O konstytucję dla nowoczesnej antropologji

' \ i

■ I

ii

O KONSTYTUCJĘ

DLA NOWOCZESNEJ ANTROPOLOGJI

WARSZAW A 1935

Luty 1935 r.

K ' i fhM

ój ytjr f§\){

( s a .{c r-{£' ²

D rukarnia M azow iecka. W arszaw a, S zp ita ln a 1. T elefo n 649-04

"Je d li d z ia ło , 3 stuk i vy.voluj3 #ial»

ka roźfeiażnośc zdaa posiada ono ja w n o ś c ią dasą wartość a r t y s t y c z -

n ą . ,,

usoar Wilaa

A ntropologja, jako :nauka sam odzielna, w yłoniła się dopiero w pierw szej połowie zeszłego stulecia. J e s t to więc nauka m ło­

da, z ledwo zarysowanem i ramami, tem samem o dużych jesz­

cze ciągle możliwościach i ambicjach. Skutkiem wielkiego n a ­ grom adzenia m aterjałów , stało się dziś spraw ą wielce a k tu a l­

ną w ypełnienie ram tych treścią, uporządkow aną wedle wymo­

gów współczesnego stanu wiedzy. Stało się to tem bardziej spraw ą palącą, że pewne uogólnienia i obserw acje antropolo­

giczne rozm yślnie lub i nierozm yślnie bądź źle zrozumiano, bądź fałszywie interpretow ano, bądź też podkładano pod nie swoje własne sugestje i myśli. W reakcji przeciwko wybujałościom tłum aczenia wszystkiego czynnikami strukturalnem i, rasowemi, począł budzić się ruch, który za A m erykanam i został nazw a­

ny e n w i; r o m e n t a 1 i z m e m ( environ — „środow isko").

N a kogo stawiać, na śfodo\tfisko czy na rasę ? Co kształtu je decydująco człowieka i $rupy społeczne, czynniki w e w n ę t r z- n e, dziedzicznie przekazyw ane z pokolenia na pokolenie, czy też atm osfera i ciśnienie warunków—zi e w in ę t r z, n y c h, wśród k tó ­ rych bytuje owo1 indywiduum lub grupa społeczna? Jakiego r o ­ dzaju będą reakcje na dany bodziec 1) w w ypadku, kiedy b ę ­ dziemy mieć do czynienia z dwoma osobnikami t e g o s a ­ m e g o habitusu konstytucyjnego, lecz znajdujących się w o d m i e n n y c h w arunkach środowiskowych, i 2) w w y­

padku dwu r o ż n y c h typów, lecz przebyw ających w i d e n t y c z n y c h okolicznościach?

Że jest to zagadnienie łatw e i proste, m iędzy innemi może

świadczyć niezam knięta wciąż jeszcze dyskusja nad tłem przy-

czyinowem p r y m a t u Europy północno-zachodniej nad resztą

nasizego kontynentu, a doniedaw na nieom al i nad całym światem.

R asista — term inem tym posługujem y się tu ta j nie w znacze­

niu popularno-politycznem , lecz w braku innego lepszego, na oznaczenie przeciw ieństw a do „enw irom entalizm u" — prym at ten zwiąże z przew ażającym tu składnikiem rasowym, znanym pod nazw ą „typu nordyeznego", m ającego isię odznaczać pew ­ nym, właściwym sobie zespołem cech i właściwości, co pozw o­

liło mu stw orzyć w Europie ów blok państw „konia parow ego"1).

„Środowiskowiec“ natom iast zwróci uwagę, że w chodzą tu w r a ­ chubę ludy, w yznające protestantyzm . Dzięki swemu nastaw ie­

niu surowemu i purytańskiem u propagow ał protestantyzm zmysł oszczędności i surowych obyczajów, kład ąc w ten sposób fun­

dam enty pod rozwój współczesnego kapitalizm u i industrjaliz- mu. Te zaś form y ustrojow e stały się główną bodaj przyczyną przesunięcia się centrum światowego znad Śródziemnomorza do basenu m orza Północnego i nad północny A tlantyk.

Ja k o inny jeszcze przykład, może służyć spraw a geograficz­

nego rozprzestrzenienia się raka. Jeżeli weźmiemy m apę śm ier­

telności spowodowanej rakiem we W łoszech2), to p rzy ten d en ­ cji do m yślenia kategorjam i „rasistycznem i" odrazu nam się narzuci związek m iędzy śródziem nom orskiem południem a m ałą stosunkowo ilością wypadków zachorowań na raka, natom iast, sk łan iając się do tezy o om nipotencji środowiska, a nie raisy, również z łatw ością dostrzeżem y k o relację m iędzy przem ysło­

wą i urbanistyczną północą a dużą śm iertelnością rakow atych.

Nowsza antropologja próbuje odrobić te zaniedbania s ta r­

szej antropolog j i zbyt w yłącznie rozpatrującej c z ł o w i e k a w o d e r w a n i u , jakby zawieszonego w jakiejś idealnej próżni.

Jednym z pierw szych, k tóry zwrócił na to uwagę, był J . C z e - k a n o w s k i . On to k azał pam iętać, że, nim dotrze do czło­

wieka prom ień słońca, baccillus tuberculosm , chleb czy opieka lekarska, najpierw musi p rze jść przez f i (Lit r s p o ł e o z m y. W y­

razem takiego podejścia do człowieka jest jego definicja antro- pologji, po raz pierw szy o p arta nie na jednym, jak choćby k la­

syczna definicja Broca, elemencie przyrodniczo-rasistycznym ,

1) F r, D e 1 a i s i: L es d e u x Europes, P ay o t, P ary ż, 1929.

