Widok Księgozbiory lekarzy warszawskich XIX wieku jako podstawa do oceny kultury naukowej środowiska

A n d rz e j S k rz y p c z a k

KSIĘGOZBIORY LEKARZY WARSZAWSKICH XIX WIEKU JAKO PODSTAWA DO OCENY KULTURY NAUKOWEJ ŚRODOWISKA1

L e k a rz e w P o l s c e , p o c z y n a ją c od XV w ie k u , n a l e ż e l i n i e w ą t p l i ­ wie do e l i t y um ysłow ej i k u l t u r a l n e j s p o łe c z e ń s tw a o ra z n a j b a r ­ d z i e j a k ty w n e j i p o stę p o w e j w arstw y m i e j s k i e j i n t e l i g e n c j i p r a c u ­ j ą c e j . R o l i , j a k ą p e ł n i l i w k u l t u r z e um ysłow ej XIX w ie k u , p o św ię ­ cony j e s t s z e r e g przyczynków ró ż n y c h a u to ró w 2 .

Ś ro d o w isk o l e k a r s k i e w p r z e s z ł o ś o i , a w z n a c z n e j m ie rz e i obeo- n l e , o d g ry w a ło d u żą r o l ę w k s z t a ł t o w a n i u p o sta w s p o łe c z n y c h , k u l ­ t u r a l n y c h I I d e o lo g ic z n y c h i n t e l i g e n c j i w a r s z a w s k ie j. W p ie r w s z e j p o ło w ie XIX w ie k u l i c z b a l e k a r z y w W arszaw ie n i e b y ła z n a c z n a I w y n o s iła p rz y k ła d o w o w 1820 r o k u 46 o só b . D o p ie ro o tw a r c ie w 1857 ro k u A k ad em ii M e d y k o - C h iru r g ic z n e j, a n a s t ę p n i e S z k o ły Głów nej W a rsz a w sk ie j z w y d z ia łe m l e k a r s k im , p r z e k s z t a ł c o n e j w 1869 ro k u w C e s a r s k o -K ró le w s k i U n iw e r s y te t W arszaw sk i, spow odow ało ożyw ie­

n ie d z i a ł a l n o ś c i naukow ej w W arszaw ie, a cz y n n ik ie m s p rz y ja ją c y m ro z w o jo w i b y ło w ydatne z w ię k s z e n ie s i ę l i c z b y l e k a r z y / n p . w 1900 ro k u o g ó ln a l i c z b a pracow ników słu ż b y z d ro w ia z pom lnięoiem po­

m ocn iczy ch s i ł najem nych w y n io s ła 1147 o s ó b /. W g r o n i e tym spo­

tykamy w ie le w y b itn y c h n a z w is k , j a k : Ig n a c y B a ra n o w s k i, Edmund B l e r n a o k i , J ó z e f B r u d z i ń s k i , T y tu s C h a łu b iń s k i, P o lik a rp G irs z to w t, H enryk H o y e r, W ładysław M a tla k o w s k i, J ó z e f M ian o w sk i, że o g r a n i ­

czę s i ę t y l k o do n a j w y b i t n i e j s z y c h , zn an y ch n i e t y l k o z d z i a ­ ł a l n o ś c i naukow ej na p o lu m edycyny, le o z ró w n ie ż z d użego z a a n ­ g ażow ania w ż y c ie s p o łe c z n e i i n t e l e k t u a l n e W arszaw y.

D la te g o p ro b lem y c z y t e l n i c t w a i r e c e p c j i k s i ą ż k i w tym ś ro d o ­ w isku m ają d u ż e z n a c z e n ie poznaw cze zarówno d l a w z b o g acen ia w ie­

dzy o k s i ą ż c e i p r o c e s a c h b l b l i o l o g i c z n y c h , j a k t e ż s ta n o w ią

P rzy o z y n ek do h i s t o r i i medycyny u j ę t e j s o c j o l o g i c z n i e . Wiadomo z

n a j r o z m a i ts z y c h ź r ó d e ł / m . i n . p a m ię tn ik ó w /, że l e k a r z e w arszaw scy

XIX w ie k u m i e l i n i e k i e d y b a r d z o b o g a te k o l e k c j e k s i ą ż e k t a k f a —

