O przydatności poligrafu głosowego - wstępne wyniki badań

(1)

sza. Po przyciêciu i roz³o¿eniu po-wsta³ banknot o nieforemnych wy-miarach (ryc. 13).

Nie zawsze brak któregokolwiek elementu na banknocie lub ewident-ne pomy³ki w druku dyskwalifikuj¹ go jako pieni¹dz. Drobne niedoróbki, po-my³ki lub nawet u¿ycie innych ni¿ we wzorcu kolorów farb drukarskich nie maj¹ wp³ywu na autentycznoœæ bank-notów.

Urszula Konarowska Aleksander Pruszak zdj.: autorka

Wprowadzenie

Od kilkudziesiêciu lat do Polski importowane s¹ urz¹dzenia1, któ-rych polska nazwa nie zosta³a jesz-cze ostatecznie uzgodniona, i praw-dopodobnie, tak jak w przypadku nazw „poligraf” i „wariograf”, bêdzie ona podlega³a ewolucji. Urz¹dzenia te zwane s¹: poligrafami g³osowymi, analizatorami stresu w g³osie (VSA – Voice Stress Analyser), analizatora-mi g³osu, wariografaanalizatora-mi g³osowyanalizatora-mi, psychologicznymi analizatorami stresu, LVA (Layer Voice Analyser), PSE (Psychological Stress Valuator) lub Truster i Vericator. Analizator stresu w g³osie to urz¹dzenie, które ujawnia zmiany stanu emocjonalne-go i reakcje rozmówcy na bodŸce na podstawie analizy jego g³osu. Urz¹-dzenia te s¹ obecnie u¿ywane w Polsce, ale prawie nikt oficjalnie tego nie potwierdza2. Brak polskich badañ nad zastosowaniami poligra-fu g³osowego i opisuj¹cych je publi-kacji jest odczuwany zarówno przez œwiat nauki, organy œcigania i wy-miaru sprawiedliwoœci, jak i sferê biznesu. W polskiej literaturze temat zmian emocjonalnych g³osu jest po-ruszany od ponad 20 lat, o zagad-nieniu tym pisa³ m.in. jeden z pionie-rów badañ poligraficznych w Polsce prof. Jan Widacki3. Tak¿e wiêkszoœæ podrêczników do kryminalistyki skrótowo przedstawia analizator mowy, ale trudno z tych publikacji jednoznacznie wywnioskowaæ o je-go przydatnoœci4.

Niniejszy artyku³ ma na celu za-inicjowanie dyskusji o zastosowa-niach analizatorów stresu w g³osie i wymianê informacji na ten temat. W Katedrze Kryminalistyki

Uniwer-sytetu Warszawskiego rozpoczêto przed kilku laty badania nad zasto-sowaniami poligrafu g³osowego. Ba-dania s¹ prowadzone na studentach oraz innych osobach, ale ze wzglê-du na swoj¹ skalê nie s¹ jeszcze re-prezentatywne. Jednak ju¿ wstêpne wyniki badañ pilota¿owych okaza³y siê na tyle interesuj¹ce, ¿e wydaje siê celowe przedstawienie choæby czêœci z nich.

Materia³ dotycz¹cy omawianych badañ zosta³ podzielony na dwie osobne publikacje zarówno ze wzglêdów merytorycznych, jak i z powodu obszernoœci omawianego zagadnienia. W pierwszej czêœci zo-stanie przedstawiony tylko przebieg badañ pilota¿owych, ich wyniki oraz skrótowy opis urz¹dzeñ, na których przeprowadzano testy. W drugim – pogl¹dowym artykule, który uka¿e siê w kolejnym numerze „Problemów Kryminalistyki”, zostanie przedsta-wionych wiele innych praktycznych zastosowañ VSA.

Celowe wydaje siê przypomnienie czytelnikom, ¿e w Stanach Zjedno-czonych Ameryki Pó³nocnej od wielu lat analizatory g³osu s¹ u¿ywane rów-nie¿ przez policjê do weryfikacji wy-powiedzi, np. w tak powa¿nych spra-wach jak zabójstwa. Znane s¹ przy-padki, w których przeprowadzenie badañ za pomoc¹ tego urz¹dzenia poœrednio wp³ynê³o na przyznanie siê sprawców do winy5.

Przy pisaniu niniejszego artyku³u przyjêto za³o¿enie, ¿e nie jest ko-nieczne objaœnianie czytelnikom pod-stawowych pojêæ z zakresu klasycz-nych badaniach poligraficzklasycz-nych, sze-rzej natomiast zosta³y przedstawione zagadnienia dotycz¹ce eksperymen-tu i poligrafu g³osowego.

Ryc. 13.

O przydatnoœci

poligrafu g³osowego

– wstêpne wyniki badañ

Ÿ

ród³a b³êdów w identyfikacji daktyloskopijnej Marek Pêka³a, Maciej Wroñski Etanol

ska¿ony formaldehydem w nielegalnym obrocie napojami alkoholowymi P. Liwarowski, A. Frankowski,

J. Micha³owski, K. Baranowski, E. Dubis Odklejanie taœm samoprzylepnych od pod³o¿y papierowych przy zastosowaniu „roztworu gdañskiego” Tomasz Farysej

W nastêpnym numerze

(2)

Uwagi ogólne

Artyku³ jest form¹ sprawozdania z eksperymentu przeprowadzonego za pomoc¹ poligrafu g³osowego, bê-d¹cego analizatorem poziomu stresu w g³osie, na grupie studentów Uni-wersytetu Warszawskiego w dniu 22.09.2005 r. Niniejszy eksperyment by³ jednym z pierwszych w Polsce badañ na poligrafie g³osowym z udzia³em tak du¿ej grupy proban-tów. Dodatkowym utrudnieniem by³o nietypowe miejsce badañ – du¿e po-mieszczenie maj¹ce specyficzn¹ akustykê – sprawiaj¹ce problemy techniczne i organizacyjne. Ale wspomniane wy¿ej prekursorstwo i terenowe warunki stanowi³y jeden z celów pokazu, tj. rozpoznanie pro-blemów, które mog¹ wystêpowaæ w dalszych badaniach.