2) A. N i c e f o r o i E. P i t t a r d: C onsiderations sur les

rapports presum es entre le cartcer et la race... (Liga N arodów , Genewa, 1926).

lecz na dwu, bo uw zględniająca i elem ent socjologiczny, środo­

wiskowy.

Spraw a rozw ikłania bądź co bądź bardzo skom plikow ane­

go zawęźlenia rasistyczno-środowiskowego, którego wypadkow ą jest człowiek, jesit dziś rzeczą ak tualną choćby ze względu na coraz bardziej zyskujące na sile ideje p r o f i l a k t y c z n e nie- tylko w m edycynie stosow anej, lecz i w dziedzinie m etod o r g a- n i z a c j i s p o ł e c z n e j . I tak, niejedno zdaje isię już w skazy­

wać, że cały nasz system peniten cjarn y obrony p rze d elem enta­

mi aspołecznem i zaczyna płynąć pod b an d erą profiilaktyzimu. In ­ ne postępow anie trzeba będzie zastosować w wypadku, jeżeli się okaże, że zabójca sta je się zabójcą dzięki okolicznościom w yłącz­

nie z e w n ę t r z n y m , a inne, gdyby się okazało, że każdy z a ­ bójca rodzi się zabójcą, z góry p r e d e s t y n o w a n y m do p o ­ dobnej reakcji, s p o ł e c z n i e niepożądanej. W pierwszym w y­

pad k u cały ciężar reform położyć trzeba będzie na odpowied- niem usanow aniu organizacji i u stro ju ispołeczinego, jak i całego kom pleksu okoliczności środowiskowych, w drugim natom iast trzeba będzie dążyć do takiego u k ład u stosunków, by w ten lub inny sposób uniemożliwić wogóle powstawanie, drogą dziedzi­

czenia, kombinacyj cech i właściwości, dających w rezultacie owe formy aspołeczne. J e d n ą z takich metody, już gdzieniegdzie w życie w prowadzanych, jest sterylizow anie osobników dzie­

dzicznie obciążonych,

Z tego ro dzaju problem am i będziemy spotykać się coraz częściej, I coraz również natarczyw iej żądać będą odpowiedzi na nie od antropologji rozmaici teoretycy i praktycy życiowi.

K lasyczna antropologja, nastawioina raczej r a s i s t y c z n i e , czego dobrym w ykładnikiem jest jej zbarbaryzow ane oblicze, j a ­ kie przeziera zpod rasizm u politycznego i teorji Lombrosa, nie była w stanie dać jasnej i zadaw alniającej odpowiedzi. Z tego, co zaczyna dziać się w nowej antropologji, m am y praw o wnio­

skować, że stosunki zmienią się n a lepsze.

Jeszcze jest jeden moment, przyczyniający się do zachow a­

nia rezerw y wobec rasizm u przyrodoznawczego. J e s t on gatun­

ku bardziej ogólnego, o znaczeniu rączej dla naszego nastaw ie­

nia emocjonalnego wobec życia, W skrajnym bowiem i konsek­

w entnym rasiźm ie u spodu tkwić zawsze będzie d e t e r ­

m i n i z m i f a t a l i z m . Św iatopoglądy zaś te siłą rzeczy nieść mogą z . sobą p a s y w n e nastaw ienie życio­

we i prow adzić do filozoficznego i życiowego p e s y m i ­ z m u . W praw dzie Schopenhauer, u nas M arjan Zdzie- ohowski bynajm niej nie chcą uw ażać pesym izm u za p a ­ sywny i nieprodukcyjny, w ątpić jednak można śmiało, by ta k był on pojm ow any powszechnie, Z drugiej strony św iatopoglą­

dy te źródłem być mogą apoteozy i kultu siły, aż do brutalności i okrucieństw a włącznie, w przekonaniu, że m a się do tego abso­

lutne praw o z rac ji biologicznego faktu urodzenia się takim, a nie innym. Toteż nie będą one odpow iadać ani naturom b a r­

dziej wrażliwym, ani bardziej społecznie skonstruowanym . Przesączenie się m yślenia kategorjam i rasistycznem i także i do życia politycznego, jakie dziś obserwujemy, ująćby można było, jako reak cję na m a r ik s i s t y c z n ą koncepcję świata, uznającą wyłącznie ś r o d o w i s k o za jedyny czynnik form ujący i organizujący, Twarizą do czynników tego ro d zaju zwrócony jest również i e w o 1 u c j o n i z m, ściślej d a r w i n i z, m. Ze w zględu ina to wiek XIX mogli­

byśmy nazw ać w i e k i e m e n w i r o m e t a 1 i z m u, trium fu idei o decydującym wpływie czynników zewnętrznych, środo­

wiskowych tak w świecie przyrodniczym {ewolucjonizm), jak i w dziedzinie zagadnień socjologicznych (marksizm). Obecnie z d a ją się zwyciężać i w socjologji i w przyrodoznaw stw ie te n ­ dencje o podkładzie indeterm inistycznym , więc w pew nej m ie­

rze i irracjonalnym , przenosząc cały ciężar problem u na czyn­

niki strukturalne, zgóry dziedzicznie zdefiinjowane. Chodzi o to, byj nie presadzić w tej reakcji i nie znaleźć się w uliczce bez wyjścia, lufo z ciasnem i ryzykow nem tylko wejściem, bo irt absurdum. M amy podstaw y do m niemania, że się to nie p rz y ­ trafi nowej antropologji, w dużym stopniu odpowiedzialnej za przew ażenie się szali na tę lub tam tą stronę.

Nieco dużo może czasu poświęciliśmy tym rozważaniom

nad środowiskiem i rasą. J e s t to jednak rzeczywiście kwest ja

bardzo w ażna i podstaw ow a nietylko dla antropologji; m a ona

także ogólniejsze znaczenie. Co się tyczy antropologów, to z sa ­

mego faktu, że są antropologam i, skłonni będą oni zawsze do ujm ow ania św iata „rasistycznie". Tem bardziej więc powinni się p rzesad y wystrzegać.