1 1 6 -

chow ych, j a k t e ż z d z i e d z i n i z a g a d n ie ń p o z a l e k a r s k i o h . "S ło w n ik P racow ników K s i ą ż k i P o l s k i e j " w ym ienia 94 n a z w is k a le k a r z y z a s ł u ­

żonych d l a k s i ą ż k i p o l s k i e j , w tym 12 l e k a r z y w a rs z a w s k ic h , m .i n . w ł a ś c i c i e l i d u ż y c h b i b l i o t e k domowyoh. G rupa t a d ysponow ała, o g ó l­

n ie b i o r ą c , z n a c z n ie wyższym i dochodam i n i ż in n e g r u p y zawodowe i n t e l i g e n c j i m i e j s k i e j i p r z e z n a c z a ł a w ię k sz e ś r o d k i p i e n i ę ż n e na z a s p o k o je n ie sw o ich p o t r z e b k u l t u r a l n y c h n i ż n p . t e c h n i c y ozy p la ­ s t y c y . Z n ac zn a c z ę ś ć n a s z y c h l e k a r z y s t u d i o w a ł a p o za g ra n ic a m i k r a j u , s t y k a j ą c s i ę w ż y c iu pozazawodowym w t a k i c h k r a j a c h , ja k P r a n e j a , Niemcy czy S z w a jc a r i a z b a r d z o p o p u la rn y m i w XIX w ieku pro b lem am i k s i ą ż k i z a b y tk o w e j i b i b l i o f i l s t w a , p r z y w o z iła i s p r o ­ w a d z a ła duże p a r t i e k s i ą ż e k o b c o ję z y c z n y c h , n i e k i e d y o t r e ś c i da­

le k o o d b i e g a j ą c e j od zawodowych z a in te r e s o w a ń w ł a ś c i c i e l i .

W tym a s p e k c i e b a d a n ia o b j ę ł y k s i ę g o z b i o r y l e k a r z y w arszaw ­ s k ic h ja k o św ia d e c tw o ro z w o ju k u l t u r a l n e g o d an eg o ś ro d o w is k a . P rz e d m io te m b a d a ń j e s t w praw dzie w g łó w n ej m ie rz e k s i ą ż k a l e k a r ­ s k a , j e j o b ie g i k o n su m p c ja , a ta k ż e s k u t k i t y c h p ro c esó w oraz l u d z i e w n i c h u c z e s t n i c z ą c y , o g r a n ic z e n i e s i ę je d n a k do r e c e p c j i k s i ą ż k i m ed y cz n ej b y ło b y znacznym zaw ężeniem p o s tu lo w a n e g o tem a­

t u . Równie ważne s ą w tym p r z e d m io c ie p o zafach o w e z a in t e r e s o w a n ia c z y t e l n i c z e l e k a r z y . K s ię g o z b io r y le k a r z y w omawianym o k r e s ie w s k a z u ją t a k ż e na pozazawodowe z a in t e r e s o w a n ia , b a d a ją c w ięc z j a ­ w isk a c z y t e l n i c z e w s k a l i św ia d o m o śc i z b io ro w e j , uzyskujem y w ie­

dzę o z a i n t e r e s o w a n i a c h a r t y s t y c z n y c h i k u l t u r z e g ru p y , r e l a c j e k s i ą ż k i i w y b ra n e j p o p u l a c j i . W tym s e n s i e k s i ę g o z b i o r y le k a r z y w a rs z a w s k ic h XIX w ieku opracow ano zarów no ze w z g lę d u na I c h cha­

r a k t e r zawodowy, a w ięc d a j ą c y o b ra z w a r s z t a t u naukow ego w ł a ś c i ­ c i e l i , j a k t e ż ja k o o b ra z u ś w ia d o m ie n ia s p o ł e c z n e g o , k u l t u r a l n e ­ g o , id e o l o g i c z n e g o te g o ś r o d o w is k a . I n te r e s o w a n o s i ę w b a d a n ia c h s a m o k s z ta łc e n io w ą r o l ą k s i ą ż k i m edycznej o ra z r o z p r z e s t r z e n i a n i e m i r e c e p c j ą k s i ą ż k i n i e l e k a r s k i e j w s p o ł e c z e ń s t w i e l e k a r s k im .

