MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XL, 2015
MICHAŁ GRYGIEL, MIKOŁAJ ORZECHOWSKI
ZABYTKI Z GROBU (?) KULTURY POMORSKIEJ Z MIEJSCOWOŚCI ŁAWY, POW. KAZIMIERZA WIELKA, WOJ. ŚWIĘTOKRZYSKIE
Abstract:
Since 1936 an inventory of a cremation grave of Pomeranian culture discovered by chance at Ławy, in the Kazimierza Wielka distr., Świętokrzyskie voiv. is kept in collection of the Archaeological Museum in Kraków.
Artefacts were discovered one year earlier probably during modernisation of a main road in the area of the village. The inventory includes ten clay vessels (some of them were urns), three iron artefacts: a unique, repai- red brooch of Kowalowice-type, a lance head and a long knife of cord type; two fragments of bronze artefacts;
two other elements: a small clay vessel and an iron artefact described as a toiletry, are now considered as lost.
Two of mentioned metal artefacts – the fi bula and the long knife, represent forms of celtic provenience ty- pical for western province of Pomeranian culture in Silesia and the southern Great Poland. The chronology of these forms link grave from Ławy with a period corresponding to the La Tène A phase (ca. 500-400/380 BC), i.e. the end of the Hallstatt period and beginning of the pre-Roman period in polish Lowlands. The fi nd from Ławy is one of the oldest, reliable-dated Pomeranian assemblage from Kraków Loess Upland and point to a diversifi ed origin of that cultural unit in the upper Vistula. Clear connections of some metal grave goods to the distant western peripheries of the Pomeranian culture and some references of vessels form grave to the Milieu of late Lusatian culture as well are noteworthy.
Key words: Pomeranian culture, Kraków Loess Upland, celtic infl uences
Schyłek wczesnej epoki żelaza przyniósł duże zmiany na mapie kulturowej Europy środkowej.
W dorzeczu Odry i Wisły nastąpiło wówczas zała- manie osadnictwa łużyckiego kręgu kulturowego, utrzymującego się co prawda jeszcze do starszego okresu przedrzymskiego, ale w niewielkich teryto- rialnie zgrupowaniach. Istotne przemiany zaszły także w obrębie zajmującej pierwotnie północną część Niżu Polskiego kulturze pomorskiej, która poszerzyła znacznie swój zasięg w kierunku połu- dniowym i południowo-wschodnim. Przyjmuje się, iż stało się to na skutek migracji społeczności wy- mienionej jednostki, a także w wyniku przekształ- ceń o charakterze akulturacyjnym, polegających na zmianie modelu kulturowego lokalnych społeczności kultury łużyckiej pod wpływem szeroko rozumia- nych oddziaływań ludności pochodzącej z północy
(zob. Kozłowski, Kaczanowski 1998; Dzięgielewski 2010a – tam dalsza lit.). Na wielu obszarach istnieją jednak duże trudności z wytłumaczeniem charakte- ru zjawiska ekspansji kultury pomorskiej. Wynikają one między innymi z niejasnej chronologii zjawisk kulturowych zachodzących u schyłku wczesnej epoki żelaza i w starszym okresie przedrzymskim.
Uwaga ta dotyczy zwłaszcza strefy rozciągającej się
w dorzeczu górnej i środkowej Wisły, skąd pochodzi
znikoma liczba zabytków pozwalających odnieść za-
chodzące tu procesy do interregionalnej chronologii
okresu halsztackiego i lateńskiego. Korelację taką
umożliwiają przede wszystkim znaleziska zawierają-
ce, oprócz materiałów miejscowych kultur, zabytki
będące importami bądź naśladownictwami form wy-
wodzących się z obszarów celtyckich (zob. Woźniak
1979; 1995; 2010). W tym kontekście do ważnych
poznawczo znalezisk należy niewątpliwie inwentarz domniemanego grobu kultury pomorskiej z miejsco- wości Ławy, pow. Kazimierza Wielka (dawny pow.
Pińczów). Odkrycie to, mimo że było wielokrotnie wzmiankowane w literaturze, nie doczekało się wni- kliwego omówienia. Najwięcej uwag poświęcił mu dotychczas S. Nosek w swojej monografi i osadnictwa kultury pomorskiej na obszarach utożsamianych obecnie z jej strefą wschodnią (1946, passim).
Zabytki z Ław trafi ły do zbiorów Muzeum Archeologicznego Polskiej Akademii Umiejętno- ści w Krakowie (obecnie Muzeum Archeologiczne w Krakowie – dalej MAK)
1za pośrednictwem Sta- nisława Opoki – drogomistrza z pobliskich Koszyc.
W źródłach archiwalnych zachowały się jedynie la- koniczne informacje dotyczące okoliczności ich od- krycia, dokonanego przypadkowo w 1935 r. …przy bu- dowie drogi, na piaszczystym wzgórzu, odległym około 1 kilometra od ujścia Nidzicy do Wisły… (Nosek 1946, 10). W powyższym, na pierwszy rzut oka niewiele wnoszącym, opisie można jednak znaleźć pewne wskazówki pozwalające podjąć próbę dokładniejszej lokalizacji miejsca, z którego pochodzą znaleziska.
Pojawiająca się w nim chyba nieprzypadkowo osoba miejscowego drogomistrza sugeruje, że odkryć doko- nano w związku z pracami prowadzonymi przy jakiejś drodze głównej przechodzącej przez stosunkowo niewielką wieś Ławy. Bez wątpienia może tu chodzić jedynie o dawny trakt carski z okresu zaboru rosyj- skiego, którego śladem biegnie obecna droga krajowa z Krakowa do Sandomierza. Droga ta przecina w Ła- wach między innymi piaszczyste wyniesienie terenu, górujące od północy nad doliną Nidzicy, dobrze od- powiadające opisanemu miejscu odkrycia (mapa 1).
Na południowym, łagodnym skłonie owego wyniesie- nia, u stóp którego znajdowała się zasadnicza część przedwojennej zabudowy wsi, do dziś zachował się ślad po dokonanej tu w latach trzydziestych XX wie- ku korekcie drogi głównej
2. Przebudowa ta, z którą najprawdopodobniej należy łączyć interesujące nas znaleziska, polegała na nieznacznym przesunięciu kilkusetmetrowego odcinka starego traktu carskiego ku południowemu wschodowi. Odcinek ten, dawno już porzucony, wyznacza częściowo zarośnięta dro- ga gruntowa położona w pobliżu szosy głównej. Być może na znaleziska natrafi ono w wyższych partiach
1 Jak wynika z wpisów do księgi wpływów zabytków tegoż mu- zeum oraz informacji zawartych w sprawozdaniu z działalności za lata 1935-1936 (Archiwum MAK), przekazano je w 1935 lub 1936 r. Warto tu dodać, iż w przejęciu znalezisk pośredniczył Józef Żurowski (podówczas Konserwator Zabytków Archeologicznych na Okręg Krakowski), który zmarł w 1936 roku.
2 Analiza szczegółowych ujęć kartografi cznych (rosyjskich, austriackich, niemieckich i polskich) rejonu Ław wykonanych w XIX w. i w pierwszej połowie XX w., wskazuje, że była to pod- ówczas jedyna przebudowa głównego ciągu drożnego. Zmieniony bieg drogi uwzględniono na mapie w skali 1:100 000, wydanej przez Wojskowy Instytut Geografi czny w 1938 r. [P48_S31].
stoku, gdzie w związku z przedwojenną przebudową dokonano, widocznych do dnia dzisiejszego, niewiel- kich niwelacji gruntu.