J a k już powiedzieliśmy, jednym z pierwszych, który w zy­

wa do baczności, jest J a n C z e k a n o w s k i. Jem u też, o tak czujnym zawsze i żywym umyśle, zawdzięczam y pierw szy w łaściw y a k t k o n s t y t u c y j n y , nadany antropologji1) . J e s t on tak oryginalnie i w duchu czasu ujęty, że napróżno szukali­

byśmy innej analogicznej publikacji. A trzeba zaznaczyć, że dzięki jakiemuś trafow i aż dwie jeszcze publikacje ukazały się o podobnych am bicjach w ostatnim roku. Zestaw ienie ich z książką naszego antropologa jaskraw o uw ydatnia całą ory- ignalność i nowoczesność Czekanowskiego.

J a k się łatw o domyślić, najw iększą i najefektow niej wy­

daną jest publikacja (niemiecka v o n E i c k s t e d t a, p ro ­ fesora antropologji w W rocław iu3). G rube to tomisko liczy p rz e ­ szło 936 stron druku, na co złożyła się ogromna moc zebranych obserwacyj, oraz po benedyktyńsku nagrom adzonego m aterjału, zilustrowanego całym szeregiem pięknych zdjęć i fotografij. J a ­ kościowo jednak, ze względu na swą konstrukcję i ideje p rz e ­ wodnie, niewiele nowego ta książka d aje. S tąd praca ta robi czasami wrażenie, jakgdyby przeznaczoną była nie ty le do bi- bljotek i pracow ni, ile do hallu lub poczekalni wziętego i inte­

ligentnego lekarza, obdarzonego przytem pew ną dozą snobizmu antropologicznego.

M niejszą objętościowo i bardziej w sobie zwięzłą jest p u ­ blikacja francuskiego antropologa M o m t a n d o n a 3) . A utor ten jest o tyle interesujący, że przejąw szy się idejam i biologa w ło­

skiego De Rosy, teorję ologenezy przystosow ał także i do czło­

wieka. Ta ostatnia jego p rac a jest właściwie streszczeniem p o ­ ważnego dzieła, ogłoszonego kilka lat temu, które m iało w y rą­

*) J a n C z e k a m o w s k i: C zło w iek w czasie i przestrzeni. Z 7 ta ­ blicami, 81 ilu stracjam i i m apam i oraz p o rtre te m autora. Str. 272. T rzaska, E vert i M ichalski, 1934, B ib ljo tek a W iedzy. Tom 9.

2) E. F r. v. E i c k s t e d t : R a ssen ku n d e u nd Rassengeschichte der M enschheit. S tu ttg a rt, 1934, 613 rycin, 3 tab lice i 8 maip.

3) G. M o n t a n d o n: La race, les races. P ay o t, P aryż, 1933,

str. 299:, 8 w ykresów , 20 rycin, 21 m apy i 24 plansz.

człowieka.

Doszukując się różnicy, jaka uderza p rzy zestawieniu Cze- kanowskiego z francuskim i niemieckim uczonym, da się ona ująć i sprow adzić do trzech f u n d a m e n t a l n y c h z a ­ ł o ż ę ń, na których spoczywa cała konstrukcja system u Cze- kanowskiego: m e n d e 1 i tz m u, b i o m e t r y z1 m u i a n t r o p o 1 o g i z m u.

Czekanowski jest m endelistą. Zbyt może m ało uśw iadam ia­

my sobie jednak fakt, że m endelizm to nie jest tylko dział bio- logji, zajm ujący się procesam i dziedziczności. J e s t to nowy ś w i a t o p o g l ą d p r z y r o d o z n a w c z y, zupeł­

nie różny od ewolucjonizm u wszystko jedno czy w w ydaniu darwinistycznem, poszukującem m otoru zmienności w świecie otaczającym , czy też w w ydaniu m utacjonistycznem , apelują- cem do czynników wew nętrznych. M endelizm przeciw staw ia się wogóle pojęciu z m i e n n o ś c i f o r m , stojąc na gruncie stałości i niezmienności raz wytworzonego gatun­

ku. Liczne próby stw orzenia drzew a genealogicznego dla św iata żyjącego pozostały z tego w zględu nieziszczonem, mimo wszystko, m arzeniem ewolucjoni'styctznem, W myśl idej meradelistycznych, różnorodność krajobrazu i geologicznego i paleoantropologicznego interpretujem y sobie dziś nie jako r o z- w ó j z form ,,tniżs'zych do „wyższych", lecz jako rez u lta t n a k ł a- d a n i a s i ę coraz nowych form. Te zaś p ow stają dzięki procesom k r z y ż o w a n i a w sposób zupełnie m echaniczny. Pew ne kom bi­

nacje, tą drogą pow stałe, mogą bądź odrazu z urodzenia bądź po odpowiedniem zgraniu się elem entów krzyżujących odznaczać się właściwościami stabilizacyjnem i, d ając w ten sposób p oczą­

tek nowym odmianom i gatunkom, selekcjonow anym następnie przez środowisko, M endelizm więc w m iejsce m yślenia ew olu­

cyjnego, opartego na w a r i a b i 1 i ź m i e, w prow adza k o n s t a n t y z m i ściśle z nim zw iązany s ti r a t y g r a- f i z m, t. j. m yślenie kategorjam i warstwicowemi, geolo- gicznemi.

T akże i z punktu o b j e k t y w i z a c j i nauki m en­

delizm znaczy wielki postęp. Ewolucjonizm bowiem, staw iając

człowieka na szczycie hipotetycznego drzew a biologicznego, był

poglądem naw skroś jeszcze a n t r o p o c e n t r y c ż n y m.

