je z wcześniejszymi etapami użytkowania powierzchni stanowiska (KNi oraz KCSz). Ponadto z wypełniska pozyskano cztery krzemienie (odłupek korowy, dwa odłupki nieokre- ślone oraz jeden wiór łuszczniowy), bryłkę polepy oraz 11 silnie rozdrobnionych kości zwierzęcych.

Relikty drugiego z założeń mieszkalnych – obiektu 739 (ryc. 5), łączonych z osadnictwem

„trzcinieckim” odsłonięto w bezpośrednim sąsiedz- twie konstrukcji opisanej powyżej. Obiekt te miały bardzo podobne cechy morfologiczne, przy niewiel- kiej różnicy wymiarów. Strop obiektu 739, o formie zbliżonej do prostokąta, posiadł wymiary 2,00 x 1,50 m. Jego zarys, uchwycony na wysokości 130,86 m n.p.m. zorientowany był dłuższym bokiem na osi północny zachód–południowy wschód. Położony był więc prostopadle względem pozostałości pierwszego z domostw. W profi lu posiadał formę niecki z wy- raźnie czytelnym wypłaszczeniem części przydennej osiągającej poziom około 130,60 m n.p.m. Uchwy- cona miąższość zagłębienia wynosiła około 0,30 m.

Wielowarstwowe wypełnisko zbudowane było z nie- ckowatych układów warstw złożonych w stropowej i centralnej części obiektu z brunatnej, średnio zbie- licowanej próchnicy, żółtego piasku calcowego i śla- dowej ilości silnie rozdrobnionych węgli drzewnych.

W jaśniejszej, spągowej części jamy obserwowano równoważny udział średnio i silnie zbielicowanej próchnicy o barwie brunatnej i szarej. Nie zaobser- wowano tu żadnych konstrukcji wziemnych, które można by wiązać z elementami naziemnej części bu- dynku mieszkalnego. W wypełnisku odkryto 18 sil- nie rozdrobnionych ułamków ceramiki naczyniowej.

Dziesięć z nich należy łączyć z TKK, pozostałe zaś

z okresem późnego neolitu (KNi – 6 fr., KCSz – 2

ułamki). Towarzyszyły im również: pojedynczy zaby-

tek krzemienny oraz fragment polepy konstrukcyjnej

o niewielkich wymiarach.

Zagłębione w ziemię obiekty mieszkalne stano- wią jeden z charakterystycznych elementów struktur osad TKK. W szczególności dotyczy to wschodniej części ekumeny tych społeczności (Berezanskaja, Otroščenko 1997; ostatnio Makarowicz 2010). Jako pewne analogie można tu przywołać obiekty miesz- kalne z stan 2A w miejscowości Małopołoveckoje (Lysenko 2007, Makarowicz 2010), obiekt 5 na sta- nowisku Chodisovka (Makarowicz 2010) lub chata z Zdviżivki (Berezanskaja 1972, Makarowicz 2010).

Relikty takich założeń konstrukcyjnych dokumento- wano również w zachodniej strefi e osadnictwa TKK.

Jako przykłady można tu wskazać konstrukcje miesz- kalne z Rybin stan. 17 i Borowa stan 12 (Makarowicz 2000; 2010). Zagłębione w ziemię konstrukcje miesz- kalne odnotowano również w południowej części ekumeny TKK (Makarowicz 2010).

Z obszaru Podlasia znamy jedynie dwa przykła- dy takich konstrukcji rozpoznane na stanowisku 1 w Strękowej Górze (Dąbrowski 2004) i Hieronimo- wie (Makarowicz 2010). Obiekty odsłonięte w Jero- nikach stanowią ważne uzupełnienie tego obrazu, i prawdopodobnie odzwierciedlenie faktu, iż niewiel- ka ilość takich budynków mieszkalnych rozpozna- nych na tym obszarze może wynikać (w znacznej mierze) z niedostatecznego stanu badań.

b) W tracie badań na omawianym stanowisku odsłonięto 29 obiektów gospodarczych łączonych z „trzcinieckim” etapem osadnictwa. Wśród nich wy- różniono: (ba) jamy zasobowe – piwniczki, (bb) pale- nisko; (bc) dołki posłupowe oraz (be) obiekty o bliżej nieokreślonej funkcji, sklasyfi kowane w ramach ogól- nej (mało precyzyjnej) grupy jam gospodarczych.

ba) Wśród struktur przestrzennych łączonych z TKK wydzielono dziewięć jam magazynowych okre- ślanych również jako „piwniczki”. Są to odpowiednio obiekty nr 264 (ryc. 6), 265, 267 (ryc. 6), 610, 633 (ryc. 7), 704 (ryc. 7), 709 (ryc. 7), 742 (ryc. 8) oraz 745 (ryc. 8). Wszystkie znajdowały się w centralnej części stanowiska. Ich lokalizacja przestrzenna two- rzyła dwa, względnie dobrze czytelne skupiska.

Pierwsze z nich związane było najprawdopo- dobniej ściśle z opisanymi powyżej obiektami miesz- kalnymi. Cztery jamy magazynowe (ob. 704, 709, 742 i 745) odsłonięto w odległości kilku metrów (w kierunku północnym i zachodnim) od uchwy- conych reliktów domostw. Strefa ta, znajduje się na stoku wzniesienia, na wysokości bezwzględnej 132,0 - 131,5 m n.p.m. Zajmowała przestrzeń, której powierzchnię można ostrożnie szacować na około 200 m

. W odniesieniu do siatki wykopów można ją lokalizować na arach L4 i L5 (ryc. 3). Prawdopo- dobne jest, iż stan ten odzwierciedla istnienie realnej struktury osadniczej – zagrody założonej z obiektów mieszkalnych i towarzyszących im jam magazyno- wych (piwniczek). Obserwacje te w znacznym zakre- sie uwiarygodniają dane planigrafi czne uzyskane dla

materiałów ceramicznych TKK (por. ryc. 4). Zespół tych obiektów określono jako zagroda I (ryc. 3).

Drugą strefę koncentracji jam zasobowych od- słonięto w odległości około 20–30 m na zachód od strefy opisanej powyżej. Składają się na nią trzy tego typu obiekty o numerach 264, 265 oraz 267 zaobser- wowane w obrębie wykopów I5 oraz częściowo J5.

W odróżnieniu od poprzedniego skupiska nie ziden- tyfi kowano tu pozostałości obiektów mieszkalnych.

Jednakże dane planigrafi czne zestawione dla cerami- ki TKK pozwalają sądzić, iż również w tym miejscu mamy do czynienia ze strukturą przestrzenną o po- dobnym charakterze – odzwierciedlającą istnienie zagrody (por. interpretacje zagród TKK z stan. 7/8 w Janowicach – Makarowicz 2010). Piwniczkom towarzyszyć mogły naziemne obiekty mieszkalne o nieczytelnej współcześnie konstrukcji (np. zrębo- wej) (por. Kadrow 1995; Górski 1997; Makarowicz 1998; 2010). Przybliżoną powierzchnię tego założe- nia, określonego jako zagroda II, można szacować na około 100-200 m

(ryc. 3).

Pojedyncze piwniczki rejestrowano również w wykopie Ł3 (ob. 633) oraz na pograniczu arów Ł5 i Ł6 (ob. 610). Wydaje się, iż w pierwszym z wy- mienionych przypadków możemy mieć do czynie- nia z kolejnym, szerszym przestrzennie założeniem zagrodowym (zagroda III), co w znacznym zakresie uwiarygodniają obserwacje dyspersji źródeł rucho- mych (ryc. 4) oraz współwystępowanie pojedynczych obiektów TKK o innej funkcji (w szczególności pale- nisko – ob. 553 – ryc. 9). Druga z tych jam (ob. 610) stanowiła zapewne swoiste zaplecze pierwszej zagro- dy (z obiektami mieszkalnymi).

W najogólniejszym wymiarze piwniczki cecho- wały się kolistym lub zbliżonym do owalnego rzutem poziomym, których wymiary zawierały się w zakresie od 0,90 do 1,40 m długości i od 0,85 do 1,27 m sze- rokości. Ich miąższość wynosiła od 0,44 m (ob. 265) do 1,18 m (ob. 633 – ryc. 7) przy wartości uśrednio- nej 0,68 m. W zdecydowanej większości przypadków wypełniska obiektów posiadały charakter wielowar- stwowy o układzie nieckowatym, horyzontalnym lub złożonym, co interpretować należy jako efekt długo- trwałego procesu ich zasypywania, związanego za- pewne z użytkowaniem gospodarczym (por. Kadrow 1991; Górski 2007). Wyjątek stanowiła jama nr 745 (ryc. 8), która cechowała się jednorodnym układem wypełniska. W przekroju pionowym piwniczki posia- dały kształt trapezowaty lub zbliżony do prostokąta.

Jednostkowo zarejestrowano jamę zasobową o for-

mie workowatej (ob. 633). Ta ostatnia, odróżniająca

się względem pozostałych cechami morfologicznymi,

stanowiła, obok paleniska (ob. 533), element cha-

rakterystyczny dla zagrody III. Nie zarejestrowano

również stratygrafi cznych relacji pomiędzy poszcze-

gólnymi jamami, co pozwalałoby na wyróżnienie

poszczególnych faz (budowlanych?) użytkowania

poszczególnych stref mieszkalnych - zagród. Obiek- ty te zakładane były w pewnej odległości od siebie (od około 1 do kilku metrów), co podyktowane było zapewne potrzebą wykonywania „piwniczek” w sta- bilnym, calcowym podłożu, które zapobiegało osypy- waniu się ścianek konstrukcji.