Przyjêta metoda badania nie jest pozbawiona mankamentów, z czego autor zdaje sobie sprawê. Mo¿liwoœæ wyst¹pienia pewnych niedoci¹gniêæ, a nawet b³êdu, musi byæ uwzglêdnio-na przy ka¿dym doœwiadczeniu za-równo z uwagi na postawê badacza, jak i z³o¿onoœæ badanego przedmiotu. Cele eksperymentu

Podstawowym celem ekspery-mentu by³o:

1. Sprawdzenie warunków i wypra-cowanie metodyki badañ.

2. Zbadanie, czy osoba-probant maj¹ca poszukiwany przedmiot wy-kazuje w g³osie proporcjonalnie naj-bardziej wydatn¹ reakcjê emocjonal-n¹ na pytania krytyczne, w stosunku do pytañ kontrolnych oraz w porów-naniu z pozosta³ymi probantami bio-r¹cymi udzia³ w prezentacji.

3. Ustalenie, czy na podstawie analizy reakcji psychofizjologicznych œwiadka, przeprowadzonej przez analizator mowy, mo¿na wywniosko-waæ, który z probantów ma przedmio-ty szukane.

4. Nabranie doœwiadczenia przez operatora analizatora g³osu.

5. Identyfikacja problemów, jakie mog¹ wyst¹piæ w trakcie badañ i utrudniaj¹ uzyskiwanie oraz ocenê danych, a tak¿e przygotowanie œrod-ków zaradczych.

6. Zachêcenie studentów i ich zna-jomych do udzia³u w dalszych bada-niach w charakterze probantów. Syntetyczny opis komputerowych poligrafów g³osowych u¿ywanych w badaniach

Tê czêœæ opracowano na podsta-wie instrukcji obs³ugi trzech typów poligrafów g³osowych, stanowi¹cych kolejne modele jednej rodziny urz¹-dzeñ, tj.: Trustera Pro, Tipi 6.40 i LVA 6.50, i przedstawiono w niej uprosz-czony opis komputerowego poligrafu g³osowego i sposobu jego dzia³ania. WypowiedŸ probanta mo¿e byæ analizowana na poligrafie g³osowym bezpoœrednio w czasie jej trwania lub póŸniej, na podstawie magnetofono-wego lub komputeromagnetofono-wego zapisu roz-mowy. Analizie poddawane s¹ mimo-wolne reakcje organizmu, których od-zwierciedlenie nastêpuje w tonacji i czêstotliwoœci drgañ fal g³osowych, wydawanych przez badanego. Poli-graf ten wykorzystuje technologiê analizy poziomu stresu ujawniaj¹cego siê w g³osie, obliczanego za pomoc¹ specjalnego algorytmu, wykrywaj¹ce-go natê¿enie stresu: mierzy wykrywaj¹ce-go i od-powiednio stopniuje. Nale¿y zdaæ so-bie sprawê z tego, ¿e dla wiêkszoœci osób pewne przejaskrawienie zjawi-ska nie jest k³amstwem i nie wywo³u-je reakcji emocjonalnych. Podobnie mog¹ nie wywo³ywaæ reakcji emocjo-nalnych drobne k³amstwa zawarte w ¿artach, komplementach, unikach itp. Wymienione poligrafy maj¹ cztery podstawowe tryby dzia³ania.

Badanie w czasie rzeczywistym (online) – ca³kowicie zautomatyzo-wane – jest najprostsze w obs³udze. DŸwiêk mo¿e byæ pobierany z mikro-fonu lub s³uchawki telefonicznej przez dostarczon¹ razem z urz¹dze-niem z³¹czkê. Informacje s¹

wyœwie-tlane w formie prostych komunikatów oraz wykresów. Tryb ten umo¿liwia rejestracjê rozmowy, w tym równie¿ telefonicznej.

Tryb profesjonalny, zaawanso-wany (investigation) – jest to naj-bardziej zaawansowany profesjonal-ny tryb. Zosta³ on zaprojektowaprofesjonal-ny w celu podejmowania wa¿nych decy-zji na podstawie serii pytañ z odpo-wiedziami typu „tak” lub „nie”. Meto-dyka pracy w tym trybie jest prawie identyczna jak w pracy z klasycznym poligrafem, ró¿nica polega g³ównie na u¿yciu mikrofonu zamiast typo-wych pod³¹czeñ do osoby badanej. Tryb ten wymaga od operatora do-datkowego, d³u¿szego treningu i wie-dzy z metodyki zadawania pytañ w badaniach poligraficznych.

Nagrywanie (recorder) – w trybie tym s¹ wykorzystywane dwa narzê-dzia do nagrywania. S³u¿¹ one tylko do rejestracji dŸwiêków dla póŸniej-szej ich analizy. Basic recorder jest urz¹dzeniem do rejestracji konwersa-cji przez telefon lub mikrofon. Nato-miast cassette recorder utility to za-awansowany technicznie magneto-fon do przegrywania materia³u z ze-wnêtrznego Ÿród³a, np. magnetofonu reporterskiego.