P ro b lem y w a rs z ta to w e

P r z y s t ę p u j ą c do ro z w aża ń n a d te m a te m , z a c z ę t o tw o rz y ć p o d s ta ­

wowy w a r s z t a t f a k t o g r a f i c z n y i b i b l i o g r a f i c z n y o d n o szą cy s i ę do

p o s tu lo w a n e g o z a g a d n i e n i a . P r a c e w stęp n e o b j ę ł y p rz e d e w szystkim

c h a r a k t e r y s t y k ę śro d o w isk a i r y n k u w ydaw niczego w z a k r e s i e p u b l i ­

k a c j i l e k a r s k i c h o ra z z e b r a n i e m a te r ia łó w b i o g r a f i c z n y c h i b i ­

1 1 7 -

b l i o g r a f i c z n y c h d o ty c z ą c y c h l i t e r a t u r y m e d y c z n e j^ . D alszym etapem p ra c y b y ło r o z p o o z ę c ie b ad a ń b i b l i o t e c z n y c h o ra z a r c h iw a ln y c h nad o c a la ły m i k om pleksam i z b io ró w l e k a r s k i c h w p o s z c z e g ó ln y c h b i b l i o ­ t e k a c h i in w e n ta r z y k s ię g o z b io ró w l e k a r z y w a rs z a w s k ic h d l a bad ań s t a t y s t y c z n y c h i porów naw czych.

J u ż p ie r w s z e b a d a n ia a r c h iw a ln e n ad z e s p o ła m i a k t h ip o te c z n y c h i n o t a r i a l n y c h , k t ó r e s ta n o w ią b a r d z o b o g a te ź r ó d ł a h i s t o r y c z n e do d z ie jó w k s ię g o z b io ró w p ry w a tn y c h XIX w ie k u , u ja w n i ł y i s t n i e n i e pewnyoh z a łą c z n ik ó w w a k t a c h n o t a r i a l n y c h Archiwum Państw ow ego m . s t . W arszawy i w o j. w a rs z a w s k ie g o w W a rsz a w ie . D o ty c z ą one ź r ó ­ d e ł z l a t 1808-1915 ze sz c z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m o k r e s u do pow­

s t a n i a li s to p a d o w e g o . W z e s p o ła c h a k t n o t a r i a l n y c h k a n c e l a r i i w a rsz a w sk ic h szczeg ó ln y ., n a c i s k p o ło ż o n o na w y k o r z y s ta n ie inw en­

t a r z y , p ro to k o łó w l i c y t a c j i , i n t e r o y z I te s ta m e n tó w z a w ie r a ją c y c h z a s a d n ic z e m a t e r i a ł y do p o ru s z a n e g o te m a tu . S p o rz ą d z o n o wykaz i n ­ w e n ta rz y p o z o s t a ł o ś c i po z m a rły c h l e k a r z a c h o r a z wynotowano w s z e l­

k ie in f o r m a c j e z a k t n o t a r i a l n y c h , g d z ie z n a j d u j ą s i ę j a k i e k o l ­ w iek w zm ianki o l e k a r z a c h , tw o r z ą c o d rę b n ą k a r t o t e k ę . K a r to te k a t a n i e ma w praw dzie b e z p o ś r e d n ie g o zw ią zk u z postulow anym tem atem głównym / b a d a n i e k s i ę g o z b i o r ó w /, z a w ie r a je d n a k ż e s z e r e g cen n y ch i u ż y te c z n y c h i n f o r m a c j i , j a k w iadom ości o p o c h o d z e n iu l e k a r z y , n a ro d o w o ś c i, o k r e ś l e n i e p o w iąz ań śro d o w is k a l e k a r s k i e g o z pewnymi grupam i a r y s t o k r a o j i , b u r ż u a z j i w a r s z a w s k ie j, in n y m i g ru p a­

mi p r o f e s j o n a l n y m i, a d r e s y z a m ie s z k a n ia - co p o z w a la wysnuwać w n io sk i co do c h a r a k t e r u d z i e l n i c m i a s t a , m ajątk o w eg o s t a n u l e ­ k a rz y /umowy k u p n a -d z ie rż a w y n ie ru c h o m o ś o i, z a c ią g a n e lu b u d z i e ­ la n e p o ż y c z k i / i t p .