Jako przykład jam zasobowych wiązanych z osadnictwem „trzcinieckim” wyróżnić można obiekty 709, 267 i 633.

Pierwszy z nich – obiekt 709 (ryc. 7) odsłonięty w obrębie zagrody I, posiadał w planie płaskim kształt zbliżony do kolistego o wymiarach 1,10 x 1,12 m. Jego strop zaobserwowano na tle piaszczystego calca w za- chodniej części wykopu L5, na poziomie od 131,50 m n.p.m. W przekroju poprzecznym miał on kształt tra- pezowaty o zachowanej miąższości 0,60 m. Wypełni- sko posiadało charakter wielowarstwowy o układzie złożonym, zawierało próchnicę o różnym stopniu zbie- licowania (szarą, brązową), przemieszaną z piaskiem calca i nieznacznie nasycone węgielkami drzewnymi.

Na różnych poziomach eksploracji obiektu odkryto 6 ułamków ceramiki, z których cztery należy wiązać z TKK. Pozostałe stanowią materiał neolityczny zde- ponowany wtórnie w kontekście jamy TKK.

Strop drugiej piwniczki – obiektu 267 (ryc. 6) wyróżniono na tle piaszczystego calca we wschodniej części wykopu I5 a więc w ramach zagrody II. Jego rzut poziomy miał formę kolistą o średnicy 1,27 m.

W profi lu jama była prostokątna, o zachowanej miąż- szości 0,70 m. Wielowarstwowe wypełnisko zbudo- wane było z horyzontalnych układów warstw średnio- (w części stropowej) i silnie zbielicowanej próchnicy, piasku calca i rozdrobnionych węgli drzewnych. Pod- czas eksploracji jamy odnotowano 16 fragmentów ceramiki TKK.

Trzecia piwniczka – obiekt 633 (ryc. 7) czytelna w planie płaskim w formie koła o średnicy 1,19 m, wyróżniała się znaczną miąższością, dochodzącą do 1,18 m i „workowatym” profi lem. Odsłonięto ją w po- łudniowej części wykopu Ł3, w ramach wyróżnionej zagrody III. Wielowarstwowe wypełnisko o układzie nieckowatym zawierało próchnicę o różnym stopniu zbielicowania (szarą, brązową), przemieszaną z pia- skiem calca i nieznacznie nasycone węgielkami drzew- nymi. Odkryto w nim 28 ułamków ceramiki TKK.

bb) Z osadnictwem „trzcinieckim” łączyć można jedno palenisko odsłonięte w południowej części roz- poznanego obszaru (w ramach zagrody III). Jest to obiekt 553, który udokumentowano w obrębie wyko- pu Ł1 (ryc. 9). W jego pobliżu nie zaobserwowano reliktów konstrukcji naziemnej w typie mieszkalnym.

Pozwala to przypuszczać, że obiekt ten funkcjonował jako palenisko otwarte. W planie poziomym posiada- ło ono formę kolistą o wymiarach 1,16 x 1,20 m i nie- ckowatym profi lu o głębokości około 0,40 m. Cha- rakterystycznym elementem konstrukcji był układ

„płaszcza” kamiennego czytelny zarówno w rzucie

poziomym, jak i przekroju pionowym. Konstrukcję kamienną zbudowano ze średniej wielkości eratyków (około 10-30 cm), noszących ślady wyraźnej destruk- cji spowodowanej działaniem wysokiej temperatury.

Zawartość przyrodniczą obiektów stanowiła w czę- ści stropowej czarna, słabo zbielicowana próchnica z równoważnym udziałem węgli drzewnych i do- mieszką piasku calca. Poniżej wyróżniono brunat- no–szarą, nieckowatą warstwę zbudowana z średnio i silnie zbielicowanej próchnicy, piasku calca zawiera- jącego niewielką ilości rozdrobnionych węgli drzew- nych. Z obiektu pochodzi 15 silnie rozdrobnionych ułamków ceramiki TKK.

bc) Siedem obiektów nieruchomych TKK sklasy- fi kowano jako dołki posłupowe. Były to obiekty: 266 (ryc. 9), 273, 407, 456, 469, 707 oraz 1012. Rejestro- wano je w pewnym rozproszeniu w centralnej i połu- dniowej części stanowiska (ryc. 2; 3). Nie tworzyły one lepiej czytelnych układów, które można by interpre- tować jako relikty bardziej złożonych konstrukcji na- ziemnych, takich jak domy czy ogrodzenia. Pojedyncze ślady po słupach dokumentowano zarówno w obrębie wyróżnionych hipotetycznie zagród, jak i poza nimi.

Przykładem jednego z takich obiektów może być dołek posłupowy (ob. 707) odsłonięty podczas eksploracji warstwy kulturowej w obrębie ćwiartki c wykopu L5. W rzucie poziomym był zbliżony do koła o wymiarach 0,82 x 0,80 m. Nieckowaty profi l miał zachowaną głębokość dochodzącą do 0,16 m. Jedno- warstwowe, jednorodne wypełnisko zbudowane było z brunatnej, średnio zbielicowanej próchnicy, piasku calca i silnie rozdrobnionych, pojedynczych węgli drzewnych. Odkryto w nim jeden ułamek ceramiki TKK i grudkę polepy o niewielkich rozmiarach.

Jako kolejny „trzciniecki” dołek posłupowy można wymienić obiekt 266 (ryc. 9) zarejestrowany w południowej części wykopu I5 (zagroda II). W pla- nie płaskim był on zbliżony do czworoboku o wy- miarach 0,50 x 0,54 m. Nieckowaty profi l cechował się miąższością dochodząca do 0,30 m. Zawartość przyrodniczą stanowiła średnio i silnie zbielicowana próchnica z równoważnym udziałem piasku calcowe- go i pojedynczymi węgielkami drzewnymi. Z wypeł- niska pozyskano drobny ułamek ceramiki TKK.

bd) Jamy gospodarcze stanowią znaczną część wy- różnionych w Jeronikach obiektów nieruchomych łączonych z TKK. W zdecydowanej większości sku- piały się one w centralnej części zbadanego obszaru (ob. 223, 302, 325, 326, 408, 711, 713, 831 oraz 842).

Ponadto, pojedyncze obiekty dokumentowano rów-

nież w zachodniej, niżej położonej części stanowiska

(ob. 23) i na kulminacji wzniesienia (ob. 959). Sto-

sunkowo dobrze widoczne są pewne prawidłowości

w lokalizacji przestrzennej tego typu obiektów gospo-

darczych. Dokumentowane były one niejako „na za-

pleczu” wyróżnionych reliktów zagród, w odległości

od kilku do kilkudziesięciu metrów.

Obiekty te są bardzo zróżnicowanych pod względem cech metrycznych. W planie płaskim były zbliżone do koła lub owalu o długości od 1,90 do 1,04 m i szerokości mieszczącej się w zakresie 1,66 do 0,58 m. Miąższość wahała się w granicach od 0,10 do 0,90 m przy wartości uśrednionej 0,35 m. We wszystkich przypadkach profi l posiadał kształt sto- sunkowo regularnej niecki.

W wypełniskach rejestrowano od jednego do po- nad 30 ułamków ceramiki oraz, rzadko, pojedyncze wyroby krzemienne.

Jako przykłady jam gospodarczych łączonych z TKK można wymienić obiekty 711 (ryc. 9) i 713.

Obydwa udokumentowano w obrębie północno–za- chodniej części wykopu L6.

Strop pierwszego (ob. 711) miał formę zbliżoną do kolistej o wymiarach 1,32 x 1,28 m. W przekroju poziomym tworzył regularną nieckę o zachowanej miąższości dochodzącej do 0,30 m. Szaro–brunatne wypełnisko zbudowane było z próchnicy silnie i śred- nio zbielicowanej, żółtego piasku calcowego oraz śladowej ilości węgielków drzewnych. W trakcie jego eksploracji znaleziono trzy ułamki ceramiki (2 fr. ce- ramiki TKK oraz jeden ułamek neolityczny). Prawdo- podobnie z konstrukcją jamy związany był też dołek posłupowy odsłonięty o około 0,20 m na północ od niej. Być może stanowił on pierwotnie element kon- strukcji zadaszenia.

W odległości 0,20 m na południe od ob. 711 uchwycono strop obiektu 713. W rzucie poziomym miał on kształt wydłużonego owalu, zorientowanego dłuższym bokiem na linii wschód–zachód. W profi lu posiadał kształt płytkiej niecki, o wypłaszczonym dnie.

W części wschodniej wkopany był częściowo w neoli- tyczny obiekt 714. Wymiary jamy (długość x szerokość x głębokość) wynosiły 1,44 x 0,70 x 0,10 m. Zawartość przyrodniczą stanowiła szaro–czarna silnie i słabo zbielicowana próchnica z udziałem piasku calca i nie- wielką ilością rozdrobnionych węgli drzewnych. W jej kontekście odkryto jeden fragment ceramiki TKK.

Źródła ruchome

Na stanowisku 2 w Jeronikach, gmina Choroszcz, woj. podlaskie odkryto stosunkowo liczny zbiór zabyt- ków ruchomych, które można identyfi kować z TKK.

Są to przede wszystkim ułamki ceramiki pozyskane w ilości 671 fragmentów (ryc. 10–15). W większości materiały te rejestrowano poza kontekstem obiektów nieruchomych lub w wypełniskach późniejszych (głów- nie wczsnonowożytnych) struktur przestrzennych.