Automatyczna analiza nagrania (automatic offline) – jest to tryb przeznaczony do pe³nej analizy na-granego materia³u dŸwiêkowego. DŸwiêk mo¿na uzyskaæ z innego Ÿró-d³a (np. magnetofonu) lub z zapisu dokonanego w jednym z trybów na-grywania lub programu online. Tryb ten dostarcza wykresy, raporty itp. Do pos³ugiwania siê nim niezbêdny jest pewien trening.

W programach tych zawarte s¹ tak¿e edytory kwestionariuszy, po-mocne w tworzeniu kwestionariusza do badañ. Mo¿na wykorzystaæ istnie-j¹ce kwestionariusze, modyfikowaæ je lub tworzyæ ca³kowicie nowe. Edy-tory maj¹ u³atwiæ, nawet osobie nie-zorientowanej w badaniach poligra-ficznych, stworzenie prawid³owego kwestionariusza.

(3)

W³aœciwoœci badañ na poligrafie g³osowym

Na podstawie opisu dzia³ania i do-œwiadczeñ mo¿na wyodrêbniæ nastê-puj¹ce w³aœciwoœci badañ na anali-zatorze g³osu:

1. Brak kontaktu urz¹dzenia z cia-³em badanego.

2. Brak wiedzy badanego o bada-niu.

3. Badany nie musi odpowiadaæ tylko „tak” lub „nie”.

4. Mo¿liwoœæ badania na odle-g³oœæ, np. w trakcie rozmowy te-lefonicznej.

5. Mo¿liwoœæ przeprowadzenia badania na podstawie magne-tofonowego zapisu rozmowy. Za³o¿enia eksperymentu

1. Przy prowadzeniu badañ maj¹-cych oceniæ reakcjê fizjologiczn¹ cz³owieka zawsze wystêpuje pro-blem wywo³ania – w warunkach eks-perymentalno-laboratoryjnych – reak-cji emocjonalnej podobnie silnej jak w rzeczywistoœci, kiedy wystêpuje u osoby badanej silny bodziec pobu-dzaj¹cy reakcje psychofizjologiczne, np. w postaci zagro¿enia kar¹ pozba-wienia wolnoœci. W warunkach eks-perymentu trudno jest wywo³aæ po-dobnie silny stres, a s³aba reakcja fi-zjologiczna probanta powoduje trud-noœci z jej pomiarem i ocen¹6. Dlate-go w celu wywo³ania mocniejszych reakcji psychofizjologicznych jako przedmiotów szukanych zdecydowa-no siê u¿yæ rzeczy wywo³uj¹cych z racji swojego przeznaczenia silniej-sze reakcje emocjonalne. Za³o¿ono a priori, ¿e viagra i prezerwatywa ja-ko przedmioty szukane wywo³aj¹ sil-niejsze reakcje emocjonalne u wiêk-szoœci probantów ni¿ np. sto z³otych, nó¿, karty do gry czy portfel.

2. Przyjêto za³o¿enie, ¿e poszuki-wana jest proporcjonalnie najbardziej wydatna reakcja fizjologiczna pro-bantów na pytanie krytyczne oraz proporcjonalnie najbardziej wydatna

reakcja fizjologiczna probantów na pytanie krytyczne w stosunku do py-tañ kontrolnych. Przy wyszukiwaniu najsilniejszej reakcji przyjêto jednak pewn¹ jej proporcjonalnoœæ do in-nych wartoœci wystêpuj¹cych w te-œcie danego probanta. Za³o¿ono, ¿e probant z najbardziej wydatn¹ reak-cj¹ fizjologiczn¹ na pytanie krytyczne zostanie uznany za tego, który ma przedmioty szukane.

3. W trakcie badañ zadawano pro-bantom równie¿ inne pytania, od-mienne od pytañ krytycznych, w tym kontrolne, obojêtne i pobudzaj¹ce. Pytania pobudzaj¹ce to takie, które maj¹ wywo³aæ bardzo widoczn¹ w ra-portach i na wykresach reakcjê, ale nie musz¹ siê wi¹zaæ z czynami na-gannymi. S³u¿¹ one sprawdzeniu, czy analizator reaguje na silne zmia-ny emocjonalne badanego. Wynika to z wczeœniejszych doœwiadczeñ, w których to reakcje psychofizjolo-giczne probanta na pytania kontrolne i krytyczne nie by³y mo¿liwe do zdia-gnozowania, a na pytania pobudzaj¹-ce – by³y diagnostyczne. Wniosek by³ wówczas taki, ¿e konstrukcja same-go testu by³a ma³o pobudzaj¹ca emocjonalnie dla psychiki probanta, przez co niediagnostyczna, a przy bardziej stresuj¹cych pytaniach pro-bant by³by diagnostyczny.

4. Badanie mia³o charakter uproszczony w stosunku do typowe-go badania poligraficznetypowe-go, w którym na jednego badanego poœwiêca siê ponad godzinê. Jednak w trakcie te-stu powtarzano pytania krytyczne kil-kakrotnie i w ró¿nej kolejnoœci, gdy¿ czêsto pierwsze pytanie krytyczne wywo³uje najsilniejsz¹ reakcjê emocjonaln¹, co mo¿e utrudniaæ wnioskowanie.