Dane u z y sk a n e na p o d s ta w ie a k t n o t a r i a l n y c h p o z w o liły wykryć z n a c z n ą g ru p ę medyków / p r z e d e w szy stk im c h ir u r g ó w / n i e o b j ę t y c h r e j e s t r a c j ą k a r t o t e k i G łów nej B i b l i o t e k i L e k a r s k i e j w W arszaw ie o ra z u ś c i ś l i ć w ie le fa k tó w b i o g r a f i c z n y oh z w ią z a n y c h z ty m i o so ­ bam i.

I n w e n ta r z e p o z o s t a ł o ś c i po l e k a r z a c h z e b r a n e z p o s z c z e g ó ln y c h

k a n c e l a r i i w a rs z a w s k ic h r ó ż n i ą s i ę z n a c z n ie m ięd zy s o b ą , co do

s t o p n i a s z c z e g ó ło w o ś c i o p i s u z a w a rty c h w n i c h p rz e d m io tó w . W p rzy ­

padku k s i ę g o z b io r ó w , we w s z y s tk ic h n ie m a l s p i s a c h in w e n ta rz o w y c h ,

sz c z e g ó ło w o ść opisów / t z n . p o d aw anie cech f o r m a ln e j I d e n t y f i k a c j i

dokum entów / j e s t w ysoce n i e z a d o w a l a j ą c a . Bod w zględem o p is u b i ­

b l i o g r a f i c z n e g o in w e n ta r z e t e s t o j ą n a s k r a j n i e n is k im p o zio m ie -

co w praw d zie j e s t z r o z u m ia łe , j e ś l i weńniemy pod uwagę c e l , ja k im

118 -

s ł u ż y ł y - je d n a k ż e u t r u d n i a n i e z m i e r n i e p r z e p ro w a d z a n ie d a ls z y c h b a d a ń , gd y ż zm usza do b a r d z o p r a c o c h ło n n e j kw erendy b i b l i o g r a ­ f i c z n e j . K s i ą ż k i w i n w e n ta r z a c h s ą opisyw ane g łó w n ie pod kątem i c h m a t e r i a l n e j w a r t o ś c i /sz a c u n k o w e ceny k s i ą ż e k podawano we w s z y s t k i c h zn a n y ch mi in w e n t a r z a o h / o raz o k r e ś l e n i a i c h l i c z b y /podaw ano zaw sze l i c z b ę t y t u ł ó w , a w n i e k t ó r y c h p rz y p a d k a c h ta k ż e l i c z b ę w o lu m in ó w /. K s i ą ż k i o m a łe j w a r t o ś c i o p isy w an o z b i o r c z o , n p . : " O s ie m d z i e s i ą t s z t u k ró ż n y c h k s i ą ż e k n ie k o m p le tn y c h m edycz-

h

c

n y c h , r b . 2 " , " K i l k a d z i e s i ą t ró ż n y c h b r o s z u r l e k a r s k i c h , k o p .90" ,

"57 tomów ro z p ra w d o k t o r s k i c h , z ł p . 3" .

A utorów d z i e ł w ym ieniano w w ię k s z o ś c i przypadków b ą d ź n a po­

c z ą tk u o p i s u , b ą d ź w d o p e ł n i a c z u po t y t u l e d z i e ł a . A d res wydaw­

n ic z y / m i e j s c e w y d a n ia , r o k w y d a n ia / w y s tę p u je t y l k o w o p is a c h k i l k u k s ię g o z b io r ó w , a c z k o lw ie k s to s o w a n ie t y c h c e c h n ie ma ch a­

r a k t e r u k o n sek w e n tn eg o / n i e w y s tę p u je we w s z y s t k i c h p o z y c ja c h o p isyw anego z b i o r u / . S p o ra d y c z n ie odnotowywano in n e in f o r m a c je o d n o szą ce s i ę do o p is u z e w n ę trz n e g o dokumentów / f o r m a t , o p ra w a /.