Podczas eksploracji 32 obiektów „trzcinieckich” od- kryto łącznie 231 fragmentów ceramiki TKK, co sta- nowi około 34,5% tej kategorii materiałów źródłowych.

Większość fragmentów ceramiki odsłonięto w trakcie eksploracji warstwy kulturowej wyróżnio- nej w centralnej i południowej części stanowiska. Ich

dyspersję przedstawiono za pomocą izolinii łączą- cych punkty o tej samej wartości – określającej ilość fragmentów ceramiki w obrębie ćwiartki ara (ryc. 4).

Uzyskany obraz stosunkowo wyraźnie ukazuje ist- nienie trzech stref koncentracji omawianych źródeł, odzwierciedlających funkcjonowanie wyróżnionych na etapie analizy źródeł nieruchomych poszczegól- nych stref osadniczo–funkcjonalnych. Ich zasięg po- krywa się w znacznym stopniu z dyspersją obiektów mieszkalnych i towarzyszących im jam zasobowych.

Odzwierciedlają one istnienie trzech zagród identyfi - kowanych z „trzcinieckim” etapem osadnictwa. Stan ten jest szczególnie dobrze czytelny w odniesieniu do wykopów L4 i L5 (zagroda I), H5 i I5 (zagroda II) oraz M2, M3 i M4 (zagroda III).

Z trzcinieckim kręgiem kulturowym związana jest również pewna (bliżej nieokreślona ilościowo) grupa źródeł krzemiennych. Jednakże dokonanie ich precyzyjnego podziału i odniesienia do „ceramicznej”

systematyki źródeł wydaje się bardzo utrudnione. Stan ten wynika między innymi z wielokulturowego charak- teru samego stanowiska, gdzie identyfi kowano rów- nież inne etapy osadnictwa z okresu neolitu i wczesnej epoki żelaza. Materiały źródłowe pozyskane w trakcie eksploracji warstwy kulturowej były niehomogenicz- ne, a źródła krzemienne odkryte w kontekście „trzci- nieckich” obiektów wziemnych są bardzo nieliczne i mało dystynktywne. Można jednakże przypuszczać, iż z omawianym etapem osadniczym związana jest większość materiałów krzemiennych cechujących się łuszczniową metodą obróbki (ryc. 16). Stanowi ona podstawową technikę pozyskania półsurowca w krze- mieniarstwie niżowych ugrupowań TKK (por. Maka- rowicz 2000).

Ceramika naczyniowa

Ogół ceramiki scharakteryzowano za pomocą sformalizowanych systemów analitycznych wypraco- wanych w środowisku badaczy Kujaw. Cechy tech- nologiczne opisano według schematu opracowane- go przez J. Czebreszuka (Czebreszuk 1996) wraz z uwzględnieniem późniejszych modyfi kacji i uszcze- gółowień P. Makarowicza i B. Józwiaka (Makarowicz 1998; Józwiak 2003). Krawędzie wylewu sklasyfi ko- wano na podstawie typologii A. Kośko (Kośko 1981).

Przy charakterystyce den przyjęto klasyfi kację zapro- ponowaną przez Czebreszuka (Czebreszuk 1996).

W przypadku opisu wątków zdobniczych oparto się na propozycji Kośko (Kośko 1981).

Znaczny stopień rozdrobnienia materiałów ce- ramicznych ogranicza w tym przypadku możliwości dokonania precyzyjnego określenia niektórych cech tych źródeł.

Całość danych z zakresu identyfi kacji i opisu

ceramiki wydzielonej zestawiono zarówno w formie

tabelarycznej (tab. 2), jak i grafi cznej (ryc. 10-15).

Makromorfologia

Stan zachowania materiałów źródłowych w znacznym zakresie uniemożliwia precyzyjne okre- ślenie cech makromorfologicznych. Wynika to prze- de wszystkim ze znacznego stopnia ich rozdrobnie- nia uniemożliwiającego wiarygodną rekonstrukcję form naczyń. Pewne wnioski można jedynie budować na podstawie analizy charakterystycznych elementów zdobniczych, które mogą być powiązane z cechami tektoniki pojemników. Wydaje się, iż zdecydowana większość odkrytych w Jeronikach fragmentów po- chodzi najprawdopodobniej z esowatoprofi lowanych naczyń garnkowatych, posiadających typowe „trzci- nieckie” cechy mikromorfologiczne i ornamenta- cyjne. Zaliczyć do nich należy pogubioną krawędź wylewu oraz ornament (złożony z horyzontalnych układów linii rytych i odcisków stempelka, lub listwy plastycznej) ulokowany poniżej krawędzi wylewu, na szyjce i górnej części brzuśca naczynia.

Naczynia tego typu są jednym z podstawowych elementów „trzcinieckich” inwentarzy naczyń. Szcze- gólnie dobrze widoczne jest to we wschodniej części ekumeny TKK, w tym również tzw. grupie „podlasko- -mazowieckiej”, gdzie stanowią one często bezwzględ- ną większość pojemników (por. Gardawski 1959).

Garnek esowatoprofi lowany jest również swoistym wyznacznikiem „trzcinieckiej” tradycji kulturowej lub w innym ujęciu „pakietu Riesenbechier–Trzci- niec” (por. Czebreszuk. 2001; Makarowicz 2001).

Prawdopodobnie z innego naczynia pochodzi masywna listwa plastyczna odkryta w obrębie wykopu M4. W znacznym stopniu przypomina ona element zdobniczy występujący na lepiej zachowanych oka- zach garnków beczułkowatych. Naczynia tego typu były między innymi licznie reprezentowane w „trzci- nieckim” inwentarzu z Polesia stan. 1 (Górski, Ma- karowicz, Wawrusiewicz 2011). Ich obecność odnoto- wujemy również w materiałach TKK grupy turowsko – mozyrskiej (Kryval’cevič 1997) oraz z obszaru Mało- polski (Żerniki Górne, Słonowice) (Kempisty 1978).

III.4.2.1.2. Mikromorfologia

W odniesieniu do „trzcinieckiego” zespołu źródeł wśród cechy mikromorfologicznych opisano ukształtowanie (a) krawędzi wylewów oraz (b) den pojemników ceramicznych.

a) W obrębie zbioru wyróżniono 30 ułamków kra- wędzi wylewów (tab. 3). Zdecydowanie dominowały tu egzemplarze pogrubione od strony zewnętrznej (wariant 17 i 18) o zwieńczeniach ściętych skośnie od strony zewnętrznej (17j) i łukowatych ograniczonych zewnętrznie na wysokości czubka (17f). Sklasyfi kowano tak odpowiednio siedem (ryc. 10:7; ryc. 12:32, 33; ryc.

13:45, 49; ryc. 15:61, 63) i pięć egzemplarzy (ryc. 10:5;

ryc. 11:19; ryc. 13:47; ryc. 14:55; ryc. 15:60), co stano-

wi około 24 i 17% ogółu krawędzi. Wśród egzemplarzy pogrubionych zewnętrznie dokumentowano również zwieńczenia łukowate ograniczone na wysokości czub- ka wewnętrznie (17d; ryc. 10:1), łukowate nieograniczo- ne (17e; ryc. 14:51; ryc. 15:65), łukowate ograniczone wewnętrznie na wysokości czubka (17g; ryc. 12:37) oraz zwieńczenie ostre symetryczne (18a; ryc. 13:42).

W przypadku dwóch egzemplarzy pogrubienie było obustronne. Opisano je jako typy 19d i 20j (ryc. 10:2;

ryc. 11:20). Ponadto dwa ułamki krawędzi cechowa- ły się pogrubieniem krawędzi w formie „okapu” (ryc.

11:21; ryc. 13:46). Łącznie wyróżniono, więc dwadzieś- cia dwa przykłady krawędzi pogrubionych, co stanowi aż 76% wszystkich zadokumentowanych przykładów.

Pogrubione od zewnątrz krawędzie wylewów o łuko- watym, bądź częściowo ograniczonym zwieńczeniu od- najdują stosunkowo liczne analogie wśród materiałów TKK z obszaru Podlasia. Stanowią tu jeden z charakte- rystycznych elementów stylistyki „trzcinieckiej”, doku- mentowany między innymi w materiałach osadowych w Strękowej Górze (Bugaj 2008) i kontekście pochów- ku podkurhanowego z Korycin (Pawlata 2009).

Podobnym (10–14%) udziałem charakteryzo- wały się zarówno krawędzie proste, jak i ścienione.

Do typu pierwszego zaliczono cztery ułamki (ryc.

11:13, 22; ryc. 12:27; ryc. 13:48). Drugi reprezen- towały dwa przykłady (ryc. 10:10, 11). Wśród nich odnotowano zwieńczenia ostre symetryczne (1a), łukowate nieograniczone (1e), łukowate ograniczone obustronnie poniżej czubka (1h) oraz dwa egzempla- rze ścięte poziomo (2k).

b) W omawianym zbiorze wystąpiły jedynie czte- ry dna pojemników ceramicznych (ryc. 12:24, 30;

ryc. 14:56; ryc. 15:67). Cechowały się one bardzo słabym stanem zachowania, co w znaczny sposób ograniczało możliwość dokonania ich klasyfi kacji (tab. 2). Wszelakie wnioskowanie w tym zakresie na- leży ograniczyć więc do uwag natury ogólnej. Wszyst- kie dna naczyń TKK z Jeronik należały do form pła- skich o niewyodrębnonej tektonice. W pojedynczym przypadku dno miało prawdopodobnie lekko wklęsłą powierzchnię spodnią (ryc. 14:56).