W skład omówionego dalej szczegółowo zbio- ru zabytków z Ław wchodzi 10 naczyń glinianych, 3 przedmioty żelazne: zapinka, grot broni drzewco- wej i nóż oraz fragmenty zabytku (-ów?) brązowego.
Do „zespołu” należały jeszcze: małe naczynie glinia- ne i przedmiot żelazny, określony jako przyrząd toa- letowy (Nosek 1946, 74, tabl. V:4, 14); które obecnie należy uważać za zaginione. Wraz z wymienionymi zabytkami, w zbiorach MAK, znajduje się niewielka ilość przepalonych kości ludzkich, choć ich związek z tym „zespołem” nie jest jednoznaczny, gdyż nie wspomina o nich S. Nosek (1946), a także nie fi guru- ją w księdze inwentarzowej krakowskiego muzeum.
W lakonicznym opisie odkrycia z Ław – a więc zarówno w dokumentacji archiwalnej, jak i publika- cji źródłowej S. Noska – brakuje informacji wska- zujących bezpośrednio na formę grobu, z którego miały pochodzić zabytki dostarczone do zbiorów muzealnych. Próby rekonstrukcji pochówku może- my zatem dokonać jedynie na drodze wnioskowa- nia pośredniego, głównie w oparciu o formę i stan zachowania poszczególnych elementów inwentarza.
Obecność patyny ogniowej na części zabytków me- talowych (np. fi buli) dowodzi jednoznacznie, że był to pochówek ciałopalny. Potwierdza to również termin „popielnica”, którego S. Nosek używał w od- niesieniu do czterech największych naczyń odkrytych w grobie. Warto tu jednak zauważyć, iż termin ten był stosowany w starszej literaturze często dowolnie, zwłaszcza w odniesieniu do dużych naczyń z grobów ciałopalnych, odkrytych przypadkowo lub pochodzą- cych z amatorskich badań pozbawionych właściwej dokumentacji (zob. np. Nosek 1946; Durczewski 1939-1946; 1948). Kierując się analogiami z cmen- tarzysk kultury pomorskiej możemy jednak z dużym prawdopodobieństwem założyć, iż cztery największe naczynia w formie waz, zachowane w całości lub noszące niewielkie uszkodzenia, istotnie posłużyły tu jako pojemniki na skremowane szczątki ludzkie, a pozostałe, mniejsze formy, pełniły funkcję naczyń przystawnych. Brak w tym „zespole” dużego naczy- nia, które mogłoby pełnić funkcję klosza dowodzi również, iż nie chodzi w tym przypadku o typowy dla wschodnich obszarów kultury pomorskiej grób podkloszowy.
Z wymienionych wyżej zabytków, grot i nóż są
dość silnie uszkodzone i zdeformowane. Fragmenta-
rycznie zachowane są również niektóre z mniejszych
naczyń, pełniące zapewne – jak już wspomniano –
funkcję „przystawek”. Uszkodzenia te mogą wynikać
z intencjonalnego zastosowania specyfi cznych prak-
tyk pogrzebowych, polegających na rytualnym nisz-
czeniu wyposażenia zmarłego. Trzeba jednak rów-
nież brać pod uwagę, iż mogły powstać przypadkowo
– na skutek działania ognia stosu lub podczas zalega- nia zabytków w ziemi czy też w momencie wydobycia (i przechowywania) ich przez odkrywców.
Katalog zabytków zastosowane skróty:
wys. (zach.) – wysokość (zachowana) średn. – średnica, średnice
brzuś. – brzusiec dł. – długość szer. – szerokość
1. Zapinka żelazna – niemal kompletna (brakuje jedynie igły), pokryta patyną ogniową; wykonana pierwotnie z jednego kawałka metalu, posiada so- czewkowato rozszerzony kabłąk, zdobiony silnie za- głębionym pośrodku, na osi, szerokim „żeberkiem”
i dwoma wąskimi rowkami biegnącymi wzdłuż bo- ków; kabłąk przechodzi płynnie w nóżkę, zakończoną płaską, szeroką i silnie profi lowaną tarczką z trzema regularnie kolistymi (przebitymi) otworami pośrod- ku: dwa dolne mają średnicę 0,2 cm, a trzeci, umiesz- czony pośrodku nad nimi, mierzy 0,3 cm; u podstawy tarczki, na bokach niewielkiego poszerzenia nóżki, dwie pary nieco ukośnych nacięć; samo zakończenie tarczki uformowane w kształcie niewielkiego rombu, oddzielonego od tarczki dwoma nacięciami; odcho- dzące od kabłąka łożysko igły ma formę niewielkiego
„płatka” o szerokości 0,6 cm; sprężyna wielozwojowa (22 zwoje), wykonana z drutu o grubości 0,15-0,2 cm, nawiniętego ciasno na żelazny trzpień; cięciwa owi- nięta jednym zwojem wokół przedniej części kabłąka;
zabytek poddany naprawie po uszkodzeniu sprężyny (zob. uwagi na dalszych stronach artykułu). Wymia- ry: dł. – 7,0 cm, maksymalna szer. kabłąka – 1,85 cm, szer. sprężyny – 4,0 cm (tabl. I:1).
2. Grot żelazny – silnie uszkodzony i nieco zdefor- mowany; tuleja niedokuta, wykonana z blachy o gru- bości ok. 0,1 cm; na przejściu liścia w tuleję dwie pary ukośnych żłobków (widoczne z jednej strony zabytku);
wydatne żeberko na całej długości liścia. Zachowana dł. – 19,8 cm; średn. tulei – 1,3 x 1,4 cm; szer. najmniej uszkodzonej, dolnej części liścia – 2,8 cm (tabl. II:1).
3. Nóż żelazny – silnie uszkodzony i nieco zde- formowany (zachowany w dwóch fragmentach, z których większy jest na końcu wygięty), pokryty miejscami patyną ogniową; posiada krótki, cienki kolec do rękojeści, osadzonej niegdyś przy pomocy pięciu nitów o lekko rozklepanych końcach (trzy z nich zachowały się w całości); głownia, miejscami silnie uszkodzona, wyraźnie przewężona w pobliżu uchwytu do rękojeści; tylec lekko rozklepany, łukowa- ty, a tuż poniżej rowek (strudzina), dobrze czytelny z jednej strony zabytku. Rekonstruowana dł. – ok.
22,0 cm, maksymalna szer. głowni – 3,0 cm, dł. za- chowanych w całości nitów: 0,95 i 1,3 cm (tabl. I:2).
4. Dwa niewielkie, odlane przedmioty brązowe o spłaszczonych owalnych „korpusach”, do których przymocowane są masywne, taśmowate uszka (oba uszkodzone); na powierzchni jednego z zabytków wi- doczne ślady pęcherzykowatej struktury, świadczącej o kontakcie z wysoką temperaturą; wymiary „korpu- sów”: 1,2 x 1,5 cm oraz 1,2 x 1,3 cm (tabl. II:2, 3).
5. Niewielki przedmiot żelazny, zapewne silnie sko- rodowany. Wg S. Noska (1946, 25, 74, tabl. V:14): Przy- rząd toaletowy... – żelazna łyżeczka do uszu o karbowanym trzonku z końcem ułamanym. Długość obecna 7,5 cm, najw. grubość rączki 1 cm. Zabytku nie odnaleziono.