P r z y a n a l i z i e in w e n ta r z y p o z o s t a ł o ś c i po l e k a r z a c h warszaw skich zw racan o t e ż uwagę na s to s u n e k w a r t o ś c i k s i ę g o z b i o r u do o g ó ln e j w a r t o ś c i w y p o sa ż e n ia m ie s z k a n ia i s t a n u z a m o ż n o śc i l e k a r z a , p r z e ­

ja w ia ją c e g o s i ę w w a r t o ś c i p o z o s ta w io n e j masy c z y n n e j m a ją tk u czy masy b i e r n e j . W yszukiwano w m ia rę m o ż liw o ś c i, dane o w y p o saż en iu g a b i n e t u b i b l i o t e c z n e g o / l i c z b a s z a f e k na k s i ą ż k i , i c h r o d z a j, war­

t o ś ć t e g o w y p o s a ż e n ia /. A c z k o lw ie k w postulow anym te m a c ie p r z e d ­ m iotem b ad a ń s ą p rz e d e w sz y stk im cechy t r e ś c i o w e dokumentów ja k o p o d sta w a do oceny k u l t u r a l n e j i naukow ej ś r o d o w is k a , t o je d n a k ż e form y z e w n ę trz n e /c e c h y m a t e r i a l n e k s i ą ż k i , n p . r o d z a j p a p i e r u i o p ra w y / d z i e ł i z w ią z a n y c h z n im i s p r z ę tó w , mogą dać pewne d o d a t­

kowe in f o r m a c j e o p o s ia d a c z a c h i u ż y tk o w n ik a c h . W p rz y p a d k u spo­

łe c z e ń s tw a l e k a r s k i e g o - b i o r ą c pod uwagę f a k t , że w ię k sz o ść ba­

d anych k s ię g o z b io ró w ma c h a r a k t e r w y łą c z n ie zawodowy - t a k i e a s p e k ty m a t e r i a l n e j f u n k c j i k s i ą ż k i , j a k l o k a t a w n i e j k a p i t a ł u ,

c h a r a k t e r d e k o r a c y jn y / k s i ą ż k a ja k o a t r a p a / czy w yraz p r z y n a l e ż -

/

n o ś c i do pew nej k a t e g o r i i s p o ł e c z n e j , m ają c h a r a k t e r w y b itn ie d ru g o r z ę d n y , je d n a k ż e "n aw et na f u n k c jo n a l n ą b i b l i o t e k ę uczonego ozy p r z e d s t a w i c i e l a zawodów w yzw olonych t e p o z a l i t e r a c k i e w zględy n i e p o z o s t a j ą b ez wpływu" . 7

I n w e n ta r z e p o z o s t a ł o ś c i po l e k a r z a c h s ta n o w ią n a j l e p s z e i n a j ­

b a r d z i e j w ia ry g o d n e ź r ó d ło do b ad a ń nad l i c z e b n o ś c i ą i z a w a rto ś ­

c i ą t r e ś c i o w ą k s ię g o z b io ró w l e k a r s k i c h XIX w ie k u . Ze w zględu j e d ­

- 119

nak n a swój la k o n ic z n y z a p i s o r a z s ł a b ą n i e k i e d y c z y te l n o ś ć / n i e ­ w yraźne p is m o / o ra z w y s tę p u ją c e t e ż czasam i b ł ę d y , s z c z e g ó l n i e w t y t u ł a c h o b c o ję z y c z n y c h , z u p e łn i e dow olne s k r a c a n i e ty c h t y tu łó w i t p . w ym agają b a r d z o żmudnych i p ra c o c h ło n n y c h w e r y f i k a c j i z do­

stę p n y m i ź r ó d ła m i b i b l i o g r a f i c z n y m i .