Zdobnictwo

Ogółem, w badanym zestawie źródeł udokumen- towano 60 zdobionych ułamków naczyń TKK (po minimalizacji 54). Udział ornamentowanych frag- mentów ceramiki wynosi niecałe 10% (przed i po mi- nimalizacji zbioru). Pełen wykaz danych z tego zakre- su zamieszczono w tabeli 2 (kolumna zdobnictwo).

W zakresie cech zdobnictwa ceramiki TKK wy- różniono (a) wątki proste oraz (b) rozwinięte zwielo- krotnione i (c) wieloelementowe.

a) Uwzględniając przyjęte założenia systematyki cech

zdobniczych ceramiki jako proste sklasyfi kowano

watki zbudowane z jednego elementu zdobniczego

zlokalizowane w obrębie pojedynczej, określonej strefy zdobniczej. (Kośko 1981; Kośko, Szmyt 2006).

W opisywanym inwentarzu ceramicznym występują one relatywnie rzadko. Ich udział nieznacznie prze- kracza 13%. Wyróżniono wśród nich (aa) horyzontal- ne listwy plastyczne, (ab) odciski słupka lub punktu, (ac) pojedynczą, horyzontalną linię rytą oraz (ad) otworki umieszczone pod krawędzią wylewu.

aa) Podczas analizy zbioru ceramiki odnotowano cztery przykłady naczyń zdobionych horyzontal- ną (zapewne dookolną) listwa plastyczną (xM-180) (ryc. 10:8, 10; ryc. 14:52, 58). Fragmenty te odkryto podczas eksploracji warstwy kulturowej w obrębie wy- kopów H6, M4 i M5 oraz w kontekście wczesnonowo- żytnego obiektu 215 (wykop I2/I3). Wydaje się zatem, iż są one powiązane ze strukturami przestrzennymi wyróżnionymi jako zagrody II i III. Listwy plastyczne lokowano zapewne w strefi e podkrawędnej (ryc. 10:10) lub górnej partii pojemników ceramicznych (szyjnej).

W pierwszym z tych przypadków mamy do czynienia z niewielką listwą o trójkątnym profi lu odzwierciedlają- cą zapewne (stylistycznie) zabieg pogrubiania krawędzi wylewu. Pozostałe dwa lepiej zachowane egzemplarze (ryc. 10:8; ryc. 14:52) należy określić jako „masyw- ne” o zaokrąglonym, mocno wyodrębnionym profi lu.

Niewiele da się powiedzieć o formach naczyń orna- mentowanych tą techniką. Wydaje się, iż „masywne”

listwy plastyczne występowały na garnkach „beczułko- watych” znanych między innymi z obszaru Małopolski (Żerniki Górne, Słonowice) (Kempisty 1978; Górski 2007). Kilka podobnych egzemplarzy pochodzi ze sta- nowisk w niżowej części Polski oraz obszarów wschod- nich ekumeny TKK (Gardawski 1959; Kempisty 1978;

Taras 1995; Kryvaltsevich 1998). Liczne egzemplarze podobnie zdobionych naczyń wyróżniono również ostatnio na stanowisku Polesie 1 w Polsce Środkowej (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011).

Naczynia zdobione listwami plastycznymi wy- konano z masy ceramicznej schudzanej gruboziarni- stym tłuczniem mineralnym. Sklasyfi kowano je w ra- mach „amforowej” grupy technologicznej E.

ab) Odciski słupka lub punktu (xA-…, xE-…) stano- wiące samodzielny element zdobniczy wyróżniono jedynie hipotetycznie. Stan zachowania dwóch tak zdobionych ułamków (ryc. 12:26, 28) nie daje moż- liwości w pełni wiarygodnego określenia kompozycji zdobniczej. Obydwa ułamki stanowią zapewne frag- menty brzuśców naczyń wykonanych w technologii grup E i L. Ornamentykę tego typu można interpreto- wać jako swoistego rodzaju „archaizm” odzwiercied- lający tradycje wcześniejszego – subneolitycznego (w szczególności horyzontu linin kultury niemeń- skiej) podłoża kulturowego. (Kempisty 1973; 1983;

Makarowicz 1998; Józwiak 2003; Górski, Makaro- wicz, Wawrusiewicz 2011).

ac) W jednym przypadku można domniemywać, że pojedyncza, horyzontalna linia ryta stanowiła sa-

modzielny element zdobniczy (ryc. 12:35). Należy przypuszczać, iż motyw ten podkreślał tektonikę na- czynia. Ulokowano go na przejściu szyjki w brzusiec esowatoprofi lowanego pojemnika ceramicznego.

ad) Do jednostkowych przykładów zdobnictwa należy zaliczyć również fragment krawędzi wylewu zdobiony rzędem otworków (xS-236). Odkryto go w kontekście warstwy kulturowej w obrębie wyko- pu I5 (ryc. 11:13). W ceramice TKK podobne wat- ki występują relatywnie rzadko i nie stanowią one szczególnego wyznacznika topogenetycznego czy chronologicznego. Dookolna dziurka podkrawęd- na miała zapewne bardziej znaczenie funkcjonalne niż zdobnicze. Jednym z ciekawszych przykładów współwystępowania tego zdobnictwa z „klasyczną”

stylistyką TKK są zaprezentowane ostatnio materiały ze stanowiska 1 w Polesiu w woj. łódzkim (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011).

b) Do wątków rozwiniętych zwielokrotnionych zaliczono motywy zbudowane z jednego elementu zdobniczego powielonego w kilku układach linearno- -horyzontalnych (Kośko 1981; Kośko, Szmyt 2006).

Są to przede wszystkim układy (ba) zwielokrotnio- nych, horyzontalnych linii rytych oraz (bb) linearne układy odcisków wykonanych techniką sznura obwi- janego – tzw. ornament „różańcowy”.

ba) Zwielokrotnione horyzontalne układy linii ry- tych (xM-178:2>) stanowią jeden z najczęściej iden- tyfi kowanych motywów ornamentacyjnych ceramiki TKK z Jeronik. Zdobienie to lokowano zazwyczaj w strefi e podkrawędnej, zewnętrznej na szyjce oraz w górnych częściach brzuśca pojemników ceramicz- nych. W zbiorze wyróżniono 24 tak zdobione ułam- ki ceramiki. Wynika to przede wszystkim ze słabego stanu zachowania naczyń. Szczegółowy ogląd lepiej zachowanych materiałów wskazuje na to, że w więk- szości wypadków pod żłobkami widniało dodatkowe zdobnictwo – w szczególności odciski stempla lub ryte łuczki (linia falista?). Jedynie w dwóch przy- padkach można sądzić, że układ linii rytych wykona- nych na szyjce i w górnej części brzuśca naczyń nie współwystępował z innym zdobnictwem (ryc. 13:40;

ryc. 15:66) a więc z dużym prawdopodobieństwem da się go klasyfi kować w ramach omawianej grupy zdo- bień (jako wątki rozwinięte zwielokrotnione). Ułamki te odkryte w obrębie warstwy kulturowej pochodzą z wykopów Ł2 i M5, najprawdopodobniej z dwóch różnych, cienkościennych naczyń, których cechy tech- nologiczne zostały sklasyfi kowane w ramach grup J i E. Ich lokalizacja koresponduje z zasięgiem wyróż- nionej zagrody III oraz być może zagrody II.

Poziome, zwielokrotnione linie ryte są charaktery-

styczne dla wszystkich enklaw omawianego kręgu kul-

turowego. Pojawiają się we wczesnych (w zachodniej

strefi e Niżu Polskiego) i klasycznych fazach rozwoju

tego ugrupowania kulturowego. Ich obecność w zespo-

łach „trzcinieckich” można łączyć z inspiracjami KGJ,

północnoeuropejskiej prowincji PDZ (Czebreszuk 2001) oraz przede wszystkim z KI (Górski, Makaro- wicz, Wawrusiewicz 2011). Ornamentyka zwielokrot- nionych, poziomych linii rytych jest częstym motywem w inwentarzach zespołów typu HT 2 w zachodniej części Niżu Polskiego, datowanych w międzyrzeczu środkowej Wisły i Warty na okres 1800-1600/1500 BC. Wątki takie udokumentowano m.in. w Rybinach, stan. 14 (Makarowicz 1998), Rybinach, stan. 17 (Ma- karowicz 2000) oraz Odolanowie, Latowicach, stan. 3 i Krępkowie, stan. 1 (Makarowicz 1998). Egzemplarz tak zdobionego naczynia znany jest również z obsza- rów Podlasia – dokumentowano je między innymi na naczyniu ze Strękowej Góry (Bugaj 2008). Ana- logiczna stylistyka cechuje również zespół „klasycz- notrzcinieckich” materiałów z Polesia, stan. 1, gdzie sklasyfi kowane zostały one w ramach drugiej grupy stylistycznej (GS 2) datowanej na podstawie licznych oznaczeń 14C i danych planigrafi cznych na okres 1750 – 1350 BC (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011).

W pojedynczym przypadku układ zwielokrot- nionych linii rytych zaobserwowano na krawędzi fragmentu naczynia odkrytego w południowej części wykopu I8 (ryc. 11:21). Nie można jednakże w tym przypadku z pełną wiarygodnością dokonać klasyfi - kacji tego ornamentu. Wydaje się, iż układ nakrawęd- nych trzech równoległych żłobków mógł stanowić element bardziej skomplikowanej konstrukcji zdobni- czej (na przykład „metopowej”).