Przebieg eksperymentu

1. Probantów podzielono na dwie grupy w celu sprawdzenia, czy u pro-banta, który jest poza krêgiem podej-rzeñ o posiadanie przedmiotów szu-kanych, wystêpuje na tyle silna

reak-cja emocjonalna i fizjologiczna, i¿ umo¿liwia ona jej diagnozowanie na analizatorze g³osu. W grupie A znaj-dowa³y siê trzy probantki o imionach: Marta, Karolina i Agnieszka. W dru-giej – B znajdowa³ siê jeden probant o imieniu Marcin. Probanci sami za-decydowali, kto w sk³ad której grupy wchodzi, po narzuceniu im wczeœniej proporcji iloœciowych w grupach.

Wszyscy probanci wyrazili publicz-nie zgodê na zadawapublicz-nie pytañ osobi-stych, maj¹cych wywo³aæ w nich sil-niejsz¹ reakcjê fizjologiczn¹, i na pu-blikacjê wyników badañ prowadzo-nych z ich udzia³em.

2. Probanci wyszli z pomieszcze-nia i wybrali spoœród siebie osobê, która wziê³a szukane przedmioty. Probant o imieniu Marcin mia³ obser-wowaæ zdarzenie, ale nie móg³ otrzy-maæ viagry i prezerwatyw. Dla osób pozostaj¹cych w pomieszczeniu ta-jemnic¹ by³o, który z probantów ma przedmioty szukane.

3. Analizator g³osu w trakcie eks-perymentu obs³ugiwa³ autor artyku³u.

4. Probantki z grupy A przebadano na VSA, czy maj¹ przedmioty szuka-ne, zadaj¹c im przynajmniej dwukrot-nie pytadwukrot-nie: Czy masz…? Wszyscy probanci na pytania dotycz¹ce przed-miotów szukanych mieli odpowiadaæ, i¿ ich nie maj¹.

5. U probanta Marcina próbowano wykryæ silniejsz¹ reakcjê emocjonal-n¹ na pytania typu: Czy probantka (tutaj imiê probantki) ma (tutaj nazwa przedmiotów szukanych)? W ten sposób trzykrotnie wypytano proban-ta o wszystkie przedmioty szukane i wszystkich probantów. Jednak ze wzglêdów technicznych do oceny za-kwalifikowano tylko test 2.

6. Zapisu badania dokonywano w trybie online, a analizy – dopiero po nagraniu w trybie offline, nie po-legaj¹c tylko na komunikatach teksto-wych i wykresach, ale g³ównie na wartoœciach zawartych w za³¹czo-nych do tej publikacji raportach tech-nicznych. W opisie pytañ i odpowie-dzi nie uwzglêdniono pytañ

(4)

wstêp-nych, maj¹cych na celu zebranie przez VSA parametrów g³osu bada-nego. Analizê zapisanych testów po-wtarzano kilkakrotnie, na ró¿nych ustawieniach poziomu zak³óceñ ana-lizatora. Probanci przed testem zo-stali ogólnie zapoznani z pytaniami, jakie bêd¹ zadawane w teœcie, ale nie znali dok³adnie treœci swojego te-stu. Takie przygotowanie mia³o u³a-twiæ symulacjê typowych warunków negocjacyjnych.

7. Niektóre segmenty wypowiedzi poligraf bada kilkakrotnie, dlatego czasami powtarza niektóre fragmenty zdañ w treœci raportu technicznego. Zazwyczaj maj¹ one wtedy wiêksze wartoœci liczbowe w raportach.

8. Numery pytañ i treœæ wypowie-dzi.

Probantka Karolina 1 BG (back-ground) 30, raport techniczny z ba-dañ (tab. 1).

(…)

2. Nazywam siê Karolina.

17. Czy ma pani na imiê Karolina? Odp.: Nie.

18. Czy ma pani na imiê Agniesz-ka? Odp.: Nie.

19. WypowiedŸ poligrafera. 20. Czy ma pani przy sobie viagrê?

Odp.: Nie.

21. Powtórzenie przez VSA seg-mentu 20.

22. WypowiedŸ niezrozumia³a. 23. Czy ma pani przy sobie

prezer-watywy? Odp.: Nie.

24. Czy zdradza pani swoich ch³o-paków? Odp.: Nie.

25. Zapis pytania jest niezrozumia-³y.

26. Zapis pytania jest niezrozumia-³y. Zak³ócenia.

27. Czy dzisiaj jest poniedzia³ek? Odp.: Nie.

29. Czy viagrê ma Agnieszka? Odp.: Nie.

Probantka Karolina 1 BG 11, ra-port techniczny z badañ (tab. 2).

(…)

12. Czy ma pani na imiê Karolina? Odp.: Nie.

14. WypowiedŸ poligrafera. 13. Czy ma pani na imiê

Agniesz-ka? Odp.: Nie.

14. WypowiedŸ poligrafera. 15. Czy ma pani przy sobie viagrê?

Odp.: Nie.

16. Czy ma pani przy sobie viagrê? Odp.: Nie.

18. Czy ma pani przy sobie prezer-watywy? Odp.: Nie.

19. Czy zdradza pani swoich ch³o-paków? Odp.: Nie

20. Zak³ócenia.

Probantka Marta 1 BG 11, raport techniczny z badañ (tab. 3).

(…)

11. Czy lubi pani koty? Odp.: Tak, bardzo.

13. Czy lubi pani psy? Odp.: Tak. 14. Czy ma pani na imiê Karolina?

Odp.: Nie.

15. Czy ma pani na imiê Marta? Odp.: Tak.

17. To w której kieszeni ma pani prezerwatywê? Odp.: W ¿adnej. 18. Powtórzenie przez VSA

seg-mentu 17.