O publikow ane j u ż p r a c e h is to r y k ó w k s i ą ż k i d o s t a r c z a j ą r a c z e j m niej o b f i t y c h danych do d z ie jó w k s i ą ż k i l e k a r s k i e j , n ie m n ie j i w n i c h można w yłow ić s z e r e g w ia d o m o śc i, u ś c i ś l a j ą c y c h pewne dane, ja k im i d o ty c h c z a s ro z p o rz ą d z a m y . W iadom ości o k s i ę g o z b i o r a c h l e ­ k a r s k ic h możemy p o szu k a ć t e ż w i s t n i e j ą c y c h z a s o b a c h b i b l i o t e c z ­ nych b i l i o t e k o g ó ln y c h czy s p e c j a l n y c h p o p rz e z b a d a n ia p ro w e n ie n - c y j n e . M ają one t ę z a l e t ę , że p o z w a la ją p ra co w ać n a k o n k re tn y c h e g z e m p la rz a c h dokum entów, c z ę s t o z o ry g in a ln y m i m a r g in a lia m i, p o z w a la ją s c h a ra k te r y z o w a ć opraw y i s t a n z a c h o w a n ia . Kwerendy b i ­ b l i o t e c z n e mogą je d n a k w n a jle p s z y m r a z i e w ykazać t y l k o c z ę ść k s i ę g o z b i o r u d a n e j o so b y , n ig d y z a ś c a ł o ś c i z b i o r u , gdyż r o z p r o ­ s z e n ie po o s t a t n i e j w o jn ie b i b l i o t e k p ry w a tn y c h z n a jd u ją c y c h s i ę ja k o k o l e k c j e s p e c j a l n e w z b i o r a c h p u b lic z n y c h j e s t w t e j c h w il i ogrom ne. P o s z u k iw a n ia b i b l i o t e c z n e o c a l a ł y c h kom pleksów k s i ę ­ go zb io ró w l e k a r s k i c h w G łów nej B i b l i o t e o e L e k a r s k i e j , B i b l i o t e c e A kadem ii M edycznej w L u b l i n i e , B i b l i o t e o e A kadem ii M edyoznej w W arszaw ie, Z a k ła d z ie H i s t o r i i Medycyny AM w K rakow ie i in n y c h wy­

m agają z n a c z n i e w ię k sz e g o n a k ła d u p r a c y . P r a c ę t a k ą mogą p o d ją ć je d y n ie duże z e s p o ły osobow e. S praw ę k o m p lik u je f a k t , i ż w wy­

m ien io n y ch p la c ó w k a c h b r a k k a r t o t e k p ro w e n ie n c y jn y c h , t a k w ięc e f e k t y t e j p r a c y s ą n i e o p ł a c a l n e w s to s u n k u do w ło żo n e g o w y s i ł k u . N iem niej o d n a le z io n a w z b i o r a c h G łów nej B i b l i o t e k i L e k a r s k i e j w W arszaw ie c z ę ś ć k o l e k c j i d z i e ł p o c h o d z ą c y c h z k s i ę g o z b i o r u d ra S ta n is ła w a J a n ik o w s k ie g o j e s t n i e z m i e r n ie i n t e r e s u j ą c a , gdyż cha­

r a k t e r y z u j e j e j b i b l i o f i l s k i p r o f i l . R zadkość i o enność t y c h d r u ­ ków w y s tę p u je w y ra ź n ie p r z y p o ró w n a n iu t y c h d z i e ł z b i b l i o g r a f i ą J .C h J B ru n e ta "M anuel d u l i b r a i r e e t de l ’ a m a te u r de l i v r e . . . ’1.

R o z p o c z y n a ją c p r a c ę nad tem atem sp o d ziew ałem s i ę , że p o d j ę t e

b a d a n ia d o s t a r c z ą o d p o w ied z i n ie t y l k o na z a s a d n ic z e p y ta n ia s f o r ­

mułowane w t e m a c i e , w ja k im s t o p n i u k s i ę g o z b i o r y l e k a r z y w arszaw ­

s k ic h XIX w iek u k s z t a ł t o w a ł y k u l t u r ę naukową ś r o d o w is k a , a l e t e ż

na s z e r e g in n y o h w ażnych k w e s t i i r z u c a j ą c y c h ś w i a t ł o na r o l ę , j a ­

ką w k u l t u r z e W arszawy p e ł n i l i l e k a r z e . Do k w e s t i i t y c h n a l e ż ą

m iędzy in n y m i:

120

1 / k t ó r e z k s ię g o z b io ró w l e k a r s k i c h można u z n a ć , z t y c h czy in n y c h w zględów , z a z ja w is k a w yjątkow e /n ie ty p o w y p r o f i l k s ię g o ­ z b i o r u , b i b l i o f i l s k i c h a r a k t e r k o l e k c j i , n ie o o d z ie n n e z a i n t e r e s o ­ w a n ia p o za zaw o d o w e/, a k t ó r e z a p ry w a tn e b i b l i o t e k i typow e d la r e p r e z e n t a n t ó w zaw odu, m ając e c h a r a k t e r w y łą c z n ie fachow y;

2 / w o d n i e s i e n i u do k s i ą ż e k o b c y c h , ja k o dowód p r z y p u s z c z a ln e j z n a jo m o ś c i ję z y k a obcego p r z e z i c h p o s i a d a c z a , e w e n tu a ln y c h kon­

ta k tó w ze św ia te m , z w ią z a n y c h z wykonywanym zawodem, s tu d ia m i, po­

ziomem k u l t u r a l n y m , w r e s z c ie r e c e p c j ę l i t e r a t u r y o b c e j w l e k a r s ­ kim ś ro d o w is k u w a rszaw sk im .