Zdobnictwo lokowane w tej strefi e naczynia nie stanowi elementu często rejestrowanego w zespołach TKK. Jego przykłady odnajdujemy między innymi na kilku stanowiskach grupy podlasko-mazowieckiej TKK między innymi w Słochach Annopolskich (Gar- dawski 1959) oraz Dubecznie (Taras 1995) i Warsza- wie – Białołęce Dworskiej (Taras 1995).

bb) Zwielokrotniony układ pionowych linii rytych udokumentowano jedynie w pojedynczym przypadku (ryc. 13:42) poniżej zachowanej fragmentarycznie krawędzi wylewu naczynia. Jego klasyfi kacja jest jed- nakże bardzo hipotetyczna (uwzględniając stan za- chowania) i być może bardziej właściwe byłoby jego traktowanie jako części kompozycji „metopowej” czę- sto identyfi kowanej w materiale wczesno- i klasycz- notrzcinieckim. Zdobnictwo „metopowe” wykonane techniką rycia jest genetycznie wiązane z materiałami grobowymi i osadowymi PDZ, zwłaszcza w ich pro- wincji zachodniej (Czebreszuk 1996). Stanowi ono również jeden z wyznaczników „trzcinieckich” zespo- łów HT 2 (np. Rybiny, stan. 17 – Makarowicz 2000) oraz elementem wcześniejszej „postiwieńskiej” trady- cji czytelnej w postaci materiałów HT 1 (Makarowicz 1998). Wątki często są spotykane na terenie Mazow- sza i Podlasia (por. Taras 1995; Bugaj 2008), są praw- dopodobnie efektem przyswojenia przez tamtejsze populacje wzorców charakterystycznych dla tradycji

„iwieńskiej” oraz „postiwieńskich” niżowych struktur

TKK (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011). Po- siadają one również stosunkowo dobre odniesienie do dobrze datowanych (na podstawie licznych oznaczeń 14C i danych planigrafi cznych) materiałów wiązanych z grupą stylistyczną 1 (GS1) z Polesia stan. 1, gdzie wyznaczają najstarszy etap osadnictwa trzcinieckiego.

W ujęciu chronologii bezwzględnej okres ten moż- na datować w przedziale 1750–1600 BC, w którym współwystępowały z „klasycznotrzciniecką” stylistyką GS2 (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2012).

bc) Zwielokrotnione układy horyzontalnych i diago- nalnych linii wykonanych odciskami sznura obwija- nego (ornament różańcowy) stanowi jeden z bardziej charakterystycznych elementów stylistyki wschodniej części ekumeny TKK. W przypadku materiałów z Je- ronik odkryto sześć tak ornamentowanych ułamków ceramiki (ryc. 10:2, 5; ryc. 13:41; ryc. 15:64). Wystę- powały one w kontekście warstwy kulturowej eksplo- rowanej w południowej części stanowiska (wykopy H1, H4, Ł2 oraz M5). Rejestrowano je więc niejako na „zapleczu” struktury, przestrzennej określonej jako zagroda III i być może zagroda II (ryc. 10:5).

Ceramika zdobiona w ten sposób cechowała się występowaniem pogrubionych wylewów o zwień- czeniach łukowatych lub częściowo ograniczonych od wewnątrz krawędzi (ryc. 10:2, 5). Wykonano je w z masy ceramicznej zawierającej znaczna ilość gru- boziarnistego tłucznia mineralnego, którą można kla- syfi kować w ramach „amforowych” grup E i F. W po- jedynczym przypadku technologia tak zdobionego naczynia reprezentowała „wczesnobrązową” grupę L.

Genezy omawianego zdobnictwa upatruje się niekiedy w tradycji wytwórczości ceramicznej społecz- ności PDZ. Oddziaływania z tego kręgu kulturowego miałyby w tym przypadku stanowić jeden z przejawów procesów interakcji i integracji zachodzących między społecznościami i prowadzących do wykształcenia się TKK (Czebreszuk 2001). W obrębie wschodniej ekumeny TKK zdobnictwo „różańcowe” jest jednym z charakterystycznych elementów wytwórczości cera- micznej grupy północnopolskiej, gdzie identyfi kowa- no je między innymi na stanowiskach Ozernoe i Sta- rye Jyurkoviči (Kryval’cevič 1997) oraz na obszarze białoruskiego Poniemnia (Lakiza 2008). W ostatnich latach zdobnictwo to udokumentowano również w materiałach „trzcinieckich” z Podlasia. Podobnie zdobione naczynie odkryto między innymi w kontek- ście pochówku podkurhanowego z Korycinów (Pawla- ta 2009) oraz w trakcie badań osady TKK ze Strękowej Góry (Bugaj 2008) i Hieronimowa (niepublikowane zbiory Muzeum Podlaskiego w Białymstoku).

Zarówno kontekst odkrycia, jak i charakterysty- ka mikromorfologiczna i technologiczna tak zdobio- nych naczyń nie dają podstaw do postawienia hipotezy o odrębności (w wymiarze chronologicznym) tego zbioru względem pozostałych źródeł TKK o cechach

„klasycznotrzcinieckich”. Prawdopodobnie materiały

te stanowią element obcej w sensie topogenetycz- nym, aczkolwiek integralnej części zespołu źródeł

„trzcinieckich”.

c) Wątki rozwinięte wieloelementowe łączą w so- bie motywy zdobnicze zbudowane z więcej niż jed- nego elementu zdobniczego (Kośko 1981). W analizo- wanym zbiorze identyfi kowano kompozycje zdobnicze zbudowane z kombinacji (ca) horyzontalnych ukła- dów linii rytych, pod którymi lokowano punkty/słupki odciskane lub nacinane oraz (cb) ryte łuczki lub/i li- nię falistą. Jednostkowo wyróżniono również kombi- nację złożoną (cc) z poziomych linii i łuczków wyko- nanych odciskami sznura dwudzielnego.

ca) Poziome żłobki, pod którymi występowały od- ciski stempla, lub krótkie, diagonalne nacięcia sta- nowią najczęściej identyfi kowany wątek zdobniczy (ryc. 10:3; ryc. 11:14, 15, 17, 18; ryc. 12:29, 34, 36;

ryc. 13:39; ryc. 14:50, 53, 54). Motywem tym zdo- biono górne części esowatoprofi lowanych naczyń ceramicznych (najprawdopodobniej garnków). Reje- strowano je na całej przestrzeni osady (osad?) TKK.

Tak zdobione ułamki ceramiki dokumentowano za- równo na poziomie warstwy kulturowej, jak i w kon- tekście obiektów nieruchomych (ob. 302, 242 i 709).

Ich obecność odnotowano w obrębie wszystkich trzech wyróżnionych zagród.

Wątki zdobnicze składają się z horyzontalnych, zwielokrotnionych linii rytych z dookolnie umieszczo- nymi nakłuciami lub odciskami, które tworzą klimat stylistyczny charakterystyczny dla zespołów „trzci- nieckich” („grupy podlaskiej-mazowieckiej” według Aleksandra Gardawskiego 1959, por. też Dąbrowski 2005) z Niziny Mazowieckiej (zwłaszcza Kotliny Warszawskiej). Wzorce te można łączyć genetycznie z grupą (horyzontem) linińską (Kempisty 1972; Ma- karowicz 1998; Józwiak 2003), poprzedzającą rozwój struktur „trzcinieckich” w tym regionie. Stanowią one również jeden z głównych wyznaczników „klasycz- notrzcinieckiej” grupy stylistycznej 2b (GS2b) wyróż- nionej na stanowisku 1 w Polesiu w dorzeczu Bzury i datowanej na okres 1750–1350 BC (Górski, Makaro- wicz, Wawrusiewicz 2011). Zbliżone stylistycznie ma- teriały dokumentowano na całym obszarze ekumeny TKK – Nizinie Mazowieckiej i Podlaskiej, Wyżynie Lubelskiej i Polesiu Lubelskim, w pasie nizin Polski Środkowej, na Wyżynie Małopolskiej oraz na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej (Makarowicz 1998).

cb) Horyzontalne układy linii rytych współwystę- powały niekiedy z umieszczonymi poniżej nich ukła- dami łuczków lub linii falistej (ryc. 10:4; ryc. 13:44;

ryc. 15:59). Dokonanie wyraźnej klasyfi kacji tych wątków wydaje się jednakże niemożliwe, co wyni- ka ze złego stanu ich zachowania, a co za tym idzie radykalnego ograniczonia powierzchni obserwacji.

Fragmenty ceramiki zdobionej w omawiany sposób współwystępują z ułamkami opisanymi powyżej. Stan ten dokumentują materiały pozyskane z wypełniska

obiektu 302, na których poniżej linii rytych doku- mentowano zarówno łuczek (fr. linii falistej?), jak i odciski stempelka (ryc. 10:3, 4).