M endelizm zaś zwrócił uwagę, że pojęcie doskonałości jest pojęciem , zaczerpniętem z h u m a n i s t y k i, i d la ­ tego nie może ono mieć żadnego zastosow ania w p rz y ­ rodoznaw stwie, gdzie w szystko jest w swoim ro d zaju do­

skonałe. K opernik protestow ał swego czasu przeciw ko ilu­

zjom geocentrycznym , ks. M endel, ten K opernik biologji, przeciw staw ił się antropocentryzm ow i.

Do osłabienia pozycji ewolucjonizm u walnie przyczyniła się również i b i o m e t r j a, k tó ra nauczyła orjentow ać się w r o z m a i t e g o r o d z a j u z m i e in n o ś c i a c h i w yróżniać zmienność w ew nętrzną od poza typowej. A są to spraw y niem ałej wagi, jakoże chodziło o rzecz, która jest spiritus movens całego ewolucjonizmu.

Czekanowski jest zdeklarow anym i konsekwentnym men- delistą. Bacznemu czytelnikowi nie ujdzie uwagi, że w książce jego raz tylko czy dwa znajdzie słowo ewolucjonizm. Zmuszo­

ny do jego użycia, wymówi je z całą odrazą i niechęcią. Temu światopoglądowi m endełistycznem u zawdzięczać należy ład, po­

rządek, logikę i konsekwencję, tak charakterystyczne dla kon- cepcyj antropologicznych naszego badacza. M endelizm bowiem, jako system naw skroś m e c h a n i s t y c z n y , w pozorny nieład św iata żyjącego pozw ala w prow adzić inżynierski ład i porządek. Toteż pro testu je Czekanowski całym swoim gorą­

cym tem peram entem przeciwko antym endelistycznym i p rz e sta ­ rzałym mniemaniom o jakiemś bezhołowiu w procesach dzie­

dziczenia, a w wyniku tego i w strukturze populacyjnej czło­

wieka.

Przykładem tego ład u inżynierskiego.; a zarazem prostoty i jasności jest sław ny już m agiczny ów c z w o r o b o k t y ­ p ó w e u r o p e j s k i c h . C ztery e l e m e n t a r n e t y p y r a s o w e są oznaczone jako narożniki kw adratu.

Są to typy podstawowe, oddaw na ustabilizow ane i mendeli-

stycznie niezmienne. Że i w świecie ludzkim nie jest to iluzją,

przekonać się możemy m iędzy innemi i z zestaw ienia habitusów

antropom etrycznych współczesnego ty p u nordycznego i jego

dalekiego przodka z epoki wczesnego neolitu skandynawskiego-

Sześć t y p ó w m i e s z a n y c h , o szerokiej skali wahań i podległych praw om dom inacji i reeesywizmu w yczerpuje m oż­

liwą ilość dopuszczalnych kombinacyj krzyżówkowych tam tych czterech elem entarnych typów rasowych. O ile rzeczywiście z tylom a tylko rasam i będziemy mieć do czynienia w Europie właściwej, za czem w ielu się opowiada, to ta ilość dziesięciu typów antropologicznych bez reszty opisze nam każdą po p u la­

cję europejską. Różnice m iędzy niemi tkwić będą w i l o ś c i o- w e m tylko nasileniu poszczególnego składnika rasowego na danem terytorjum . Zaznaczyć należy, że tezę c z t e r e c h e l e m e n t a r n y c h t y p ó w , czyli ras w Europie przy ­ jęli ostatnio także i Niemcy, jak wolno wnioskować z niedawno opublikowanej p rzez instytut m onachijski ściennej tabeli ras europejskich.

Szukając analogji dla typów elem entarnych, znaleźlibyśm y ją może w pierw iastkach chemicznych. M arzy więc Czekanow­

ski o stw orzeniu jakiegoś odpow iednika m i e n d i e l e j e - w o w s k i e j tabeli pierw iastków chemicznych.

W iedziony tą szlachetną ambicją, rzuca on jeszcze jedną koncepcję do przetraw ienia tak ,,specom“, jak i szarym ludziom.

J e s t to pierw sza tego ro d zaju próba ujęcia system atyki czło­

wieka j e d n y m s c h e m a t e m , na podobnych p o d sta ­ wach, jak to zostało zrobione dla ludności europejskiej, a więc m endelistycznie i po inżyniersku. Schem at ten p rzy ją ł formę tró jk ąta, którego wierzchołkam i s ą typy, m ające być n a jb a r­

dziej specyficznemi dla t r z e c h wyjściowych o d m i a n c z ł o w i e k a , czarnej, białej i żółtej. Niewątpliwie z n a j­

dą się tam rzeczy, które budzić m uszą nasze zastrzeżenia, jak nadanie typowi laponoidalnem u ch arakteru składnika n a jb a r­

dziej żółtego, jak nieuw zględnienie ty p u pigmejskiego, o któ­

rym jest mowa w innych częściach książki, jak potraktow anie na tym samym poziomie klasyfikacyjnym mieszańców europej­

skich z typam i eiem entarnem i, więc nie rozkrzyżow ującem i się, w Afryce. C ały zato tam szereg rzeczy śmiałych, intrygujących i oryginalnych, by wymienić naw iązania arm enoidalne ty p u p a ­ cyficznego, nordyczne typu australijskiego i ainoskiego, eskimo- idalne dla typu specyficznego buszmenom z A fryki południo­

wej i t. d. D la am atorów system atycznych zagadnień człowieka

schem at Czekanowskiego — to kopalnia rozm yślań i refleksyj na całe godziny.