P o d k r e ś l i ć t r z e b a , że b r a k k s i ę g o z b i o r u w i n w e n ta r z u p o z o s ta ­ ł o ś c i po l e k a r z a c h n i e o z n a c z a , i ż n ie b y ło go w o g ó l e . Pewna c z ę ś ć k s ię g o z b io r ó w p o s i a d a ł a n i e r a z o d d z ie ln e k a t a l o g i i inw en­

t a r z e i z ró ż n y c h względów n i e f ig u r o w a ła w s p i s i e ru o h o m o ścl. I n ­ w e n ta rz e n o t a r i a l n e p o n a d to b y ły zw ykle s p o r z ą d z a n e po ś m ie rc i w ł a ś c i c i e l a / z n a c z n i e r z a d z i e j z a je g o ż y c i a / , ty m czasem w ie le k s ię g o z b io r ó w p rz e k a z y w a n o , darowywano lu b sp rz e d a w a n o różnym i n ­ s ty tu c jo m w c z e ś n ie j i wówczas n i e b y ły one wykazywane w s p is a o h in w e n t a r z y . Tak p o s tę p o w a li m . i n . l e k a r z e : F r a n c i s z e k C z a je w ic z , Herm an P u d a k o w sk i, Koman J a s i ń s k i , S ta n i s ła w K o ś m iń s k i, Leon K o n i t z , A n to n i L e b i e d z i ń s k i , W ładysław M a tla k o w s k i, W ito ld P la c z - k o w sk i, W ik to r S z o k a l s k i i I n n i , k t ó r z y c a łe sw o je k s ię g o z b io r y p r z e k a z a l i B i b l i o t e c e W arsza w sk ie g o T ow arzystw a L e k a r s k i e g o . Rów­

n i e ż i n n i l e k a r z e b y l i o fia ro d a w c a m i d użych p a r t i i k s i ą ż e k d la t e j b i b l i o t e k i . Wśród n i c h w ym ienić można: W ład y sław a G ajk iew icza, k t ó r y o f i a r o w a ł T ow arzystw u L e k a rsk ie m u W arszaw skiem u 2236 k s i ą ­ ż e k , Adama C i ą g l i ń s k i e g o - 1065 d z i e ł , W ład y sław a K ra je w s k ie g o i Adama K a rc z e w s k ie g o , k t ó r z y ra z e m p o d a r o w a li b i b l i o t e c e ponad 3000 k s i ą ż e k , W in ce n teg o B ro d o w sk ie g o - 1150 d z i e ł , Ludw ika Koeh- l e r a - 1141 d z i e ł , Hom ualda P lą s k o w s k ie g o , k t ó r y p r z e k a z a ł o a łą s z a f ę map, a t l a s ó w i sło w n ik ó w , D aw ida Flaum a - 800 d z i e ł , H enry­

k a D o b rz y c k ie g o — 680 d z i e ł , F r a n c i s z k a Ludw ika H e u g e b a u e ra , o fia­

rodaw cy 798 d z i e ł . M n ie js z e k s i ę g o z b i o r y p r z e k a z a l i na r z e c z b i ­ b l i o t e k i T o w a rzy stw a L e k a r s k ie g o W arszaw sk ieg o l e k a r z e : W iktor G r o s s t e r n - 481 p o z y c j i , J u l i a n K o s iń s k i - 3 0 7 , J ó z e f P a w iń sk i -