6. Naczynie wazowate (z niewielkim ubytkiem w środkowej części i silnie uszkodzonym brzegiem) o wysoko umieszczonym, baniastym brzuścu, prze- chodzącym wyraźnie uformowanym „uskokiem”
w stożkowatą szyjkę z wygiętym na zewnątrz wyle- wem; ścianki dość starannie wylepione (symetrycz- ne), z zewnątrz wygładzone w górnej części, a poniżej załomu brzuśca jedynie podrównane palcami, barwy ciemnoszarej (czarnej) i jasnobrunatnej wyłącznie w pasie wylewu; wnętrze niestarannie wyrównane i przygładzone, jasnobrunatne; w glinie głównie do- mieszka tłucznia ceramicznego z niewielkim udzia- łem drobnych (przeważnie błyszczących) ziaren mi- neralnych. Wys. – 24,0 cm; średn.: wylewu – 16,5 cm, brzuś. 25,5 cm, dna 11,0-11,5 cm (tabl. III:2).
7. Naczynie wazowate (z ubytkami w części środ- kowej i zniszczoną górną partią) o dwustożkowatym brzuścu z łagodnym (miejscami nieco ostrzejszym) załomem; górna część brzuśca przechodzi wysoko umieszczonym i wyraźnie uformowanym „uskokiem”
w szyjkę o niemal cylindrycznie ukształtowanej na- sadzie (z cienkimi ściankami sugerującymi raczej niewielką wysokość tej części naczynia); ścianki starannie wylepione (symetryczne), a z zewnątrz też dość dokładnie wygładzone, czarne; wnętrze gorzej wyrównane i wygładzone, plamiste: szare, ciemno- szare, jasnobrunatne i ceglastawe; w glinie wyłącznie drobna domieszka ceramiczna. Wys. zach. 20,5 cm;
średn.: u nasady szyki – ok. 15,5 cm, brzuś. – 26,5 cm, dna 9,5 cm (tabl. III:3).
8. Naczynie wazowate (zniszczone w pasie wyle- wu) o baniastym, dość wysoko umieszczonym brzuś- cu, przechodzącym nieznacznym „uskokiem” w nieco łukowato wygiętą szyjkę, odchylającą się w górnej czę- ści na zewnątrz; silnie zaokrąglona (niemal kulista) dolna partia naczynia przechodzi łagodnie w płaskie dno z umieszczonym pośrodku dużym, głębokim i re- gularnie uformowanym w mokrej glinie zagłębieniem o średn. 5,0-5,5 cm (od wewnątrz słabiej czytelnym i niezbyt dokładnie obrobionym); ścianki starannie uformowane, nieco asymetryczne, z zewnątrz wygła- dzone w górnej części, a poniżej załomu brzuśca jedy- nie wyrównane i przygładzone palcami, barwy ciem- noszarej z jasnobrunatnymi plamami w dolnej partii;
wnętrze niezbyt starannie wyrównane i wygładzone,
niemal w całości ciemnoszare; w glinie duża ilość różnej wielkości ziaren tłucznia ceramicznego. Wys.
zach. 21,7 cm; średn.: dna – 8,0 cm, brzuś. – 21,5 cm, wylewu zapewne ok. 10,5 cm (tabl. IV:6).
9. Naczynie wazowate (z niewielkimi ubytkami jedynie w górnej części) o dość silnie wydętym, ba- niastym brzuścu, przechodzącym nieznacznym i nie- starannie uformowanym „uskokiem” (umieszczonym
„nieproporcjonalnie” wysoko) w krótką, stożkowatą szyjkę z nieco odchylonym na zewnątrz wylewem;
ścianki niestarannie wylepione (asymetryczne), od zewnątrz w dolnej części jedynie podrównane (o gru- zełkowatej fakturze, jakby imitującej chropowacenie), na brzuścu i w górnej partii przygładzone, barwy sza- rej i szarożółtawej; wnętrze w całości niezbyt staran- nie wyrównane i przygładzone, barwy jasnobrunatno- -szarej; w glinie duża ilość różnej wielkości ziaren tłucznia ceramicznego. Wys. 19,2-19,3 cm; średn.:
wylewu – 11,0-11,5 cm, brzuś. – 22,0-22,5 cm, dna 8,5-9,0 cm (tabl. IV:3).
10. Misa półkulista (z niewielkim ubytkiem w gór- nej części) o brzegu nieznacznie zagiętym do we- wnątrz i słabo wyodrębnionym dnie; ścianki wyle- pione niestarannie i nieco asymetrycznie, z zewnątrz jedynie podrównane palcami i zapewne otoczakiem, o gruzełkowatej fakturze (zwłaszcza w dolnej części), barwy plamistej: szarej, jasnobrunatnej i ceglastawej;
wnętrze nieco staranniej wyrównane i przygładzone, szare z żółtawymi zaplamieniami; w glinie duża ilość różnej wielkości ziaren tłucznia ceramicznego. Wys.
7,5-8,0 cm; średn.: wylewu – 15,8-16,3 cm, brzuś. – 16,5-17,0 cm, dna – ok. 6,0 cm (tabl. IV:1).
11. Misa półkulista (z dużymi ubytkami w górnej części) o brzegu nieco zagiętym do wewnątrz i słabo wyodrębnionym (lekko wypukłym) dnie; ścianki nie- starannie wylepione (asymetryczne) i wyrównane, z ze- wnątrz przygładzone palcami i otoczakiem, barwy sza- rej i szarobrunatnawej; wnętrze podobnie obrobione, brunatno-szare; w glinie głównie domieszka ceramicz- na z niewielkim udziałem drobnych ziaren mineral- nych. Wys. – 8,5-8,6 cm; średn.: wylewu – ok. 17,0 cm, brzuś. – ok. 18,0 cm, dna 8-8,5 cm (tabl. III:1).
12. Kilka fragmentów misy o wyraźnie zaznaczo- nym, dość silnie zagiętym do wewnątrz brzegu i z nie- co wklęsłym dnem; ścianki starannie uformowane, wyrównane i wygładzone, z zewnątrz w górnej części ciemnoszare (czarne), w dolnej szaro-ciemnobru- natne; wnętrze jednolicie czarne; w glinie wyłącznie drobno- i średnioziarnisty tłuczeń ceramiczny. Wys.
ok. 8,0-8,5 cm; średn.: wylewu – ok. 22,0 cm, brzuś.
– ok. 23,0 cm, dna – ok. 7,5 cm (tabl. IV:2).
13. Duży kubek (zachowany niemal w całości) z dwustożkowatym, nisko umieszczonym brzuścem, przechodzącym (blisko załomu) w wydatny „uskok”, a następnie stożkowatą szyjkę z lekko rozchylo- nym na zewnątrz wylewem; ucho taśmowate (szer.
2,2-2,3 cm) łączy krawędź wylewu z górną częścią
brzuśca (tuż poniżej „uskoku”); dno płaskie, dobrze zaznaczone; ścianki starannie uformowane i wyrów- nane, nieco gorzej wygładzone, obustronnie czarne;
w glinie wyłącznie drobno- i średnioziarnista do- mieszka tłucznia kamiennego. Wys. – 11,9-12,2 cm;
średn.: wylewu – 13,5 cm, brzuś. – 17,5-18,0 cm, dna 6,5-7,0 cm (tabl. IV:7).
14. Górna i środkowa część dużego kubka o w przy- bliżeniu dwustożkowatym brzuścu (z łagodnie uformo- wanym załomem), przechodzącym krótkim, wyraźnie zaznaczonym, „uskokiem” w cylindryczną szyjkę z lekko wychylonym na zewnątrz wylewem; ucho ta- śmowate (zachowane jedynie w postaci zaczepu o szer. 2,0-2,5 cm) łączyło krawędź wylewu zapewne z górną częścią brzuśca; ścianki cienkie, starannie wylepione, wyrównane i wygładzone (zwłaszcza od ze- wnątrz), barwy obustronnie czarnej; w glinie niewielka ilość drobnej domieszki ceramicznej. Średn.: wylewu – 12,0-12,7 cm, brzuś. 15,0-15,3 cm (tabl. IV:4).