21. WypowiedŸ operatora.

22. Odp. na pytanie: czy ma pani przy sobie viagrê – nie. 23. Wybuch œmiechu.

24. Czy pani wie, do czego s³u¿y viagra? Odp.: Nie…

26. Czy pani Agnieszka ma viagrê? Odp.: Nie.

28. Czy pani Karolina ma viagrê? Odp.: Nie.

30. Czy pan Marcin ma przy sobie viagrê? Odp.: Tak. (By³o wiado-mo, ¿e pan Marcin nie ma via-gry).

31. Czy pan Marcin ma przy sobie viagrê? Odp.: Tak. (By³o wiado-mo, ¿e pan Marcin nie ma via-gry.)

32. Czy pani ma viagrê przy sobie? Odp.: Nie.

33. A prezerwatywê? Odp.: Nie. Probantka Agnieszka 1 BG 11, ra-port techniczny z badañ (tab. 4).

(…)

10. Czy ma pani na imiê Agniesz-ka? Odp.: Tak.

11. Czy zdradza pani swoich ch³o-paków? Odp.: Nie.

12. Czy ma pani na imiê Marta? Odp.: Nie.

13. Czy ma pani przy sobie prezer-watywê? Odp.: Nie.

18. A w torebce? Odp.: Nie. Probant Marcin test 2 – œwiadek, raport techniczny z badañ (tab. 5 i 6).

(…)

6. Czy lubi pan torty? Odp.: Tak. 7. Czy widzia³ pan dzisiaj

prezer-watywê? Odp.: Nie.

9. Czy pani Marta ma przy sobie prezerwatywê? Odp.: Nie.

10. A viagrê? Odp.: Nie.

12. Czy pani Karolina ma przy sobie viagrê? Odp.: Nie.

13. Czy dzisiaj jest czwartek? Odp.: Tak.

14. Czy dzisiaj jest czwartek? Odp.: Tak.

15. Czy pani Karolina ma przy sobie viagrê? Odp.: Nie.

16. Czy bra³ pan kiedykolwiek via-grê? Odp.: Nie.

17. Czy czêsto pan zdradza swoje dziewczyny? Odp.: Tak.

18. Czy pani Karolina ma viagrê przy sobie? Odp.: Nie.

(5)

19. Czy Agnieszka ma przy sobie viagrê? Odp.: Nie.

20. Czy Agnieszka ma przy sobie viagrê? Odp.: Nie.

21. A mo¿e ma prezerwatywy? Odp.: Nie. 22. A mo¿e ma prezerwatywy? Odp.: Nie. Metodyka analizy raportów stworzonych przez poligraf g³osowy

1. Do artyku³u do³¹czono wyniki badañ w postaci tabelek z wydrukiem si³y reakcji emocjonalnej (tab. 1–5) oraz ich wykresy (tab. 6), które mo¿na automatycznie wydrukowaæ z poligra-fu g³osowego. Poligraf dzieli ka¿d¹ wypowiedŸ na segmenty o d³ugoœci 2–2,5 sek. i osobno ocenia ka¿dy z nich, przypisuj¹c mu wyniki swojej analizy. Nale¿y zaznaczyæ, ¿e nagra-nie zosta³o dokonane z du¿¹ iloœci¹ szumów i zak³óceñ, wiêc obserwowa-ne reakcje s¹ mniej wydatobserwowa-ne. Po prze-analizowaniu Ÿróde³ zak³óceñ w tym eksperymencie wprowadzono zmiany, które u³atwiaj¹ diagnostykê w nastêp-nych badaniach, a ich wyniki s¹ znacznie ³atwiejsze do interpretacji.

2. Instrukcje obs³ugi omawianych poligrafów g³osowych s¹ napisane dla osób, które wezm¹ udzia³ w spe-cjalistycznym szkoleniu w zakresie obs³ugi poligrafu g³osowego, dlatego czêœæ dotycz¹ca interpretacji wyni-ków jest w nich zminimalizowana. Generalnie zgodnie z instrukcj¹ zale-ca siê oparcie oceny wyników g³ów-nie na analizie odchyleñ od wzorców, standardowych parametrów mowy. Trzeba jednak nauczyæ siê odró¿niaæ stres zwi¹zany np. z zaskoczeniem, oburzeniem czy traumatycznym prze¿yciem od stresu zwi¹zanego z nieszczeroœci¹.

W tej czêœci artyku³u zostan¹ przedstawione wskazówki dotycz¹ce interpretacji raportu technicznego za-warte w instrukcjach do poligrafów.

Stres Emo. (Emotional Stress) – stres emocjonalny. Wykres ilustruje

ca³¹ zawartoœæ emocjonaln¹, któr¹ wywo³a³o pytanie lub zagadnienie. Typowa reakcja Emo. oczekiwana jest wtedy, gdy badany mówi o bli-skim przyjacielu lub o cz³onku rodzi-ny, odpowiada na pytania ukierunko-wane na seks albo kiedy osoba jest po prostu pobudzona. Je¿eli poziom Emo. jest bardzo wysoki, mo¿na po-dejrzewaæ, ¿e treœæ wypowiedzi jest k³amstwem lub zwi¹zana jest z ciê¿-kim prze¿yciem (osoba przeprowa-dzaj¹ca test powinna poddawaæ ana-lizie tego typu wynik z uwzglêdnie-niem kontekstu).