Materiały te stanowią, obok cech wspomnianych wyżej, jeden z elementów stylistyki „trzcinieckiej”, często identyfi kowany na obszarze grupy podlasko- -mazowieckiej. W ujęciu chronologicznym można je odnieść również do klasycznotrzcinieckiej stylistyki (GS2b) datowanej na przykładzie dobrze rozpozna- nego stanowiska w Polesiu na okres 1750–1350 BC (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011).

cc) Bardzo interesującym przykładem zdobnictwa ceramiki TKK z Jeronik jest kompozycja złożona z horyzontalnych linii i łuczków wykonanych odciska- mi sznura dwudzielnego (ryc. 12:25). Fragmenty tego naczynia odkryto w trakcie eksploracji warstwy kul- turowej w obrębie południowo wschodniej części wy- kopu J1. Jego klasyfi kację w ramach „trzcinieckiego”

zespołu źródeł w istotny (decydujący) sposób uwia- rygodniają obserwacje technologiczne. Ułamek ten wykonano w technologii grupy E, a więc cechującej większość ceramiki TKK i nie identyfi kowanej w ra- mach neolitycznego zespołu źródeł łączonych z KCSz czy KNi. Ten typ zdobnictwa nie znajduje ściślejszych analogii w rozpoznanych dotychczas zespołach TKK, choć zbliżony stylistycznie fragment naczynia pocho- dzi z kontekstu osady „trzcinieckiej” w Strękowej Gó- rze na Podlasiu (Bugaj 2008). Ornamentyka tego typu stanowi natomiast jedną z głównych cech wytwórczo- ści ceramicznej społeczności grupy samborzeckiej KM, rozwijającej się we wczesnym okresie epoki brą- zu w strefi e wyżyn Polski południowo-wschodniej.

Obecność stylistyki „mierzanowickiej” w inwen- tarzu TKK z Jeronik należy interpretować jako swo- isty archaizm, genetycznie wywodzący się z wcześ- niejszej „episznurowej” tradycji kulturowej. Bardzo interesujący jest w tym przypadku fakt, iż archaizm ten stanowi element obcy (w sensie topogenetycz- nym) względem potencjalnego, lokalnego podłoża kulturowego tradycji subneolitycznych.

Technologia

Analizy technologicznej dokonano w odniesie- niu do 447 ułamków ceramiki, których stan zacho- wania umożliwiał przeprowadzenie pełnej obserwacji cech dystynktywnych (tab. 4). Stanowią one blisko 70% całości zbioru.

W ramach tego zespołu źródeł wyróżniono sie- demnaście typów technologicznych drugiego stopnia (2, 4, 5, 6, 7, 8, 14, 15, 19, 22, 24, 25, 26, 29, 35, 36 oraz 42) defi niowanych w ramach siedmiu grup technologicznych (dalej: gt.) (D, E, H, J, K, L i M).

One z kolei podlegają procedurze generalizacji two- rząc jednostki technologiczne wyższego rzędu zwane cyklami (Ib, IIa, IIb, IIc oraz IIIa) (Czebreszuk 1996;

Józwiak 2003). Ich zgeneralizowaną frekwencję

przedstawiono w formie tabelarycznej traktując łącz- nie całość źródeł pochodzących z warstwy kulturowej oraz osobno poszczególnych obiektów nieruchomych łączonych z osadnictwem TKK (tab. 4).

Wielość wyróżnionych typów technologicznych oraz grup i cykli niezbyt dobrze odzwierciedla charakter zbioru. Zdecydowana większość z nich odnosi się do ob- serwacji dokonanych dla znikomej ilości fragmentów ce- ramiki. Aż jedenaście spośród siedemnastu typów tech- nologicznych (dalej: tt.) reprezentowanych jest poprzez kilka ułamków naczyń (od 1 do 10). W szczególności dotyczy to ttIIs 2, 4, 5, 6, 8, 24, 25, 26, 35, 36 oraz 42 klasyfi kowanych w ramach grup D, J, K, L i M. Stan ten może wynikać niekiedy z trudności w jednoznacznej kla- syfi kacji kulturowo-chronologicznej silnie rozdrobnio- nych źródeł. I tak, prawdopodobnie ułamki wykonane w technologii „klasycznoniemeńskiej” grupy M można alternatywnie klasyfi kować w ramach KNi, a pojedynczy fragment ceramiki „wczesnosznurowej” grupy D rozpa- trywać w kontekście zespołu źródeł KCSz. Wątpliwości te pogłębia również fakt, iż obserwacji tych dokonano wyłącznie dla niecharakterystycznych, pozbawionych zdobnictwa i cech mikromorfologicznych części naczyń.

W zbiorze „trzcinieckich” materiałów ceramicz- nych z Jeronik zdecydowanie dominują fragmenty na- czyń sklasyfi kowanych w ramach grup E i F łączonych z „amforowym” cyklem IIa. Oznaczenie takie uzyska- no dla blisko 80% rozpoznanych ułamków ceramiki.

Blisko 60% określonych technologicznie frag- mentów naczyń pochodzi z pojemników cienko- i średniościennych, w których masę ceramiczną schudzano dużą ilością gruboziarnistego tłucznia mineralnego. Struktura przełamów jest w większości jednolita, co wskazuje na dobre przygotowanie masy ceramicznej. Powierzchnie ścianek pozostają wygła- dzone, z często identyfi kowanymi nierównościami, co jest efektem charakteru – wielkości użytej do- mieszki. Ułamki te sklasyfi kowano w ramach grupy technologicznej E. W jej obrębie wyróżnia się trzy ttIIs 15, 22 i 29. Podstawą ich wydzielenia jest barwa wykorzystanego tłucznia mineralnego – biała (22), różowa (29) oraz niejednorodna (15) (Czebreszuk 1996; Makarowicz 1998). W materiałach z Jeronik obecne są wszystkie z nich. Najczęściej obserwowa- no obecność tłucznia barwy różowej (129 fr.) oraz białej (99 fr.). Rzadziej rejestrowano ułamki schudza- ne domieszką wielobarwną (43 fr.).

Około 20% omawianego zbioru ceramiki odpo- wiada grupie technologicznej F, według systemu za- proponowanego przez J. Czebreszuka (Czebreszuk 1996), cechującej się obecnością naczyń średnio- i gru- bościennych. Masa ceramiczna schudzana była w tym przypadku dużą ilością domieszki różnobarwnego, grubo- i średnioziarnistego tłucznia mineralnego oraz piasku. Przełamy naczyń miały najczęściej charakter

„blaszkowaty”. W obrębie gt. F wyróżnia się tylko je- den typ technologiczny (ttIIs 14) (Czebreszuk 1996).

Porównywalną ilość ceramiki (około 14%) skla- syfi kowano w ramach „wczesnobrązowej” grupy technologicznej L. Grupuje ona zarówno fragmenty pojemników cienkościennych, jak i naczyń średnio- i grubościennych. W charakterze domieszki schudza- jącej dominuje tu średnioziarnisty tłuczeń mineralny.

Przełamy posiadają najczęściej warstwowany, „blasz- kowaty” charakter, co jest efektem niezbyt dbałego przygotowania masy ceramicznej. Naczynia posiada- ją równą lub pofałdowaną powierzchnię, z identyfi ko- wanymi niekiedy śladami użycia twardego gładzika.

W obrębie gt L wyróżnia się siedem typów techno- logicznych drugiego stopnia – ttIIs 7, 8, 9, 18, 19, 25 oraz 26. Jednakże w materiale „trzcinieckim”

z Jeronik liczniej reprezentowane były jedynie dwa z nich. Dwadzieścia sześć ułamków sklasyfi kowano w ramach ttIIs 7 (blisko 6% zbioru). Cechy techno- logiczne siedemnastu kolejnych pozwalają łączyć je z typem technologicznym 19 (blisko 4% całości ze- społu). Materiały te grupują ceramikę średnio- i gru- bościenną schudzaną domieszką średnioziarnistego (ogólna cecha gt. L) tłucznia mineralnego barwy bia- łej (ttIIs 19) i niejednorodnej (ttIIs7).

Ceramika klasyfi kowana w ramach grup J i K rejestrowana była jedynie śladowo, a klasyfi kację taką uzyskano jedynie w przypadku pojedynczych ułam- ków ceramiki. Ich udział w całości zbioru wynosił odpowiednio około 3 i 1,5%.

Porównywalne wyniki otrzymano zarówno w przy- padku zestawień dokonanych dla materiałów odkrytych w warstwie kulturowej, jak i w wypełniskach obiektów nieruchomych. W zdecydowanej większości obiektów (ob. 23, 223, 265, 302, 496, 711, 713, 739, 745, 959 oraz 1012) dokumentowano wyłącznie ceramikę gt.

E. Stosunkowo często materiały te współwystępowały z fragmentami naczyń wykonanych w (również „amfo- rowej”) recepturze gt. F (ob. 408, 553, 704 i 709). Poje- dyncze przypadki współwystępowania wspomnianych powyżej grup źródeł z ceramiką wykonaną w konwen- cji „wczesnosznurowej” gt D (ob. 610) i „klasycznonie- meńskiej” gt. M (ob. 705) można interpretować jako domieszkę starszych materiałów neolitycznych. Na tle ogólnego przeglądu struktury technologicznej inwenta- rzy „trzcinieckich” obiektów nieruchomych wyraźnie wyróżnia się obiekt 705. Wyróżniono w nim aż pięć grup technologicznych (E, F, K, L i M), co można tłu- maczyć jego szczególnym charakterem funkcjonalnym.

Obiekt, ów był częścią konstrukcji mieszkalnej, a więc założenia o dłuższym (względem na przykład jam za- sobowych) czasie jego użytkowania. Do pojedynczych należą przypadki współwystępowania z materiałami o „amforowych” cechach technologicznych ułamków ceramiki wykonanej w odmiennej konwencji technolo- gicznej (ob. 267, 633, 742 i 842) lub obserwacji wyłącz- nie innych gt. (ob. 226).