15. Silnie uszkodzony (zwłaszcza w dolnej i górnej części) duży dzban o dwustożkowatym brzuścu (z wy- raźnie zaznaczonym załomem), przechodzącym do- brze czytelnym „uskokiem” w łukowato wygiętą szyjkę (z wylewem zapewne wychylonym na zewnątrz); ucho taśmowate, ale dość masywne (o przekroju zbliżonym do spłaszczonego owalu, szer. 2,7 cm) łączyło górną część brzuśca najpewniej z krawędzią wylewu; ścian- ki starannie uformowane, wyrównane i wygładzone (zwłaszcza od zewnątrz), barwy intensywnie szarej (wewnątrz ciemnoszarej); w glinie spora ilość drobnej domieszki tłucznia kamiennego. Wys. zrekonstruowa- na – 15,5-16 cm; średn. brzuś. – 17,0 cm (tabl. IV:5).
16. Według S. Noska (1946, 74; tabl. V:4): Misecz- ka... półkulista, z dnem zaznaczonym przez zagłębienie do wnętrza. Brzeg silnie wgięty poniżej krawędzi. Po- wierzchnia gładka, barwy czarnej. Wys. 5 cm, śr. otw.
11,7 cm, śr. dna 4 cm. Zabytku nie odnaleziono.
Kontekst chronologiczno-kulturowy zabytków z Ław
Niewątpliwie jednym z ciekawszych elementów
opisanego inwentarza jest bardzo dobrze zachowa-
na zapinka żelazna o konstrukcji późnohalsztackiej
(tabl. I:1). Egzemplarz ten należy do grupy zróżni-
cowanych fi bul o taśmowatym kabłąku (Bandfi beln)
pochodzenia halsztacko-lateńskiego, występujących
na obszarach kultury jastorfskiej i pomorskiej, okre-
ślanych mianem fi bul typu staromarchijskiego lub
kowalowickiego. W typologii tych form, zapropono-
wanej przez A. Lorentzen, omawianą zapinkę, z uwa-
gi na specyfi czne ukształtowanie nóżki zakończonej
ozdobną, ażurową tarczką, zaliczyć należy do typu III
(Lorentzen 1993, tabl. 8). Zapinki takie są wyrobami
spotykanymi głównie na południowo-zachodnich pe-
ryferiach kultury pomorskiej, w północno-zachodniej
części Dolnego Śląska, a poza tą strefą występują
jedynie sporadycznie. Oprócz egzemplarza z Ław,
będącego najdalej na wschód wysuniętym znalezi- skiem fi buli tego typu, na pojedyncze, zbliżone for- my, natrafi ono też na stanowiskach z innych niż wy- mieniony rejonów Śląska. Odkryto je w Jezierzycach Małych, w okolicy Wrocławia (zob. zestawienie I;
tam literatura) oraz na cmentarzysku z najmłodszej fazy kultury łużyckiej w Kietrzu na Wyżynie Głub- czyckiej. Wyraźnie odosobnione znalezisko zapinki kowalowickiej pochodzi z miejscowości Szarlej na Kujawach, a nieliczne egzemplarze znane są również ze stanowisk kultury jastorfskiej, zlokalizowanych w dorzeczu środkowej Łaby. Uzupełnienie starszej bazy źródłowej, stanowi fi bula, odkryta w miejscowo- ści Vyškov na południowych Morawach (mapa 2).
Zapinki typu III wyrabiano prawdopodob- nie w warsztatach zlokalizowanych w północno- -zachodniej części Dolnego Śląska, a więc – jak już wspomniano – na południowo-zachodnich rubieżach osadnictwa kultury pomorskiej. Wskazywałaby na to nie tylko częstotliwość występowania na wskazanym terenie tego rodzaju znalezisk, ale także ich uderzają- ce podobieństwo do unikatowych i spotykanych tylko na tym obszarze fi bul typu Piekary Wielkie (Woźniak 2010, 65, ryc. 5). W świetle powyższych informacji, wydaje się, że egzemplarz odkryty nad górną Wisłą, można uznać za wyrób importowany z zachodu.
Analizowany zabytek nosi wyraźne ślady napra- wy sprężyny – odłamanej i ponownie przytwierdzo- nej drutem żelaznym, którego jeden koniec „zahaczo- no” o jej trzpień, a drugi rozklepano i przynitowano od spodu do przedniej części kabłąka. Ze stanowisk kultury pomorskiej, a także kultury jastorfskiej, zna- ne są zabytki żelazne z przymocowanymi wtórnie, za pomocą nitów, uszkodzonymi elementami. Są wśród nich między innymi klamry do pasa oraz zapinki o proweniencji halsztacko-lateńskiej, którym do- sztukowano odłamane zaczepy, zakończenia nóżek lub sprężynki (Tackenberg 1922, ryc. 19:a; Petersen 1929a, tabl. 22b:2; 1934, ryc. 6; Kołodziejski 1973, ryc. 7:c; Seyer 1982, tabl. 27:32; Woźniak, Poleska 1999, ryc. 2:b). Wymowny jest przy tym fakt, że za- pinkę z Ław poddano wręcz identycznym, starannie przeprowadzonym zabiegom naprawczym uszkodzo- nej sprężynki, jak jedną z fi bul kowalowickich typu III odkrytych na cmentarzysku w Domaniowicach, pow. Głogów (grób 29) (tabl. V:4; nr 4 w zesta- wieniu I). Podobieństwo zastosowanych rozwiązań konstrukcyjnych jest na tyle duże w przypadku obu tych napraw, że możemy brać pod uwagę nawet moż- liwość wykonania ich w ramach jednego warsztatu, specjalizującego się w wyrobie ozdobnych zapinek żelaznych. A to z kolei sugerowałoby, że egzemplarz z Ław mógł ulec uszkodzeniu i został naprawiony jeszcze w okresie poprzedzającym moment, kiedy dotarł na tereny zachodniej Małopolski z obszaru nad środkową Odrą, stanowiącego niejako kolebkę wytwórczości tego rodzaju form.
Fibule kowalowickie, głównie w oparciu o ana- lizę ich cech konstrukcyjnych i stylistycznych na- wiązujących do wyrobów wczesnoceltyckich, datuje się na schyłek okresu halsztackiego i wczesny okres lateński (Woźniak 1979, 143-146; 1995, 202-203;
2010, 59-69; Müller 1985, 66-68; Lorentzen 1993, 70-73; Gedl 2004, 127-129). Niewątpliwie wczesny- mi formami wśród nich są egzemplarze szczegółowo omówionego typu III wg A. Lorentzen, wyróżniające się ozdobnym zakończeniem nóżki nawiązującym do stylistyki najstarszych wyrobów metalowych kultury lateńskiej z fazy LTA, między innymi do żelaznych klamer zdobionych ażurem (Frey 1974; 1991; Stöll- ner 2010; 2014). Z tym okresem łączy się też znalezi- ska podobnych do nich, prawie wyłącznie brązowych fi bul z ozdobną nóżką znanych z rozproszonych stanowisk południowoniemieckich, austriackich, słoweńskich i zachodnio-węgierskich, położonych w strefi e uznawanej zasadniczo za obszar formo- wania się kultury lateńskiej (Jerem 1996; Stöllner 2002, 328-329; Teržan 2009) (zestawienie II). Trzeba również wspomnieć o dwóch ważnych znaleziskach osadowych związanych z kulturą lateńską, poświad- czających użytkowanie fi bul kowalowickich w fazie LTA. Jednym z nich jest wspomniany już egzemplarz typu III odkryty na osadzie w miejscowości Vyškov na Morawach, gdzie został odkryty w obiekcie z materiałem ceramicznym charakterystycznym dla najstarszej fazy kultury lateńskiej (Čižmář 2011).