Modu³ Frg. (Frg. Module) – mo-dulacja czêstotliwoœciowa to wartoœæ numeryczna opisuj¹ca ogóln¹ modu-lacjê czêstotliwoœciow¹ g³osu bada-nego. Je¿eli badany siê koncentro-wa³, wartoœæ ta bêdzie niska (poni¿ej 80%). Je¿eli nie wykryto ¿adnego od-stêpstwa od linii podstawowej, bêdzie ona wynosi³a oko³o 100%. Je¿eli wartoœæ ta przekracza 150%, sygnali-zuje to problem dotycz¹cy okreœlone-go pytania (wiedza wzbudzaj¹ca po-czucie winy, zak³opotanie lub k³am-stwo). Jeœli wysokie wartoœci poja-wiaj¹ siê w ci¹gu ca³ego testu, mo¿e to oznaczaæ kompleks winy.

Fx – parametr ten jest wskaŸni-kiem dodatkowej czêstotliwoœci. Wskazuje on iloœæ dodatkowych zna-cz¹cych czêstotliwoœci w spektrum. VSA wykorzystuje tê wartoœæ jako dowód pomocniczy w celu wykaza-nia k³amstwa (kiedy wartoœæ wynosi powy¿ej 6).

FQ – parametr ten odpowiada jed-norodnoœci spektrum. VSA wykorzy-stuje tê wartoœæ jako dowód pomocni-czy w celu wykazania k³amstwa (kie-dy wartoœæ znacz¹co roœnie lub zna-cz¹co spada).

Lie Pro. – parametr ten wyœwietla wyniki algorytmu na stres wynikaj¹cy z k³amstwa przy uwzglêdnieniu wszystkich psychologicznych para-metrów wykorzystywanych przez program VSA w równaniu automa-tycznie dostosowywanym indywidu-alnie do ka¿dej osoby. Wykres ten

najczêœciej bêdzie stanowi³ najlepsz¹ analizê.

Ogólny stres (Global Stress) – wyœwietla wynik algorytmu pomiaru stresu ogólnego z uwzglêdnieniem parametrów zwi¹zanych z fizycznym pobudzeniem.

W tej czêœci zostan¹ uzupe³nione w sposób uproszczony wskazówki dotycz¹ce analizy raportu technicz-nego, uzyskane na podstawie do-œwiadczeñ w³asnych autora. Poligraf g³osowy prawid³owo diagnozuje tylko silne i dobrze nagrane reakcje emo-cjonalne. Diagnozowanie s³abych re-akcji na etapie pocz¹tkowym jest obarczone du¿ym ryzykiem b³êdu. Nale¿y podkreœliæ, ¿e podobnie jak w badaniach z u¿yciem klasycznych poligrafów probanci nie s¹ jednako-wo diagnostyczni.

Interpretacjê wyników zaczynamy od znalezienia najni¿szych wartoœci w kolumnie Lie Pro. i najwy¿szych w kolumnie Frg. St. S¹ to segmenty wywo³uj¹ce najsilniejsza reakcjê emocjonaln¹. Naj³atwiej jest porów-naæ wyniki pytañ krytycznych nastê-puj¹cych w pobli¿u siebie, z tak zwa-nej jedzwa-nej serii pytañ. Pytania kon-trolne i krytyczne z ró¿nych serii py-tañ s¹ trudniej porównywalne. Anali-zê warto chyba zacz¹æ od raportu œwiadka (tab. 5), gdy¿ to porównanie najproœciej przeprowadziæ. Analizy raportu technicznego dokonujemy na podstawie wskaŸników.

WskaŸniki g³ówne

Lie Pro.: jeœli w analizowanym segmencie jest on znacz¹co ni¿szy ni¿ w pozosta³ych, œwiadczy to o sil-nym stanie emocjonalsil-nym (patrz: ra-port techniczny Marcin 2 BG 11, tab. 5, segment 12).

Frg. St.: jeœli w analizowanym segmencie jest on znacz¹co wy¿szy ni¿ w pozosta³ych, œwiadczy to o sil-nym stanie emocjonalsil-nym (patrz: ra-port techniczny Marcin 2 BG 11, tab. 5, segment 18).

(6)

WskaŸniki pomocnicze

FQ: jeœli w analizowanym seg-mencie jest on znacz¹co wy¿szy lub ni¿szy ni¿ w pozosta³ych, œwiadczy to o silnym stanie emocjonalnym.

Glb. St: jeœli w analizowanym seg-mencie jest on znacz¹co wy¿szy ni¿ w pozosta³ych, œwiadczy to o silnym stanie emocjonalnym.

Fx: jeœli w analizowanym segmen-cie jest on znacz¹co wy¿szy ni¿ w pozosta³ych, œwiadczy to silnym stanie emocjonalnym.

Wyniki powtórnych analiz seg-mentu najlepiej porównywaæ z innymi powtórnymi analizami segmentów. Jeœli w powtórzonej analizie segmen-tu nie stwierdzono silniejszych reak-cji, to przy wyci¹ganiu wniosków mo¿na te segmenty pomin¹æ.

Gdy wykres (tab. 6) jest pochylony bardzo mocno do góry lub do do³u – w zale¿noœci od badanego parametru g³osu – œwiadczy to o silnym stanie emocjonalnym. W wykresie kolejne jego czêœci, oddzielone pionow¹ kre-sk¹, oznaczaj¹ nastêpny segment. Licz¹c kolejne kreski pionowe, mo¿-na zmo¿-naleŸæ interesuj¹c¹ mo¿-nas czêœæ wykresu.

Po przeanalizowaniu za³¹czonych raportów technicznych bez trudu mo¿na dostrzec powtarzaj¹ce siê prawid³owoœci.