W artość i znaczenie tego schem atu nie tyle więc jednak leżeć będzie w m e r i t u m , gdyż bynajm niej nie został je ­ szcze zbadany w sposób zadaw alniający cały konieczny do tego rodzaju syntez m ate rja ł ludzki, analizow any przytem przew aż­

nie pod kątem w idzenia kraniologicznym, co swoje piętno w y­

biło na tym schemacie, ile na w skazaniu d r o g i , po jakiej przyszłe badania antropologiczne mogą i powinny pójść. Nie pom ylimy się w edle wszelkiego praw dopodobieństw a, jeżeli powiemy, że przyszłość będzie te (schematy m o d y f i k o w a ć tylko i r o z s z e r z a ć , aż wyłoni się ostatecznie coś a la znana tablica M iendielejew a pierw iastków -typów ludzkich, u p la­

sowanych każd y na swojem miejscu, w edle morfologicznego p o ­ winowactwa i genetycznego pochodzenia. Kto jak kto, ale Cze­

kanowski w łaśnie nie jest chyba za siódm ą górą i rzeką od roli antropologicznego M iendielejew a,

Próżno będzie m arzył o tego ro d zaju zwartości, logice i konsekwencji ew olucjonista. Swoje koncepcje buduje on bo­

wiem zawsze na grząskim gruncie z m i e n n o ś c i gatun­

ków i typów, toteż zawsze poprzez palce przeciekać mu będzie płynna g a la reta ewolucjonistyczna. Tem wytłum aczyć można to tak charakterystyczne dla niego ustaw iczne apelow anie do p ra- i protoform , których jedyną ra c ją bytu jest to, że się urodziły w głowie takiego biednego ewolucjonisty, zmuszonego siłą rze ­ czy do podobnych poronień.

Ew olucjonistam i są von E ickstedt i M ontandon. To nieprze­

zwyciężone jeszcze m yślenie ew olucjonistyczne zaciążyło nad ich systemami i antropologicznym ich dorobkiem. O ryginalniej­

szym od niemieckiego uczonego i kolegi jest francuski badacz.

J e s t on wyznawcą teorji ologenezy, t, j. p o l i g e n i c z n e - g o i d y c h o t o m i c z n e g o pow staw ania gatunków.

Ja k o jedna z odmian ewolucjonizmu, tem samem z góry obcią­

żona jest balastem , skazującym ją na niepowodzenie. Broniąc

się przed tem, pogłębia się autor jeszcze więcej, bo aż roi się

w jego książce od rozm aitych protoras i protoform , nie z n a jd u ­

jących odpowiednika w żadnem muzeum św iata ani w żadnej

w arstw ie ziemi.

Światopogląd m endelistyczny i m etodyka m yślenia kate- gorjam i m endelistycznem i byłyby tą a t m o s f e r ą , bez której niesposób wyobrazić sobie Czekanowskiego i która jest istotą i warunkiem bytu całego jego systemu. Pozostałe dwie inne właściwości — biometryzm i antropologizm są już tylko dopełnieniem i uzupełnieniem, składającem się na w ew nętrzną treść całej twórczości i działalności oraz ruchu, jaki zdołał on koło siebie stworzyć,

M aterjał antropom etryczny jest m ater jąłem m a s o ­ w y m , Ja k o taki, powinien być opracow any m etodam i i 1 o- ś c i o w e m i. To, zdaw ałoby się, tak jasne i proste stw ier­

dzenie faktu nie wszędzie i nie zawsze było i jest należycie uświadomione i zrozumiane.

Rozgrzeszanie się powiedzeniem Rechego, że m etody sta ­ tystyczne — to eine zeitraubende Zahlenspielerei, lub koncep­

tem ekscelencji Dzieduszyckiego, że pierw szym stopniem kłam ­ stw a jest pochlebstwo, drugim oszustwo, a trzecim i najw ięk­

szym — statystyka, pachnie wielką łatw izną lub upraw ianiem strusiej polityki chowania głowy w piasek wobec rzeczywistości i pewnych rezultatów , otrzym anych dzięki m etodom statystycz­

nym czy biometrycznym. Bądź co bądź, obserw acja zjaw isk b i o l o g i c z n y c h z punktu widzenia m asy otw orzyła zu­

pełnie nowe perspektyw y i spowodow ała pow stanie nowej nauki, zwanej w łaśnie b i o m e t r j ą.

Jednym z tych, który zrozum iał należycie znaczenie tej nauki dla antropologji i um iał ją odpowiednio wyzyskać, był Czekanowski. Zawdzięczać to należy szczęśliwemu przy p ad k o ­ wi, że poza wszystkiem innem odznaczał się on jeszcze i nie­

przeciętnie rozwiniętem i zdolnościami m atem atycznem i, oo także m usiało mu ułatw ić ilościowe podejście do zjaw isk antropolo­

gicznych. Zwrócono na to uwagę jeszcze w uniw ersytecie zu- rychskim, i to było pewnego ro d zaju przedm iotem zazdrości, n a­

wet ze strony tak znakomitego antropom etry, jakim był M ar­

tin, wówczas tam w łaśnie profesor.

N aprzód analizow ano w antropom etrji k a ż d ą cechę z o- s o b n a, in absłracło, czem dzisiaj jeszcze zadaw alnia się nie­

jeden antropolog. Potem nauczono się statystycznie określać

stopień w s p ó ł z a l e ż n o ś c i d w u c e c h między

sobą. Rozmaicie z tem bywało, raz dobrze, a raz nie, gdy ż ą d a ­ no zadużo. I tak np. w spółzależność m iędzy wskaźnikiem głowy a kształtem tw arzy może przedstaw iać pew ną w artość tylko wtedy, gdy m am y do czynienia z p o p u lacją możliwie czystą, złożoną z jednego lub dwu składników elem entarnych. Im w ię­

cej zaś populacja jakaś jest przem ieszana, tem bardziej w spół­

czynnik ten będzie się zbliżał do zera. Z głowami bowiem krót- kiemi raz idą tw arze k ró tk ie (laponoidzi), raz długie (arm enoi- dzi). Podobnie rzecz będzie się m iała w w ypadku głów w ydłużo­

nych, — w zależności od wpływów inordycznych lub śródziem ­ nomorskich.