Uszkodzona fi bula kowalowicka została znaleziona również w podobnie datowanym obiekcie na osadzie celtyckiej w Straubing-Bajuwarenstrasse w Dolnej Ba- warii (Tappert 2006, 467, tabl. 32:9).
Powyższe uwagi nie wykluczają możliwości użytkowania form kowalowickich także w później- szym okresie, odpowiadającym fazie LTB. Niektóre egzemplarze posiadają bowiem cechy wspólne z fi - bulami celtyckimi należącymi do horyzontu duch- cowskiego, datowanego na fazę LTB1 (Woźniak 1979, 145; 1995, 203; por. Woźniak 2010, 69). Na ten okres datuje się także znaleziska fi bul kowalowi- ckich typu II wg A. Lorentzen ze stanowisk kultury jastorfskiej w Niemczech (Lorentzen 1993, 68-72).
Brakuje wśród zapinek kowalowickich egzemplarzy o cechach nawiązujących do późniejszych fi bul cel- tyckich, co zdaje się jednak defi nitywnie przesądzać o ich wyjściu z powszechnego użycia przed końcem wczesnego okresu lateńskiego.
Kolejnym interesującym elementem „zespołu”
z Ław jest długi nóż żelazny (tabl. I:2). Przedmioty
takie, określane w literaturze czasem mianem kordów,
znane są z kilku stanowisk kultury pomorskiej (Fogel
1980). Poszczególne egzemplarze różnią się między
sobą długością (od ok. 20 do ok. 45 cm) oraz kształ-
tem głowni – od smukłych (Grobia, pow. Międzychód,
Szprotawa, pow. Żagań, Ławy), do bardziej krępych
(Suchań, pow. Stargard Szczeciński, Minięta, pow.
Sztum) (Fogel 1980, 92-97, tabl. I). Wykonane z mate- riałów organicznych rękojeści noży „pomorskich” były osadzone na niewielkim, jednostronnie wyodrębnio- nym trzpieniu i z reguły ustabilizowane za pomocą kil- ku nitów rozmieszczonych na trzpieniu i w przyległej partii głowni. Większość egzemplarzy ma też intencjo- nalnie nadaną, mniej lub bardziej esowatą, linię ostrza i posiada prosty lub lekko łukowaty grzbiet głowni, któ- rego płaski tylec jest często podkreślony pojedynczymi lub zwielokrotnionymi rowkami/strudzinami. Najle- piej zachowane długie noże pochodzą między innymi z pochówków w Sądowlu, pow. Góra (tabl. VII) i Ja- ninie, pow. Busko-Zdrój (tabl. VI:1). Zabytkom tego rodzaju towarzyszą niekiedy metalowe „łódkowate”
okucia rękojeści oraz elementy pochewek, z których najbardziej charakterystyczne to zawieszki z „wężyko- watymi” przewleczkami i taśmowatymi skuwkami, czy
„rurkowate” trzewiki (zob. np. inwentarz wspomniane- go grobu z Sądowla
3– Zotz 1933).
Pochodzenie długich noży występujących na sta- nowiskach kultury pomorskiej nie jest jasne, podob- nie jak nielicznych egzemplarzy znanych z wczesnych cmentarzysk kultury jastorfskiej, czy znalezisk z tere- nu Europy północnej (zob. np. Beltz 1910, tabl. 44:5;
Rosenberg 1937, 40-42; Raddatz 1954, 67-68; Schuldt 1958, ryc. 75:b; Reinbacher 1963, tabl. 57:U208a;
Schoknecht 1963, 118, ryc. 78). Najbardziej prawdo- podobne wydaje się przypuszczenie, że są one w jakiś sposób powiązane z niekiedy bardzo podobnymi do nich późnohalsztackimi mieczami jednosiecznymi (zob. np. Lewczuk 2002, ryc. 7:a; 2004, tabl. XLII:6) oraz z kordami (np. Voss, Stimming 1887, III, tabl.
16:18a; Kern 1999) odkrywanymi także w strefi e al- pejskiej i na licznych stanowiskach wczesnej kultury lateńskiej, położonych w szerokiej strefi e rozciągają- cej się od Szampanii po Wielką Nizinę Węgierską.
Do najbardziej rozpowszechnionych form wczesno- lateńskich, wyraźnie bardziej zestandaryzowanych w porównaniu z ich halsztackimi pierwowzorami, należą noże o łukowato wyciętej płytce do rękojeści, wyróżniające się zakrzywioną lub prostą klingą, wy- stępujące w znacznej ilości na stanowiskach strefy północnobawarsko-czeskiej. Podobnie jak kordy
„pomorskie”, wyroby celtyckie mają często również esowate ostrze i płasko rozklepany tylec podkreślony strudzinkami, a organiczna część ich rękojeści była
3 Na odkrytym w tym grobie wyjątkowo długim kordzie zacho- wał się układ niektórych okuć pochewki sprawiający wrażenie nienaruszonego. W pierwotnym położeniu wydaje się być między innymi „wężykowata” zawieszka umieszczona na grzbiecie klingi w pobliżu rękojeści, gdzie znajdował się zapewne środek ciężkości noża. Podobny do opisanego układ zawieszki, stwierdzić można również na kordzie odkrytym na cmentarzysku ludności kultury jastorfskiej w Börnicke, Kr. Havelland (Reinbacher 1963, tabl.
57:U208a, 106:U208). Zaobserwowane w obu przypadkach szcze- góły konstrukcji pochewek wydają się wskazywać, że kordy no- szono na pasie w pozycji „wyważonej”, stosując do podwieszenia dodatkowe rzemienie, w sposób przypominający troczenie szabel.
osadzona za pomocą kilku nitów. Na zachodzie kul- tury lateńskiej, oprócz wspomnianych form, spotyka się różne odmiany noży z płaską sztabką lub trzpie- niem do rękojeści. Nieco bardziej wschodni zasięg od nich mają specyfi czne egzemplarze typu Dürrn- berg posiadające profi lowaną, zakrzywioną rękojeść zakończoną kulką, spotykane głównie na terenach położonych pomiędzy wschodnim łukiem Alp i środ- kowym biegiem Dunaju oraz sporadycznie w Kotli- nie Karpackiej (Kersten 1933, 129; Dehn 1936, 42, 44-45, ryc. 22; Coblenz 1956, 330-332; Teržan 1973, 690-692, mapa 3; Osterhaus 1981; Stöllner 1998, 105- 108, ryc. 24, zestawienie 5; Gleirscher et al. 2002, 82- 86, tabl. 51, 52, 137, 138; Schönfelder 2010).
Do przejęcia formy celtyckich kordów przez ludność kultury pomorskiej mogło dojść najwcześ- niej w strefi e śląsko-wielkopolskiej, pozostającej pod silniejszym niż gdzie indziej wpływem schyłkowej kultury halsztackiej i najstarszych centrów kultury lateńskiej. Prawdopodobne wydaje się też, że długie noże mogły być wytwarzane w warsztatach dolnoślą- skich obok opartych na wzorcach wczesnoceltyckich fi bul typu kowalowickiego i „wielkopiekarskiego”.
Nie jest zatem wykluczone, że nóż z Ław trafi ł do Małopolski, podobnie jak zapinka, szlakiem powią- zań zachodnich.