Background (BG) – poziom szu-mów, zak³óceñ – umo¿liwia przeana-lizowanie wypowiedzi przy ró¿nych poziomach czu³oœci poligrafu. Liczba podana przy parametrze BG ozna-cza, na jaki poziom poligraf by³ usta-wiony w momencie analizy wypowie-dzi. Prawid³owe pobranie tego

para-metru jest bardzo istotne dla trafnej oceny wyników analizy.

Wyniki eksperymentu

Podczas analizy wyników badañ wszystkich probantek z grupy A naj-bardziej wydatne reakcje fizjologiczne na pytania krytyczne zaobserwowano u probantki Karoliny. Zgodnie z za³o-¿eniami przyjêto, ¿e to ona ma przed-mioty szukane. Ponadto najsilniejsz¹ reakcjê na imiê probantki Karoliny stwierdzono u œwiadka Marcina oraz u probantki Marty w odpowiedzi 28.

U probantki Karoliny z BG 30 (tab. 1) najsilniejsz¹ reakcjê zaobserwowano przy odpowiedziach na pytania:

Tabela 1 Czy ma v.? KR KR KR ↑ Czy ma p.? Czy A. ma v.?

(7)

Zdecydowanie s³absz¹ reakcjê przy pytaniu:

Mo¿e to wskazywaæ na to, ¿e pro-bantka wie, i¿ propro-bantka Agnieszka nie ma przedmiotów szukanych.

U probantki Karoliny z BG 11 (tab. 2) najsilniejsz¹ reakcjê zaobserwowano w odpowiedziach numer:

U probantki Marty (tab. 3) najsilniej-sz¹ reakcjê emocjonaln¹ stwierdzo-no w odpowiedziach na pytania:

17. To w której kieszeni ma pani prezerwatywê? Odp.: W ¿adnej. 24. Czy pani wie, do czego s³u¿y

viagra? Odp.: Nie.

28. Czy pani Karolina ma viagrê? Odp.: Nie.

Potwierdza to podejrzenia w sto-sunku do pani Karoliny.

W drugim zestawie pytañ krytycz-nych najsilniejsz¹ reakcjê wywo³a³o pytanie:

31. Czy pan Marcin ma przy sobie viagrê? Odp.: Nie.

Nieznacznie s³absz¹ reakcjê stwier-dzono na pytanie:

32. Czy pani ma viagrê przy sobie? Odp.: Nie.

Bardzo s³ab¹ reakcjê stwierdzono na pytanie:

26. Czy pani Agnieszka ma via-grê? Odp.: Nie.

Os³abia to podejrzenia w stosunku do pani Agnieszki.

Jak ju¿ wczeœniej wspomniano, segmenty powtórzone przez poligraf g³osowy maj¹ zazwyczaj w raportach technicznych wiêksze wartoœci licz-bowe od segmentów niepowtórzo-nych. Ze wzglêdu na brak materia³u porównawczego do silnych reakcji uwidocznionych w powtórnych anali-zach segmentów 18 i 31 nie mo¿na by³o ich dok³adnie przeanalizowaæ.

U probantki Agnieszki (tab. 4) na pytanie krytyczne:

13. Czy ma pani przy sobie pre-zerwatywê? Odp.: Nie.

prawie nie zaobserwowano reakcji w raporcie technicznym, a w wiêk-szoœci wykresów widoczny jest spa-dek emocji.

Najsilniejsze reakcje zaobserwo-wano – w powtórzonych przez poli-graf segmentach – przy pytaniu:

14. Czy ma pani przy sobie pre-zerwatywê? Odp.: Nie. Brak by³o powtórzeñ do porówna-nia parametrów, a wysoki poziom Frg. St. by³ ni¿szy od pytañ niezwi¹-zanych z przedmiotami szukanymi.

Silna reakcja widoczna przy pyta-niu:

17. Czy ma pani przy sobie pre-zerwatywê? Odp.: Nie

nie potwierdza siê w pytaniach krytycznych 13 oraz 15 i jest s³absza ni¿ reakcje w pytaniach 10 i 12.

U probanta z grupy B, œwiadka Marcina (tab. 5 i 6), najwydatniejsz¹ reakcjê emocjonaln¹ zaobserwowa-no przy odpowiedzi 12, poziom Lie Pro. 41 przy niskim Lie Stress. Pyta-nie i odpowiedŸ brzmia³y:

12. Czy pani Karolina ma przy so-bie viagrê? Odp.: Nie. OdpowiedŸ na pytanie: Tabela 2 KR KR KR ↑ Czy ma v.? Czy ma p.? Czy A. ma v.?

(8)

Tabela 4 Tabela 3 Czy ma v.? Czy ma v.? Czy ma p.? Czy ma p.? Czy ma v.? Czy ma p.? Czy ma p.? Czy K. ma v.? Czy K. ma v.? KO KO KR KR KR KR KR ↑ KR ↑ KR KR KR KO KO KR ↑

(9)

18. Czy pani Karolina ma viagrê przy sobie? Odp.: Nie

wykaza³a bardzo wysoki wskaŸnik Frg. St., który zazwyczaj towarzyszy bardzo silnemu stresowi. Wskazuje to na koniecznoœæ dalszego badania œwiadków w celu ustalenia – na wiêk-szej grupie probantów – czy powtórzy siê taka zale¿noœæ, ¿e mo¿na wy-wnioskowaæ z analizy wypowiedzi œwiadków, kto ma przedmioty szuka-ne. Jest to bardzo interesuj¹cy wynik, wymaga jednak dalszych potwier-dzeñ w badaniach.