W tym stanie rzeczy nie pozostaw ało nic innego, jak przejść na system korelow ania m iędzy sobą odrazu w i ę k s z e j i l o ś c i c e c h , m ając przy tem ciągle na względzie fakt, że człowiek nie jest przecież niczem, innem, jak tylko z e s p o- ł e m w i e l u c e c h . R ozpatryw anie więc każdej cechy zosobna mogło być tylko uspraw iedliw ione nieporadnością i ni­

skim stanem techniki naukowej, I znowu Czekanowskiemu w ła ­ śnie udało się dojść do sposobów w i e l o c e c h o w e g o k o r e l o w a n i a (m etoda różnic i m etoda podobieństw a), W ten sposób zostało umożliwione w ydzielanie z populacji grup osobników o p o d o b n y m h a b i t u s i e c e c h a n- t r o p o m e t r y c z n y c h . A naliza tych typów, które s a m e p r z e z s i ę w y d z i e l a j ą s i ę z m aterjału bez nakładania jakiegokolwiek wyimaginowanego schematu, do­

prow adziła później Czekanowskiego do ustalenia ich w zajem ­ nych stosunków, a więc w rezultacie i do owego magicznego czworoboku europejskich typów antropologicznych.

W yzyskaw szy upraszczające przeliczenia, na m endeliźm ie oparte, jakie do serolog j i w prow adził Bernstein, umożliwił Cze­

kanowski po raz pierw szy w antropologji przekładanie w spo­

sób bezpośredni, t. zn. z cyfr przez cyfry do cyfr zjaw isk a n ­ tropom etrycznych na antropologiczne.

Jeżeli weźmiemy ogromną większość prac zpoza szkoły

Czekanowskiego, uderzy nas niew spółm ierność w opracow aniu

strony antropom etrycznej, t. j. cech antropom etrycznych, a stro ­

ny antropologicznej t, j. a n a l i z y t y p ó w i i c h

c h a r a k t e r u , w każdym bądź razie jedynego przecież

i istotnego celu wszelkiego badania antropologicznego. A ntro­

pom etr ja jest tylko m a t e r j a ł e m, ś r o d k i e m i p o ­ m o c ą , ale nie celem samym w sobie. Pozatem napróżno szu­

kalibyśm y tam wewnętrznego i bezpośredniego pow iązania czę­

ści antropom etrycznej z antropologiczną, o ile taka istnieje. Po skończeniu bowiem opisu antropologicznego, autor rzuca n a j­

częściej kilka im presyj z wolnej ręki na tem at praw dopodob­

nych tu typów antropologicznych, nie pozostających w żadnym r z e c z o w y m ani b e z p o ś r e d n i m stosunku do tak pracow icie zebranego i analizow anego m ate rja łu antropo­

metrycznego, By mieć satysfakcję w ypow iedzenia kilku mniej lub więcej udanych podobnych autopsyj, w ystarczy dobrze obserwować, nie trzeba m ierzyć i następnie czas tracić n a bez­

skuteczne i nudne przerzucanie cyframi.

M etody i ideje Czekanowskiego, oparte, jak widzimy, na najnow szych zdobyczach przyrodoznaw stw a, pozwoliły odpo­

wiednio wyzyskać m ate rja ły i p rzekładać w prost antropom etrję na antropologję. I dlatego książka jego jest łatw a i prosta, do­

stępna każdem u laikowi, bo przem aw iająca do nieigo językiem jasnym i zrozum iałym, w ilościowych kw estjach — plastycznym językiem stosunków procentowych. Takiego1 ujęcia nie spotka­

m y ani u Eickstedta, ani u M ontandona, nie upraw iających co- p raw da antropom etrji, bo w tedyby nikt ich książki do ręki nie wziął, lecz zato bez końca e t n o Ig r a f i z u j! ą c y c h, t. j. o p i s u j ą c y c h a la etnograf każdą badaną grupę.

Jeżeli są jeszcze m aruderzy, dla których zagadnienie kore­

lacji dwu cech leży w krainie z tysiąca i jednej nocy, to czyż można żądać, by m etody i ideje Czekanowskiego znalazły p e ł­

ny oddźwięk w tych sferach? N a obojętność nic lub niewiele się poradzi. Z opozycją można walczyć, choć to czasam i bywa w alka z w iatrakam i.

Zawodność m etod tych usiłuje się nieraz wykazać n a fik­

cyjnych przykładach lub indyw idualnych w ypadkach, zapom i­

n ając o tem, że, jako m etody i 1 o ś c i o w e, opisują nam

w i ę k s z o ś ć wypadków, nie m uszą więc one obejmować

ekstrem na krzyw ej zmienności. Tego ro d zaju zarzut wychodzić

może chyba tylko ze strony ludzi, organicznie pozbawionych

zmysłu ilościowego i obycia statystycznego. Tem niemniej nie

można m etod tych uw ażać za idealnie doskonałe i w yostrzone do ostateczności. W p raktyce jednak chyba w ystarczy tym cza­

sem zupełnie, jeżeli d a ją one w 80 % w ypadków , albo i więcej rez u lta t dobry. Bezwzględna zaś opozycja, tak jak każda opo­

zycja tego rodzaju, prow adzić może tylko w ciemny i zam knię­

ty zaułek, bo życie przejd zie zawsze nad nią do porządku dzien­

nego. P rz y tej sposobności w arto podnieść, że m etodam i Czeka­

nowskiego p racuje dziś nietylko m łoda antropologja, lecz ta k ­ że zootechnicy, zoologowie,, psychom etrycy, językoznawcy, etno­

grafowie i geografowie, P rzydatnem i bowiem one zawsze będą w w ypadku analizow ania jakiegokolwiek splotu korelacyjnego.