Trudno określić precyzyjnie funkcję, jaką speł- niały długie noże wśród społeczności kultury pomor- skiej. Często traktuje się je jako element uzbrojenia podobny do średniowiecznych kordów (Fogel 1980, 92-97). Uznanie takich noży za rodzaj broni nie wy- klucza jednak używania ich w innych celach – np.
jako przedmiotów ceremonialnych podczas obrzę- dów religijnych, polowań, ucztowania (zwyczaju jak się wydaje mocno zakorzenionego w podobnym cza- sie wśród ludności kręgu halsztacko-lateńskiego) czy też, jako zwykłych narzędzi stosowanych w różnych sytuacjach codziennych związanych z przygotowa- niem pożywienia
4.
4 Długim nożom występującym w materiałach halsztacko-lateń- skich przypisuje się od dawna funkcję uzbrojenia (np. Reinecke 1911, 285; Dehn 1936, 42; Coblenz 1956, 330-331; Kossack 1959, 22; Riek, Hundt 1962, 154; Kimmig, Fischer 1976, 397-398, 410).
W nowszej literaturze wskazuje się jednak na ich występowanie w grobach szkieletowych, głównie w kontekście kości lub nawet całych szkieletów zwierzęcych, będących pozostałością po poży- wieniu złożonym rytualnie zmarłemu na drogę pośmiertną. Na tej między innymi podstawie formułuje się tezę o związku dłu- gich noży z procesem dzielenia porcji mięsnych, odbywającym się przykładowo podczas polowań, ceremonii pogrzebowych lub ważnego dla Celtów rytuału ucztowania. Niewykluczone, że oprócz funkcji ceremonialnych i najpewniej też użytkowych, nóż mógł pełnić rolę wyznacznika pozycji społecznej jego właściciela uważanego za gospodarza domu zajmującego pierwsze miejsce na uczcie i jednocześnie głównego żywiciela rodziny (Pauli 1978, 254-258; Osterhaus 1981, 14-16; Kern 1999, 66; Schönfelder 2010). Warto tu również uwzględnić uwagi T. Bochnaka (2003), odnoszące się do funkcji długich noży żelaznych z młodszego okresu przedrzymskiego.
W środowisku celtyckim wczesne odmiany dłu- gich noży uznaje się generalnie za charakterystyczne dla schyłku okresu halsztackiego i najstarszej fazy okresu lateńskiego (LTA). Młodszy horyzont ich użytkowania przypadał na fazę LTB, kiedy to obok przeżywających się nielicznych form starszych po- jawiły się specyfi czne, lokalne odmiany noży, np.
wspomnianego typu Dürrnberg, występujące jeszcze w środkowym okresie lateńskim (Osterhaus 1981;
Schönfelder 2010; Čambal 2012, 104-105). Chrono- logia długich noży w kulturze pomorskiej nie wydaje się odbiegać znacząco od datowania najstarszych kor- dów celtyckich. Zdają się to potwierdzać trzy zespoły grobowe, w których omawianym formom towarzy- szyły zapinki o nawiązaniach halsztacko-lateńskich z faz HD3-LTA. Jednym z nich jest wzmiankowany wcześniej pochówek z Sądowla na Dolnym Śląsku, wyposażony w nóż i fi bulę zdobioną guzkami na główce i nóżce – wariantu Wymysłowo wg M. Gedla (2004) (Zotz 1933, 19-21, ryc. 6:4, 8). Inny grób, od- kryty w nieodległych Płoskach (pow. Góra), zawierał oprócz długiego noża fi bulę starolateńską będącą po- chodną form celtyckich z główką zwierzęcą (Petersen 1940, 917, ryc. 198:7). Wspomnieć należy wreszcie o pochówku „pomorskim” z Janiny (pow. Busko- -Zdrój), w którym kordowi towarzyszyła między inny- mi celtycka zapinka żelazna z ptasią główką typu 16 wg U. Binding (1993) (Antoniewicz 1929, 121, tabl.
34:21; Nosek 1946, 23, 95, tabl. XXII:5).
Analiza pozostałych przedmiotów metalowych wchodzących w skład „zespołu” z Ław nie przynosi już tylu interesujących obserwacji. Niewiele można powiedzieć o uszkodzonym, żelaznym grocie broni drzewcowej, którego fragmentaryczny stan zachowa- nia nie daje pewności co do jego pierwotnej formy i funkcji (tabl. II:1). Prawdopodobnie jest to grot włóczni, na co wskazuje z jednej strony znaczna długość fragmentu, z drugiej zaś obecność wysokie- go „żeberka” – elementu typowego dla tej kategorii uzbrojenia. Żelazne groty broni drzewcowej są znale- ziskami stosunkowo rzadkimi w kulturze pomorskiej i na dodatek wykazują dość duże zróżnicowanie typo- logiczne. Niektóre z nich nawiązują do form użytko- wanych w ciągu wczesnej epoki żelaza przez ludność kultury łużyckiej (por. Gedl 2009), inne natomiast posiadają cechy charakterystyczne dla grotów wystę- pujących na ziemiach polskich w młodszym okresie przedrzymskim (por. Bochnak 2005; Łuczkiewicz 2006). Spotykane w materiałach kultury pomorskiej smukłe groty z zaznaczonym żeberkiem lub wyraźnie wydłużoną tuleją (np. Nosek 1946, tabl. II:2) znaj- dują również paralele wśród najstarszych znalezisk celtyckich nad środkowym Dunajem (np. Bujna, Romsauer 1983, tabl. III:10, XI:8; Neugebauer 1996, tabl. 17:4; Čambal 2012, tabl. I:2a-d).
Niewiele można też powiedzieć o drobnych, podobnych do siebie, przedmiotach (przedmiocie?)
wykonanych z brązu, określanych dotychczas jako
„guzy” (tabl. II:2,3) (Nosek 1946, 74; Gedl 1988, 86; 2004, 125), oraz o zabytku żelaznym, uznanym przez S. Noska za „przybór toaletowy”. Forma tych pierwszych nie nasuwa konkretnych skojarzeń. Róż- nią się one bowiem od typowych „guzków”, mogą- cych równie dobrze służyć jako wisiorki lub kolczyki, występujących w kulturze pomorskiej, jastorfskiej i łużyckiej we wczesnej epoce żelaza i na początku okresu przedrzymskiego, mających owalny, kulisty, półkulisty bądź koszyczkowaty „korpus” i delikatniej- sze uszka niż egzemplarze z Ław (Petersen 1929a, 172-173, zestawienie 62, 63; Andrzejowska 1981, 187-198; Griesa 1982, 51; Teßmann 2007). Mamy tu więc do czynienia albo z nieznanymi wcześniej, unikatowymi formami ozdób, albo też przedmioty te pełniły inną, nieznaną nam bliżej, funkcję. Trud- no też odnieść się do ustaleń S. Noska dotyczących przedmiotu żelaznego, tym bardziej, iż zabytek ten zaginął. Można jedynie zauważyć, że jeśli faktycznie pełnił on funkcję przyboru toaletowego, to brak jest dla niego ścisłych odpowiedników wśród pełniących podobną rolę przedmiotów znanych z kultury łuży- ckiej i pomorskiej. Z pewnością natomiast brakuje podstaw, by jedynie w oparciu o złej jakości zdjęcie w publikacji S. Noska, uznać ten zabytek za rodzaj łyżeczki toaletowej (Gedl 1988, 86, nr 551, tabl. 20).