W obrębie całości zespołu nie odnotowa-

no lepiej czytelnych różnic pomiędzy strukturą

technologiczną ceramiki TKK z poszczególnych stref stanowiska. Stan ten dotyczy również wyróżnionych hipotetycznie zagród (I-III), gdzie inwentarz cera- miczny cechował się znacznym stopniem standaryza- cji. Ogólny charakter technologiczny zespołu ściśle odpowiada obserwacjom dokonanym dla „klasycz- notrzcinieckich” zespołów GS 2 ze stanowiska w Po- lesiu zlokalizowanego w dorzeczu Bzury (Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2012).

Podsumowanie

Odkryte w Jeronikach materiały ceramiczne TKK cechuje znaczy stopień jednorodności cech sty- listycznych i technologicznych.

Do pierwszej z nich należy zaliczyć powszech- nie występujące zdobnictwo górnych części naczyń ceramicznych motywami zwielokrotnionych, hory- zontalnych żłobków, pod którymi lokowane były odciski stempelka, nakłucia i nacięcia. W innym wa- riancie ten ostatni motyw zastępowano rytym moty- wem łuczków lub linii falistej. Relatywnie często wy- stępowała też charakterystyczna dla inwentarzy TKK listwa plastyczna. Zdecydowana większość form po- siadała pogrubione krawędzie, o zwieńczeniach częś- ciowo zaokrąglonych i skośnie ściętych.

Z kolei obserwacje dokonane na płaszczyźnie cech technologicznych wykazały wyraźną tenden- cję do powszechnego stosowania receptur „amforo- wych”, opartych na powszechnym wykorzystaniu do- mieszki gruboziarnistego tłucznia mineralnego.

Zebrane dane nie dają podstaw do wyróżnienia w obrębie zbioru zespołów mogących odzwierciedlać zróżnicowanie chronologiczne źródeł. W najogólniej- szym wymiarze materiały udokumentowane w obrębie wyróżnionych hipotetycznie zagród I i II należy uznać za zespoły jednorodne, stanowiące względnie homo- geniczny zespół źródeł TKK. Wnioskowanie to, oparte na analizie materiału ruchomego, niekoniecznie może odzwierciedlać rzeczywistą jednoczasowość obydwu założeń. Wynika to z faktu, iż odrębne fazy budowlane, rozumiane jako funkcjonowanie zagród w relatywnie krótkim odstępie czasu, odnosi się do tej samej fazy stylistycznej (rozumianej przez pryzmat cech tech- nostylistycznych wytwórczości ceramicznej). Niewy- kluczone, że potwierdzeniem rozłącznego (w sensie krótkiego przedziału czasowego) funkcjonowania tych zespołów osadniczych jest odmienność konstrukcji założeń mieszkalnych/gospodarczych o zagłębionej podłodze w odniesieniu do zagrody I i nieustalonej konstrukcji naziemnej dla zagrody II. Być może różni- ce te odzwierciedlają pewną sezonowość osadnictwa.

W takim ujęciu zagrodę I można by interpretować jako trwalsze założenie „zimowe”.

Pewną odmiennością, względem pozostałych, ce- chuje się wyróżniona w południowej części stanowiska zagroda III. Widoczne jest to w konstrukcji jedynej,

udokumentowanej w tej strefi e „piwniczki”. Ponad- to, odnotowana tu koncentracja ceramiki cechuje się pewnym stopniem nasycenia cech „wschodniotrzcinie- ckich”, o czym świadczą ułamki naczyń zdobionych or- namentem „różańcowym”. Towarzyszą one jednakże

„klasycznotrzcinieckiej” stylistyce charakterystycznej dla pozostałych skupisk. Brak dobrze opracowanych systemów periodyzacji dla wschodniej (w szczególno- ści tak zwanej „leśnej” lub w innym ujęciu „postsub- neolitycznej”) części ekumeny TKK powoduje, że nie ma możliwości weryfi kacji pozycji chronologicznej źródeł ceramicznych zdobionych ornamentem „różań- cowym”. Dotyczy to również jej odniesienia względem pozostałych „klasycznych” materiałów.

Ustalając datowanie omawianych źródeł należy mieć na uwadze ograniczenia wynikające z braku lokalnych, w wymiarze Podlasia, systemów periody- zacji. Wydaje się, iż najwłaściwszym punktem odnie- sienia będzie tu wielokrotnie przywoływany, dobrze datowany metodą radiowęglową i analizami planigra- fi cznymi, zespół źródeł TKK z Polesia (Górski, Ma- karowicz, Wawrusiewicz 2011). Przyjmując ten układ odniesienia, materiały z Jeronik należy synchronizo- wać z grupą stylistyczną 2 (GS 2), datowaną na okres 1750 – 1350 BC. W początkowym etapie funkcjono- wała ona równolegle ze stylistyką o cechach „posti- wieńskich” konstytuujących wyróżnioną w Polesiu GS 1, określaną cezurami 1750–1600BC. Nawiązania do tej stylistyki można hipotetycznie znaleźć na frag- mencie ceramiki zdobionej układem zwielokrotnio- nych, wertykalnych linii rytych, który można inter- pretować jako słabo zachowany fragment konstrukcji metopowej, charakterystycznej zarówno dla stylistyki GS 1 z Polesia, jak i zespołów typu HT 2 z obszaru Kujaw (por. Makarowicz 1998; 2000; Górski, Ma- karowicz, Wawrusiewicz 2011). Niezwykle istotnym elementem wskazującym na stosunkowo wczesną po- zycję źródeł z Jeronik jest obecność swoistych archa- izmów stylistycznych. Dokumentowały one lokalne postsubneolityczne elementy stylistyczne – jednoele- mentowe (?) układy odcisków stempelka oraz bardzo inspirujące elementy egzogenne, w postaci tradycji samborzeckiej grupy KM.

Przyjmując powyższe uwagi, można założyć, iż materiały z Jeronik odzwierciedlają wczesny etap roz- woju tzw. grupy podlasko–mazowieckiej TKK. Chro- nologię bezwzględną tego zespołu można odnieść do okresu 1750–1600 BC, a więc synchronizować z da- towaniem grup stylistycznych 1 i 2 z Polesia, stan. 1 (GS 1 i GS 2) oraz późnym etapem rozwoju tradycji KM (por. Górski, Makarowicz, Wawrusiewicz 2011;

Kadrow, Machnik 1997).

Muzeum Podlaskie w Białymstoku

Dział Archeologii

ul. Bema 11, 15-369 Białystok

adamwawrusiewicz@op.pl

LITERATURA Bargieł B., Zakościelna A.

2005 Stan badań nad neolitem i wczesną epoką brą- zu na wschodnim Mazowszu i Podlasiu, [w:]

(red.) M. Dulinicz, Problemy przeszłości Ma- zowsza i Podlasia III, Warszawa, 37-46.

Berezanskaja S.S.

1972 Srednij period bronzovogo vieka w severnoj Ukrainie, Kiev.

Berezanskaja S.S., Otroščenko V.V.

1997 Bronzovij vik, [w:] Davna istorija Ukraini, Kiiv Bugaj U.

2008 The bronze age settlement from site 1 in Góra Strękowa, county of Białystok, Sprawozdania Archeologiczne 60, 169-263

Czebreszuk J.

1996 Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań.

2001 Schyłek neolitu i początki epoki brązu w strefi e południowo-zachodniobałtyckiej (III i początki II tys. przed Chr.). Alternatywny model kultury, Poznań.

Dąbrowski J.

2004 Ältere Bronzezeit in Polen, Warszawa.

2005 Kultura trzciniecka na Mazowszu i Podlasiu [w:] (red.) M. Dulinicz, Problemy przeszłości Mazowsza i Podlasia, III, Warszawa, 61-66 Gardawski A.

1959 Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce, Mate- riały Starożytne 5, 7-189.

Górski J.

1997 Główne etapy rozwoju kultury trzcinieckiej na obszarze Nowej Huty na tle przemian tej kultury w zachodniej Małopolsce, Materiały Archeolo- giczne Nowej Huty 20, 7-37.

2007 Chronologia kultury trzcinieckiej na lessach nie- cki nidziańskiej, Kraków.

Górski J., Makarowicz P., Wawrusiewicz A.

2011 Osady i cmentarzyska trzcinieckiego kręgu kul- turowego w Polesiu. Stanowisko 1, woj. łódzkie, Łódź.

2012 Podstawy datowania trzcinieckiego kręgu kul- turowego w Polsce Środkowej na przykładzie materiałów ze stanowiska w Polesiu, Acta Uni- versitatis Lodziensis, Folia Archeologia 28, 91-128

Józwiak B.

2003 Społeczności subneolitu wschodnioeuropejskie- go na Niżu Polskim w międzyrzeczu Odry i Wi- sły. Poznań.

Kadrow S.

1995 Gospodarka i społeczeństwo. Wczesny okres epoki brązu w Małopolsce, Kraków.

Kadrow S., Machnik J.

1997 Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksono- mia i rozwój przestrzenny, Kraków.

Kempisty A.

1978 Schyłek neolitu i początek epoki brązu na Wyży- nie Małopolskiej w świetle badań nad kopcami, Warszawa.

Kempisty E.

1972 Materiały tzw. kultury ceramiki grzebykowo- -dołkowej z terenu Mazowsza i Podlasia, Wia- domości Archeologiczne 36/2, 411-483.

1973 Kultura ceramiki „grzebykowo-dołkowej” na Mazowszu i Podlasiu. Wiadomości Archeolo- giczne 37/1, 3-76.

1983 Neolityczne kultury strefy leśnej w połnocnej Polsce,[w:] (red.) T. Malinowski, Problemy epoki kamienia na Pomorzu, Słupsk, 175-200.