J e s t wreszcie Czekanowski par excellence antropologiem.

Punkt ten silnie jest uw spółzależniony od tam tych, wynika z nich i im zawdzięcza swoje istnienie,

(Nieumiejętność uporania się z często obfitym m aterjałem , a w szczególności nieum iejętność bezpośredniego powiązania zjaw isk antropom etrycznych z charakterem antropologicznym badanej ludności jest główną przyczyną, jak o tem już mówi­

liśmy, dla której, tak Eickstedt, jak i M ontandon zmuszeni są do e t n o g r a f i z o w a n i a. N ietylko w m etodzie pracy, ale i w swojej system atyce człowieka z d a ją się oni więcej opie­

rać na zjaw iskach e t n i c z n y c h , e t n o g r a f i c z ­ n y c h i l i n g w i s t y c z n y c h , ni ż a n t r o p o ­ l o g i c z n y c h . System natom iast Czekanowskiego, jak i wogóle sposób przedstaw iania i analizow ania odnośnych ma- terjałó w jest naw skroś antropologiczny, fakta bowiem antropo­

logiczne, czy antropom etryczne lub ikraniologiczne bierze za w y- ł ą c z n y p u n k t w yjścia. Stanowisko to m ożnaby określić jako pewnego ro d zaju ,,n a c j o n a 1 i z m “ a n t r o p o- l o g i c z n y , Bądź co bądź stać dziś na ty le antropologa, by m iał coś konkretnego do pow iedzenia o m aterjałach, wobec których d o c z e g o ś s i ę z o b o w i ą z a ł. Dziś p o ­ trafi już on chodzić o w łasnych nogach, obchodząc się bez cu­

dzych szczudeł. Nie wolno więc antropologow i odwoływać się o pomoc do mniej łub więcej (dalekich krew nych i sąsiadów, do­

póki nie wyciśnie z przedstaw ionego sobie m a te rja łu ostatniej

kropli życiodajnego soku, W ten tylko sposób może pozyskać

sobie zaufanie i szacunek tam tych panów.

Mimochodem zwrócić tu należy uwagę i przestrzec przed dość często popełnianym błędem , z czego potem w ynikają zbyt pośpieszne wnioski, a na tem tle i nieporozum ienia. Chodzi tu 0 um iejętne odczytyw anie tabel składów rasow ych Czekanow­

skiego i czekanowszczyków.

Procent jakiegoś składnika elem entarnego w składzie an ­ tropologicznym bynajm niej nie oznacza ilości osobników dane­

go typu. O bejm uje on bowiem tak osobników typu elem entar­

nego, jak i jego mieszańców. I tak, 50% e 1 e m e n t u nor- dycznego w składzie mówi nam, że w danej populacji sp o tk a­

my się w 25% w ypadków z osobnikami tego t y p u , a w d ru ­ gich 25 % z\ jego trzem a m i e ś z a ń c a m i, w których p ły ­ nie krew nordyczna. By otrzym ać więc ilość czystego biome­

trycznie danego typu rasowego, należy skw adratow ać odpow ied­

nią cyfrę składu elem entarnego (a2). M ieszańców zaś otrzym uje się przez podw ojenie iloczynu dwu odnośnych składników ele­

m entarnych (np. typ subnordyczny = 2 al.). Skład bowiem d a ­ je tylko u p r o s z c z o n y obraz stosunków, jaki o trz y ­ m uje się n a podstaw ie pewnych założeń i kalkulacyj, o jakich bliższe znajdziem y wiadomości w Zarysie antropologji i innych publikacjach naszego uczonego. To na m arginesie dla czytelni­

ków Czekanowskiego.

*

W spółczesne przyrodoznaw stw o przechodzi głębokie p rz e ­ m iany i w strząsy. J u ż w zesżłem stuleciu zaczęły się pierw sze ruchy rew olucyjne, kiedy to stworzono geom etrję nieeuklideso­

wą. Obecnie świadkam i jesteśm y podobnych ruchów w fizyce 1 biologji.

K lasyczna fizyka Newtonowska okazała się nazbyt p ro stac­

ką i zawodną w w ypadku in terp retacji zjawisk, zachodzących w świecie atomowym. D opiero w świetle teorji względności i te- orji kwantów z n a jd u ją one jakie takie wytłum aczenie. Ściśle wiąże się z tem nie byle co, bo podw ażenie naczelnej zasady dotychczasowego św iatopoglądu przyrodoznawczego — praw a przyczynowości i determinizm u,

W biologji te o rja ewolucji, tak, zdaw ało się, wykończona

i m ocna w sobie, pod naporem rezultatów , nowszych badań i po

uderzeniach genetyków i m endelistów w najsłabszy punkt — zmienność typów, zaczęła pow ażnie trzeszczeć w swoich w iąza­

niach. K ilka lat tem u J . N. M iller pisał o „broniących się M au­

rach" n a okopach indyw idualizm u i rom antyzm u tradycjonalnie i burżuazyjnie ujmowanego, z powodzeniem zdobywanych przez uniwersalistów, i o „zarazie w G renadzie". O wiele słuszniej analogiczną diagnozę możemy postaw ić i współczesnemu p rz y ­ rodoznaw stwu.

Te p rą d y rew olucyjne, czy m odyfikacyjne nie mogły omi­

nąć również i antropologji, jako wcale zasadniczego działu bio­

logji, szczególnie wyczulonego na wyniki badań n ad dziedzicz­

nością.

Podstaw y, tezy i sugestje rasizm u politycznego są nam dość dobrze znane tak z lite ra tu ry pow ażniejszej, jak i publicystyki.