Obszerniej należy natomiast scharakteryzować zbiór naczyń odkrytych w Ławach. Obejmuje on czte- ry wazowate „popielnice” oraz dzban i dwa kubki, pełniące przypuszczalnie funkcje naczyń przystaw- nych; taką też rolę pełniła zapewne niewielka „mi- seczka” (czerpak?), której nie odnaleziono w zbio- rach MAK
5. W skład „zespołu” wchodzą też trzy misy, z których dwie, zachowane w dobrym stanie, mogły pierwotnie służyć – zgodnie zresztą z rytuałem pogrzebowym ludności kultury pomorskiej – jako na- krycia „popielnic”, na co wskazują ich odpowiednie rozmiary, a w pewnym sensie też technika i techno- logia wykonania, podobna do tej, jaką zastosowano w przypadku niektórych naczyń wazowatych. Stan zachowania większości z wymienionych form można uznać za dobry, a niewielkie ubytki znajdują się prze- de wszystkim w ich partiach brzegowych. Bardziej uszkodzone są jedynie trzy naczynia – misa, kubek
5 Naczynie to, znane jedynie z fotografi i i opisu, zamieszczo- nych w publikacji S. Noska (1946, 74, tabl. V:4), można traktować faktycznie jako niewielką, profi lowaną miskę. Jeśli jednak uwzględ- nimy wielkość tej formy, jej czernione powierzchnie czy wklęsłe dno, to nasuwają się wątpliwości co do jego przynależności typolo- gicznej. Cechy te bowiem odpowiadają bardziej formie profi lowa- nego czerpaka z taśmowatym uchem, które to naczynia występują sporadycznie także w kulturze pomorskiej (zob. np. inwentarz grobu z Jurkowa nad Nidą [op. cit., tabl. II:4]). Na egzemplarzu z Ław brak co prawda ucha, ale mogło ono znajdować się w miej- scu uszkodzenia górnej części naczynia, widocznego na zdjęciu w publikacji S. Noska.
i dzban – które przedstawiono rysunkowo (tabl. IV:2, 4, 5) w postaci form częściowo zrekonstruowanych.
Ogólnie rzecz biorąc, naczynia z Ław można określić mianem zbioru urozmaiconego jedynie for- malnie, pozbawionego natomiast w ogóle elementów zdobiących ścianki poszczególnych form czy nawet intencjonalnego chropowacenia ich powierzchni zewnętrznej. Nie jest to może sytuacja zaskakująca w przypadku inwentarzy kultury pomorskiej, warto jednak zauważyć, iż podobne tendencje zauważalne są częściej w materiałach z południowo-zachodnich obszarów tego ugrupowania (Seger 1896; Tackenberg 1922; 1926; Petersen 1929a; 1929b; Mertin 1934; Ko- łodziejski 1973; 1998). Uwagę zwraca też specyfi czna technologia większości naczyń z Ław; wykonano je bowiem z gliny schudzonej zwykle dużą ilością tłucz- nia ceramicznego, przeważnie o zróżnicowanych wielkościowo ziarnach, co dotyczy wszystkich na- czyń wazowatych oraz mis; drobną domieszkę cera- miczną odnotowano natomiast w przypadku jednego z kubków. Do wykonania jedynie dwóch naczyń – du- żego kubka i dzbana – użyto gliny przygotowanej we- dług zupełnie innej receptury, mieszając ją wyłącznie z drobno- i średnioziarnistym tłuczniem kamiennym.
Dominacja domieszki ceramicznej w naczyniach z Ław jest zjawiskiem dość zaskakującym, biorąc pod uwagę fakt, iż naczynia kultury pomorskiej wy- lepiano zasadniczo z gliny schudzonej tłuczniem kamiennym. Warto tu jednak zaznaczyć, iż obecność domieszki ceramicznej (w glinie służącej do wyrobu placków-talerzy i jednej z waz) stwierdzono na cmen- tarzysku ciałopalnym w Krakowie Pleszowie, stanowi- sko 17 (Poleska 2006, 26-27), złożonym z zespołów
„późnołużycko-pomorskich”, z elementami kultury jastorfskiej. W trakcie zaś prowadzonych w ostatnich latach badań autostradowych nieco na wschód od Krakowa, na prawym brzegu Wisły, ujawniono kolej- ne duże serie tego rodzaju materiałów. W kontekście naczyń z Ław szczególne znacznie posiada zbiór obiektów osadowych i zabytków ruchomych, ewiden- tnie kultury pomorskiej, pochodzący z Podłęża, pow.
Wieliczka, stanowisko 17, gdzie w glinie służącej do wyrobu różnego typu naczyń wyraźnie dominowała domieszka w postaci – jak podaje K. Dzięgielewski (Dzięgielewski et al. 2011, 331) – szamotu, z reguły gruboziarnistego. Podobną sytuację stwierdzono też na cmentarzysku „póżnołużyckim” z elementami
„pomorskimi”, zlokalizowanym w Kokotowie, pow.
Wieliczka, stanowisko 19 (Matoga 2012). Trudno by- łoby w tym miejscu wdawać się w dyskusję na temat opisanej technologii lepienia naczyń, warto jedynie podkreślić, iż niewątpliwie wskazuje ona na specyfi - kę szeroko rozumianego obszaru podkrakowskiego, do którego – w tym kontekście – należałoby zaliczyć także ceramikę z Ław.
Większość naczyń wchodzących w skład oma- wianego „zespołu” mieści się w stylistyce ceramiki
kultury pomorskiej, łączonej raczej z jej młodszymi fazami rozwojowymi. Nie jest to jednak zbiór o ce- chach pozwalających na łatwe wskazywanie form ana- logicznych, tak z bliższych, jak i dalszych obszarów wymienionej kultury. Dotyczy to przede wszystkim naczyń wazowatych („popielnic”), z których niemal każde prezentuje odmienną typologicznie postać. Łą- czy je właściwie tylko jeden element o specyfi cznie
„pomorskiej” konotacji. Chodzi mianowicie o cha- rakterystyczny „uskok” na przejściu brzuśca w szyj- kę, nadający tektonice górnej części wazy budowę pozwalającą łatwo odróżnić takie naczynie od formy identycznej typologicznie, lecz wykonanej w styli- styce „łużyckiej”. Taki właśnie „klasyczny” sposób wykonania „uskoku pomorskiego” prezentuje jedno z naczyń wazowatych z Ław (tabl. III:3), nie sposób jednak stwierdzić, jaki kształt i wysokość miała jego szyjka, utrącona niemal dokładnie nieco powyżej nasady. Niezależnie jednak od wyglądu i wysokości zniszczonej szyjki, można zauważyć, że górna część brzuśca tej wazy jest jakby „nieproporcjonalnie”
szeroka w stosunku choćby do jej dolnej partii, i że naczynie to prezentowało pierwotnie formę raczej odbiegającą od typowych okazów kultury pomor- skiej. Podobnie zresztą należałoby ocenić formę i proporcje poszczególnych jej elementów w przypad- ku kolejnej, nieco mniejszej, wazy z Ław (tabl. IV:3), na dodatek bardziej przysadzistej i o wyjątkowo niestarannie wykonanym „uskoku”, sprawiającym wrażenie, iż został on uformowany niejako wtórnie, a więc na wylepionych i biegnących zapewne prosto lub lekko łukowato ściankach naczynia, poprzez ich nieznaczne wgięcie do wewnątrz na wysokości, którą dobrano – jak się wydaje – niezbyt szczęśliwie, co spowodowało, iż „właściwy” kształt i wysokość uzy- skała szyjka, kosztem jednak zbyt dużej szerokości górnej partii brzuśca. Warto tu natomiast podkreślić zgoła inną okoliczność, znamionującą – można po- wiedzieć – obligatoryjny status „uskoku” w naczy- niach, które wykonano w stylistyce „pomorskiej”. Do form najbardziej pod tym względem „poprawnych”
należy zaliczyć wazę o dość wysmukłym kształcie, wysoko umieszczonym, baniastym brzuścu, przecho- dzącym wyraźnie uformowanym „uskokiem” w stoż- kowatą szyjkę z odchylonym na zewnątrz wylewem (tabl. III:2). W przybliżeniu podobną formę posiada ostatnia z omawianych waz (tabl. IV:6), choć jest ona
„zbyt” kuliście uformowana w dolnej części, przecho-
dzącej płynnie w dno, pośrodku którego znajduje
się szeroki, głęboki dołek, wymodelowany łukowato,
któremu jednak nie odpowiada odpowiednie wybrzu-
szenie na wewnętrznej ściance naczynia. Nie sposób
skomentować wymienionych elementów, zwłaszcza
specyfi cznego wgłębienia w dnie, które na pierwszy
rzut oka przypomina wczesnolateńki omphalos, lecz
podążanie dalej tym tropem byłoby niewątpliwie
nadinterpretacją.