Przedmiot szukany w rzeczywisto-œci mia³a probantka Karolina. Wnioski

1. Podobnych eksperymentów przeprowadzono wiêcej, a ich wyniki s¹ przybli¿one do zaprezentowanego

w tym artykule. Jakkolwiek badania te jeszcze nie s¹ reprezentatywne – zbadano dotychczas dopiero kilka-dziesi¹t osób – mo¿na próbowaæ po-stawiæ pierwsz¹ tezê. Wstêpne wyni-ki doœwiadczeñ wskazuj¹, ¿e poligraf g³osowy: wykrywa, ujawnia, wyod-rêbnia, dokonuje pomiaru, utrwala, analizuje i ukazuje silniejsze reakcje psychofizjologiczne zarówno œwiad-ków, jak i uczestników zdarzeñ. Na podstawie dostarczonych przez ana-lizator informacji mo¿na próbowaæ wnioskowaæ o stanach emocjonal-nych i zachowaniach ludzkich.

2. Nasuwa siê równie¿ jedno ge-neralne spostrze¿enie: u wszystkich probantów mo¿na zaobserwowaæ sil-niejszy stan emocjonalny w momen-cie zadawania pytañ zwi¹zanych z tematem badañ. Ukazuj¹ to za³¹-czone raporty i wykresy.

3. W trakcie przeprowadzania te-stów wyst¹pi³o wiele problemów technicznych i zak³óceñ. Sprawia³y one trudnoœci interpretacyjne, które jednak w efekcie stwarza³y mo¿liwo-œci ró¿norodnych porównañ.

4. Innym wa¿nym aspektem ob-s³ugi analizatora g³osu jest nauka ro-zumienia mowy cia³a, która czasami sugeruje coœ innego ni¿ mówi¹ usta. Praca na poligrafie powoduje, ¿e uwa¿niej s³uchamy i obserwujemy rozmówców, dziêki czemu rozumie-my du¿o wiêcej. Na podstawie tej ob-serwacji nale¿y wyraziæ pogl¹d, ¿e trening na analizatorze stresu móg³-by pomóc prawnikom i biznesmenom w wypracowaniu metod oceny warto-œci informacji zawartej w wypowiedzi.

Autor pragnie podziêkowaæ za udzia³ w badaniach w charakterze probantów, komentatorów i doradców Tabela 5

Wykaz skrótów u¿ywanych do oznaczeñ w raportach technicznych istotne dla analizy segmenty zosta³y podkreœlone:

KO – pytanie kontrolne KR – pytanie krytyczne

↑ – powtórzenie przez poligraf g³osowy analizy poprzedniego segmentu O – liczba w kó³ku oznacza wartoœæ istotn¹ dla procesu oceny wypowiedzi.

Agnieszka? Agnieszka? Karolina? Karolina? Karolina? Marta? Marta? KR ↑ KR ↑ KR KR KR KR KR Abbreviations: KO – control question KR – critical question

↑ – repetition of analysis of previous segment by polygraph O – numbers in circle denote value significant for utterance evaluation

(10)

cz³onkom oraz sympatykom Ko³a Na-ukowego Prawa Karnego Studentów Uniwersytetu Warszawskiego „Temi-da” oraz firmie Polixel SA za u¿ycze-nie poligrafu g³osowego do badañ.

Jaros³aw Pietruszka

PRZYPISY

1 Informacja pochodzi z wywiadu przeprowadzonego przez autora z prof. Jerzym Koniecznym, który stwierdzi³, ¿e w latach 70. ub.w. MSW zakupi³o dla swoich s³u¿b

pierwszy znany w Polsce poligraf g³osowy. Patrz tak¿e: J. Konieczny: Wprowadzenie do bezpieczeñstwa biznesu, Konsalnet, Warszawa 2004, s. 69;

2 Informacja pochodzi z rozmów auto-ra z przedstawicielami biznesu i ad-ministracji;

3 J. Widacki: Wprowadzenie do pro-blematyki badañ poligraficznych, Warszawa 1981, s. 44–50; 4 Z. Czeczot, T. Tomaszewski:

Kry-minalistyka ogólna, Comer 1996, s. 169; J. Widacki: Identyfikacja przez badanie œladów emocjonalnych; J. Widacki (red.): Kryminalistyka,

Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2002, s. 420; M. Kulicki: Kryminali-styka. Wybrane zagadnienia teorii i praktyki œledczo-s¹dowej, WUMK, Toruñ 1994, s. 497; T. Hanausek: Kryminalistyka – zarys wyk³adu, Za-kamycze 2000, s. 247;

5 http://www.nctimes.com.

6 D. Haddad, S. Walter, R. Ratley, M. Smith: Investigation and Evalu-ation of Voice Stress Analysis Tech-nology, 2002, s. 18; patrz tak¿e: N. Ansley (red): Uznanie wyników ba-dañ poligraficznych jako dowodów prawnych, Illinois 1972, s. 127. T³u-maczenie dostêpne w Katedrze Kry-minalistyki UMK. Tabela 6

Czytelniku,

informujemy, ¿e w nastêpnym numerze „Problemów Kryminalistyki” uka¿e siê artyku³

tego samego autora,

w którym zostan¹ przedstawione praktyczne zastosowania poligrafu g³osowego m.in. w kryminalistyce i biznesie, opis stanu badañ w Polsce i na œwiecie, opis literatury polskiej i zagranicznej oraz wnioski

wynikaj¹ce z przeprowadzonych badañ pilota¿owych.

Pytania nasuwaj¹ce siê po lekturze artyku³u mo¿na kierowaæ na adres autora