J e s t to jedna ekstrem a, staw iająca na sk ra jn y rasizm p rzy ro d ­ niczy w antropologji. D rugą — rep re z en tu ją sowieccy antropo­

logowie.

Ideologja m arksistyczna wymaga, jak o tem już mówiliśmy, nastaw ienia p i bez reszty, jako ruch religijno-dogm atyczny, na środowisko, w szczególności n a socjologiczną jego stronę. To też ostatniem i słowami b e szta ją b u rżuazyjną antropologję jej sowieccy adherenci za oglądanie człowieka z punktu tylko zoo­

logicznego i zupełne ignorowanie „zasadniczej różnicy, dzielą­

cej człowieka od zwierzęcia — więzi społecznej". J a k najostrzej więc należy walczyć z wszelkim zoologizmem w antropologji, nie widzącym różnicy — naw et jakościowej, m iędzy człowiekiem a zwierzęciem, choć z wynalezieniem narzędzi pracy zasadni­

czej zmianie uległy właściwości i h istorja ras. O dtąd bowiem rozprzestrzenianie się, stykanie i los ich zostały podporządko­

wane praw om społecznego ustroju.

Z m aterjalistycznego punktu widzenia w rozpatryw aniu procesów pow staw ania ras przyznać należy czynnikom społecz­

nym decydującą rolę, conajm niej w ukształtow aniu się fizjo- lomji współczesnej ludzkości. Zapewne „przez biologję nie mo­

żna przeskoczyć", decydujący jednak wpływ na rozwój czło­

wieka w yw ierają tylko czynniki socjalne. „Żadne wskaźniki gło­

w y czy wogóle cechy rasowe nie przeszkodzą najbardziej zaco­

fanym kulturalnie narodom przejść do wyższych kulturalno -

politycznych form, jeżeli będą do tego odpowiednie w arunki społeczno - ekonomiczne".

W program owych tych artykułach odnowionego i odm ło­

dzonego czasopisma A ntropołogiezeskij Żurnał znajdujem y po kilka razy n a każdej stronie wymienionych M ark­

sa, Engelsa, Lenina, Stalina — nigdy Trockiego — po- zatem D arw ina i innych ewolucjonistów XIX wieku, napróż- no zaś szukalibyśm y tam imienia M endla, m endelistów i w spół­

czesnych przyrodników . W tym panteonie wielkości znalazł się Darwin, bo odkrył praw a t e c h n o 1 o g j i n a t u r a 1- n e j rozw oju św iata organicznego, podczas gdy M arks odkrył technologję s z t u c z n ą , pozw alającą zrozumieć historycz­

ne procesy, przeżyw ane przez społeczeństw a ludzkie. „Tylko stopniowe stosowanie głębokiej i bogatej treścią koncepcji ewo­

lucji, danej przez m arksizm -łenm izm (!), odkryw a przed a n tro ­ pologiem i w tej n ajtrudniejszej dziedzinie szeroką drogę owoc­

nej p ra c y “. C zytając te bojowe artykuły, ma się czasam i w ra ­ żenie, jakgdyfoy jadło się odgrzew ane k o tlety n a w ypraw ie w y­

sokogórskiej p rzy w ietrze mroźnym, świeżym i orzeźwiającym . J e s t to ta druga ekstrem a, staw iająca n a skrajny enwiro- m entalizm w antropologji, do czego zmuszeni zostali ludzie, którzy zmieścić się usiłują w oficjalnie obow iązującej ideologji i tw ardej doktrynie.

I w jednym, i w drugim w ypadku tkw ią pierw iastki istot­

ne i zasadnicze, nad jakiemi nie wolno przejść antropologji do porządku dziennego. Taką próbę syntetycznego ich uw zględnie­

nia, p rzy oparciu się o wyniki współczesnego przyrodoznaw stw a i dzięki wyczuciu prądów , nurtujących w niem obecnie, jest sy­

stem Czekanowskiego, J e s t to zarazem pierw sza próba p rzebu­

dowy antropologji z nauki o p i s o w e j , takiej jak ana- tomja, fizjologja lub etnografja, na naukę ś c i s ł ą w ro ­ dzaju chemji czy fizyki, Tem bardziej jest to godna uwagi p ró ­ ba, o znaczeniu bardziej ogólnem, że dzieje się to i na taką m iarę i na taki sposób bodaj po raz pierw szy n a odcinku! biolo­

gicznym przyrodoznaw stw a. System ten nie m a preten sji do rzeczy zam kniętej i ukończonej. J e s t to etap w naszej pracy badaw czej. W ten jednak sposób zostały dane ram y konsty­

tucyjne, pozw alające na pracę bardziej celową i efektywną.

Być może, okaże się w przyszłości dalszej czy bliższej, na skutek i szczegółowszych badań, i ogólnych tendencyj w p rz y ­ rodoznaw stwie, że ram y te są zaciasne, talk że antropologja nie będzie w nich m ogła się zmieścić, jak m arsz. P iłsudski w r a ­ m ach konstytucyjnych — wedle znanej k a ry k a tu ry Czerm ań- skiego. W yjście w tedy będzie jedno i pro ste — stw orzyć nowe ram y, odpow iadające bardziej nowym faktom i potrzebom.

W tej chwili jednak kwest ja ta nie jest zupełnie aktualna.

Owszem, niem ało trzeba będzie jeszcze w łożyć tru d u i pracy, nim w ypełni się je w całości odpow iednią treścią. P ra cu je nad tem w spółczesna antropologja, i leży to w szczególnych am bi­

cjach szkoły, jaką zdołał stw orzyć Czekanowski, co niewielu

się udaje. Łatwo jest bowiem o uczniów, ale tru d n o o szkołę

naukową.