W przeciwieństwie do waz, naczynia mogące pełnić funkcję „przystawek” – dwa kubki i dzban – prezentują typową, w sensie formalnym, stylistykę kultury pomorskiej. Dotyczy to zarówno proporcji ich budowy, jak i - zawsze dobrze wyeksponowane- go – „uskoku” oddzielającego górną część mniej lub bardziej dwustożkowatego brzuśca od szyjki. Dwa z tych naczyń – dzban (tabl. IV:5) i duży kubek (tabl.
IV:7) – wykonane są również zgodnie z „klasyczną”
technologią kultury pomorskiej, a więc z gliny zmie- szanej z dość sporą ilością drobno- i średnioziarni- stej domieszki tłucznia kamiennego, co być może spowodowało pewne trudności przy gładzeniu ścia- nek obu tych okazów, sprawiających wrażenie lekko
„szorstkawych” w dotyku, choć może to wynikać również z działania rozmaitych czynników wtórnych, powodujących nieznaczne starcie powierzchni. Ina- czej pod tym względem przedstawia się dość silnie uszkodzony kubek (tabl. IV:4) o wyraźnie cieńszych i starannie wygładzonych ściankach, wykonany z gli- ny z drobnymi okruchami ceramicznymi. Niezależnie jednak od technologicznego zróżnicowania opisa- nych naczyń, okazy o analogicznym lub zbliżonym kształcie można łatwo odnaleźć w zespołach kultury pomorskiej na obszarach w bliższym lub dalszym sąsiedztwie Ław (zob. np. Nosek 1946), przy czym dość często są to naczynia zdobione; warto jednak pamiętać, że zbiór z Ław tworzą zaledwie trzy egzem- plarze omawianych form.
Najmniej można powiedzieć o misach, które – jak przypuszczamy – służyły raczej jako nakrycia popielnic, co nie wyklucza, iż równie dobrze mogły pełnić funkcję „przystawek”. Dwie z nich posiadają formę, którą najlepiej określić jako półkulistą, z za- znaczeniem, że brzegi tych naczyń są nachylone nieznacznie do wewnątrz (tabl. III:1; IV:1); łączy je również niestaranne wylepienie ścianek, zwykle zaledwie przygładzonych. Inaczej prezentuje się ko- lejny okaz, odznaczający się zaznaczonym załomem brzuśca, wyraźnie zagiętym do wewnątrz wylewem i starannie uformowanymi i wygładzonymi ściankach (tabl. IV:2). Wszystkie te naczynia wykonano z gliny schudzonej przeważnie dużą ilością tłucznia cera- micznego. Reprezentują one, niezależnie od wspo- mnianych różnic, formy pospolite, spotykane często zarówno w inwentarzach kultury łużyckiej (szczegól- nie w późniejszych fazach jej rozwoju), jak i kultury pomorskiej, zwłaszcza w jej części wschodniej. War- to tu jedynie dodać, iż na wielokrotnie wspominanym już cmentarzysku w Krakowie Pleszowie, jako mis użyto wyłącznie tego rodzaju form (Poleska 2006, 28). Tworzyły one też liczną grupę naczyń w Podłężu (Dzięgielewski et al. 2011, 333), natomiast w Koko- towie (Matoga 2012) spotykano je rzadziej niż okazy profi lowane.
Uwagi końcowe
Nie znając szczegółów dotyczących okoliczno- ści odkrycia opisanych zabytków nie możemy wyklu- czyć, iż pochodzą one z więcej niż jednego obiektu (grobu) kultury pomorskiej i stanowią zbiór przed- miotów wtórnie zmieszanych przez przypadkowych odkrywców. W świetle jednak podanych wyżej in- formacji, znacznie bardziej prawdopodobne wydaje się przypuszczenie, iż zabytki te tworzyły pierwotnie jeden zespół grobowy.
Jeżeli zatem uznamy ten zbiór za homogenicz- ny, to w oparciu o chronologię przedmiotów datowa- nych najdokładniej – zapinki i noża – należy go wią- zać z okresem odpowiadającym fazie LTA, łączonym na ziemiach polskich dość dowolnie ze schyłkiem okresu halsztackiego lub początkiem starszego okre- su przedrzymskiego. W tym czasie w rejonie podkra- kowskim, a więc też w strefi e lessowej zachodniej Małopolski, gdzie znajdują się Ławy, stwierdzamy obecność społeczności reprezentujących różne trady- cje kulturowe. Niektóre z nich należą do ugrupowań
„pomorskich”, inne zaś reprezentują najmłodszy etap rozwoju tradycyjnego, łużyckiego modelu kulturowe- go, znacznie jednak przetworzonego oddziaływania- mi kultury pomorskiej (Gedl 1982, 31; Poleska 2006, 22; Matoga 2012) i wpływami wschodnimi sięgający- mi terenów grupy tarnobrzeskiej oraz strefy leśnej i leśno-stepowej zachodniej Ukrainy, zajętej przez osadnictwo kultur kręgu scytyjskiego (Dzięgielewski, Godlewski 2009; Dzięgielewski 2010b, 227-229). Być może zjawisko krzyżowania się różnych elementów kulturowych nad górną Wisłą to efekt konfl iktów związanych z dążeniem poszczególnych grup lud- ności do uzyskania dominacji w regionie i chęcią przejęcia kontroli nad handlem solą, pozyskiwaną od dawna przez osiadłe w okolicach Krakowa spo- łeczności kultury łużyckiej. Nie można wykluczyć, że w związku z tymi niepokojami u niektórych spo- łeczności mógł pojawić się nieznany wcześniej w za- chodniej Małopolsce zwyczaj wyposażania zmarłych w elementy uzbrojenia, czytelny na przykładzie gro- bów kultury pomorskiej z Ław oraz Jurkowa i Janiny (pow. Busko Zdrój) (Nosek 1946).
Inwentarz grobu z Ław, będący jednym z naj- starszych pewnie datowanych zespołów kultury po- morskiej na lessach podkrakowskich, ukazuje złożo- ny charakter genezy tej jednostki nad górną Wisłą.
Odnajdujemy w nim zarówno nawiązania do podłoża kultury łużyckiej
6, jak i elementy pochodzące z od- ległych, zachodnich peryferii kultury pomorskiej.
Taki charakter mają materiały ze wzmiankowane- go już, najważniejszego jak dotąd pod Krakowem, cmentarzyska „łużycko-pomorskiego” zbadanego w Krakowie Pleszowie (Poleska 2006, 23-31). Szereg
6 Zwrócił już na to uwagę M. Gedl (1988, 87).