Kondracki J.

2002 Podstawy regionalizacji fi zyczno-geografi cznej, Warszawa.

Kośko A.

1981 Udział południowowschodnioeuropejskich wzor- ców kulturowych w rozwoju niżowych społe- czeństw kultury pucharów lejkowatych, Poznań.

Kośko A., Szmyt M.

2006 Opatowice Wzgórze Prokopiaka. Studia i mate- riały do badań nad późnym neolitem wysoczy- zny kujawskiej, I, Poznań.

Kryvalcevič M.M.

1997 Z badań nad kulturą trzciniecką na Polesiu Bia- łoruskim w dorzeczu Prypeci, Folia Praehistori- ca Posnaniensis 7, 69-97.

Lakiza V.L.

2008 Staražytnasci poznjaga nealitu i rannjaga pe- ryjadu bronzawaga veku Belaruskaga Panja- monnja, Minsk.

Lysenko S.D.

2007 Dinamika razvitija tšineckogo kulturnogo kru- ga na granice pravoberežnoj lesostepi i Poleśja.

[w:] (red.) L. Bakalarska, Wspólnota dziedzi- ctwa archeologicznego ziem Ukrainy i Polski, Warszawa, 341-389.

Makarowicz P.

1998 Rola społeczności kultury iwieńskiej w gene- zie trzcinieckiego kręgu kulturowego (2000- 1600 BC), Poznań.

2000 Osadnictwo społeczności z wczesnej epoki brązu w Rybinach, woj. kujawsko-pomorskie, stanowi- sko 17, Poznań.

2001 Trzciniecki krąg kulturowy – wspólnota pogra- nicza Wschodu i Zachodu, [w:] (red.) J. Cze- breszuk, M. Kryvalcevič, P. Makarowicz., Od neolityzacji do początków epoki brązu. Przemia- ny kulturowe w międzyrzeczu Odry i Dniepru między VI i II tys. przed Chr., Poznań, 351-360.

2010 Trzciniecki krąg kulturowy – wspólnota pograni-

cza Wschodu i Zachodu, Poznań.

Pawlata L.

2009 Kurhany trzcinieckie z Korycinów, gm. Grodzisk, pow. Siemiatycze, Podlaskie Zeszyty Archeolo- giczne 5, 17-54.

Rusin K., Wawrusiewicz A.

2012 Osada kultury przeworskiej w Jeronikach na stanowisku 2, gm. Choroszcz, pow. białostocki, woj. podlaskie, Podlaskie Zeszyty Archeolo- giczne 7-8, 113-152.

Taras H.

1995 Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu, Lublin.

Wawrusiewicz A.

2009 Wstępne sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych realizowanych na stanowi-

sku 2 w Jeronikach, gm. Choroszcz, pow. bia- łostocki, woj. podlaskie, Podlaskie Zeszyty Ar- cheologiczne 5, 197-212.

2010 Ceramika kultury ceramiki sznurowej ze stano- wiska 2 w Jeronikach, pow. białostocki, woj. pod- laskie, Podlaskie Zeszyty Archeologiczne 6, 19-36.

2011 Okres neolitu i wczesnej epoki brązu na Pod-

lasiu. Stan i perspektywy badań [w:] (red.)

U. Stankiewicz, A. Wawrusiewicz, Na rubieży

kultur. Badania nad okresem neolitu i wczesną

epoką brązu, Białystok, 13-36.

Nr ob. Lok alizacja W ymiar y obiektu Rzut W ypełnisk o F unkcja Ar Ćw . Dł. [m] Szer . [m] Głęb. [m] poziom y piono wy ceramik a k rzem. pol. k ości 23 E 1 C 1 ,20 0,86 0, 1 4 o w aln y niec k o w aty jedno w a rstw o w e jednor odne 36 jama gospodar cza 223 I 2 C 1 ,20 0,58 0, 1 4 o w aln y niec k o w aty asyme tr y czn y jedno w a rstw o w e jednor odne 7 jama gospodar cza 26 4 I 5, J 5 C, D 1 ,1 4 1 ,06 0,6 4 k olisty trapezo w aty wielo w a rstw o w e, mieszane 3 jama zasobo w a 265 I 5 C 1 ,08 1 ,1 4 0,44 k olisty niec k o w aty dwuw arstw o w e, niec k o w a te 11 2 jama zasobo w a 266 I 5 D 0,50 0,5 4 0,30 czw or oboczn y niec k o w aty asyme tr y czn y jedno w a rstw o w e, jednor odne 1 dołek posłupo wy 26 7 I 5 D 1 ,26 1 ,2 7 0,70 k olisty pr ost okątn y wielo w a rstw o w e, hor yzont alne 1 6 jama zasobo w a 2 7 3 I 8 C 0,50 0,46 0,20 k olisty niec k o w aty dwuw arstw o w e niec k o w a te 1 11 dołek posłupo wy 302 H 3/H 2 C/A 1 ,7 4 1 ,03 0,25 pr ost okątn y niec k o w aty jedno w a rstw o w e jednor odne 7 jama gospodar cza 325 H 5 A 1 .04 1 ,00 0,28 k olisty niec k o w aty jedno w a rstw o w e, jednor odne 6 jama gospodar cza 326 H 5 C 1 ,90 1 ,1 8 0,50 o w aln y odwr o tnie trapezo w aty dwuw arstw o w e, hor yzont alne 1 jama gospodar cza 40 7 J 6/K 6 C/D 0,9 4 0,86 0,2 7 o w aln y niec k o w aty nier egular n y dwuw arstw o w e, hor yzont alne 2 dołek posłupo wy 408 K 6 D 1 ,20 1 ,0 7 0,38 o w aln y niec k o w aty dwuw arstw o w e, niec k o w a te 2 1 jama gospodar cza 456 K 7 C 0,38 0,3 7 0,3 4 k olisty post okątn y jedno w a rstw o w e jednor odne 1 dołek posłupo wy 496 J 1 B 0,42 0,40 0, 1 0 k olisty niec k o w aty jedno w a rstw o w e jednor odne 1 dołek posłupo wy 553 Ł 1 a/c 1 ,1 6 1 ,20 0,40 k olisty niec k o w aty dwuw arstw o w e niec k o w a te 1 5 palenisk o

T ab. 1 . Jer oniki st an. 2, gm. Chor oszcz, w oj. podlaskie (AZP 3 7-85/2). Charakter ystyka obiekt ó w nier uc hom y c h trzciniec kiego krę gu k ultur o w ego T ab. 2. Jer oniki, site 2, Chor oszcz dis., P odlaskie V oiv odeship (AZP 3 7-85/2). Character istics of immo v able objects of the T rzc iniec cultur e rang e

61 0 Ł 5/Ł 6 a/c 1 ,1 4 1 ,09 0,88 k olisty pr ost okątne wielo w a rstw o w e złożone 9 1 2 jama zasobo w a 633 Ł 3 c 1 ,1 8 1 ,1 9 1 ,1 8 k olisty w o rk o w aty wielo w a rstw o w e złożone 28 jama zasobo w a 704 L 5 d 1 ,40 1 ,20 0,5 4 k olisty trapezo w aty wielo w a rstw o w e złożone 1 9 jama zasobo w a 705 L 4/ L 5 a-b/c-d 2,53 2,20 0,52 pr ost okątn y niec k o w aty wielo w a rstw o w e niec k o w a te 4 1 4 1 11 półziemianka 70 7 L 5 c 0,82 0,80 0, 1 6 o w aln y niec k o w aty jedno w a rstw o w e jednor odne 1 1 dołek posłupo wy 709 L 5 a 1 ,1 0 1 ,1 2 0,60 k olisty trapezo w aty wielo w a rstw o w e złożone 6 jama zasobo w a 7 11 L 6 a 1 ,32 1 ,28 0,30 k olisty niec k o w aty jedno w a rstw o w e jednor odne 3 jama gospodar cza 7 1 3 L 6 a 1 ,44 0,70 0, 1 0 o w aln y niec k o w aty jedno w a rstw o w e jednor odne 1 jama gospodar cza 7 3 9 L 4 a 2,00 1 ,50 0,30 pr ost okątn y niec k o w aty wielo w a rstw o w e niec k o w a te 1 8 1 1 półziemianka 7 4 2 L 4 b 1 ,1 0 1 ,06 0,52 k olisty pr ost okątn y wielo w a rstw o w e hor yzont alne 1 jama zasobo w a 7 4 5 L 4 b 0,90 0,85 0,60 k olisty trapezo w aty jedno w a rstw o w e jednor odne 5 2 4 jama zasobo w a 83 1 Ł 4/ Ł 5 b/d 0,92 0,98 0,3 1 o w aln y niec k o w aty dwuw arstw o w e niec k o w a te 8 2 jama gospodar cza 8 4 2 L 2 a/b 0,90 0,98 0,60 o w aln y niec k o w aty jedno w a rstw o w e jednor odne 2 2 jama gospodar cza 959 O 4 / O 5 /P 4 / P 5 a/c/b/d 1 ,7 8 1 ,66 0,90 o w aln y niec k o w aty asyme tr y czn y dwuw arstw o w e diagonalne 1 jama gospodar cza 1 0 1 2 M 1 a 0,3 4 0,3 7 0 ,1 6 k olisty niec k o w aty jedno w a rstw o w e jednor odne 1 dołek posłupo wy