356 k s i ą ż e k , Ludwik Bondy - 318 i w ie lu in n y c h . Q

Z d r u g i e j s t r o n y p o s ia d a n e k s i ą ż k i w ykazane w s p i s i e in w e n ta ­

rzowym s ą t y l k o wyrazem b i e r n e g o u c z e s t n i c z e n i a w k u l t u r z e l i t e ­

r a c k i e j . C hcąc u zy sk a ć p e łn y o b ra z r e o e p o j i d z i e ł l i t e r a c k i c h

pozazaw odow ych, u c z e s t n i c t w o p o p rz e z t e d z i e ł a w p r o o e s i e kom uni-

1 2 1 -

k a o j i s p o ł e c z n e j lu b o b ra z p rz e p ły w u s t r u m i e n i a i n f o r m a c j i nauko­

wej za p o śre d n ic tw e m l i t e r a t u r y fa c h o w e j, n a l e ż a ł o b y p o w iązać b a ­ d a n ia k s ię g o z b io r ó w z d an y m i, j a k i e można u z y sk a ć na p o d s ta w ie w ypow iedzi sam ych l e k a r z y , a w ięc p o p rz e z o b ra z c z y t e l n i c t w a te g o śro d o w isk a z a w a r ty w p a m ię tn ik a c h le k a r z y w a rs z a w s k ic h XIX w iek u i p o p rz e z a n a l i z ę io h t w ó r c z o ś c i .

K s ię g o z b io r y l e k a r z y w a rszaw sk i oh Uwagi o g ó ln e

B a d a n ie ź r ó d e ł a r c h iw a ln y c h o r a z in w e n ta r z y p o z o s t a ł o ś c i z a r e ­ je s tro w a n y c h w a k t a c h n o t a r i a l n y c h k a n c e l a r i i w a rsz a w sk io h pozwa­

l a n a w n i e s i e n i e w ie lu popraw ek do d o ty c h c z a so w y c h opracow ań, t y ­ cz ący c h s i ę w i e l k o ś c i k s ię g o z b io r ó w l e k a r s k i c h . P o n ie w a ż na t l e in n y c h g ru p zawodowych, k s i ę g o z b i o r y l e k a r s k i e i s t o t n i e o d b i j a j ą k o r z y s t n i e l i c z b ą z n a jd u ją c y c h s i ę w n i c h p o z y c j i , p o w s ta ł s t e ­ r e o t y p , ja k o b y każdy n ie m a l k s i ę g o z b i ó r l e k a r s k i b y ł " d u ż y " ,

" w i e l k i " , " b o g a ty " i t p . Na p r z y k ła d w o p ra c o w a n ia c h o d rz e F r a n ­ c is z k u L e o p o ld z ie L a f o n ta i n e pojaw iały s i ę n ie o d m ie n n ie w z m ian k i,

‘ i ż p o s i a d a ł "duży k s i ę g o z b i ó r p rz e w a ż n ie t r e ś c i l e k a r s k ie j ’^ . P r z e ­ prow adzona p r z e z d r U r s z u l ę P a s z k ie w ic z k w erenda a r c h i w a l n a , t y ­ cząca o p ra c o w a n e j p r z e z n i ą m o n o g r a f ii b i b l i o t e k i T o w arzy stw a P r z y j a c i ó ł Nauk w W a rsza w ie1 0 , u j a w n i ł a w a k t a c h TPN z n a jd u ją c y o h s i ę w Archiwum Głównym 'Akt Dawnych 11 , że o a ły k s i ę g o z b i ó r L a fo n ­ t a i n e ’ a p r z e k a z a n y po je g o ś m i e r c i p r z e z wdowę T e r e s ę w s t y c z n i u

1814 r o k u b i b l i o t e c e T ow arzy stw a l i c z y ł , w e d łu g z a łą c z o n e g o k a t a ­ lo g u , o k o ło 80 woluminów k s i ą ż e k I o k o ło 100 woluminów cz aso p ism wydanych w l a t a c h 1 7 4 3 -1 8 1 1 , a zatem p o p r z e d n ia i n f o r m a c ja w z e ­ s t a w i e n i u z o d n alez io n y m in w e n ta rz e m j e s t n i e ś c i s ł a . To samo t y ­ czy s i ę k s i ę g o z b i o r u d r a M ic h a ła B e rg o n z o n ie g o , o k tó ry m B . K r ó l i ­ kowski p i s z e , że " z g ro m a d z ił z n a c z n ą b i b l i o t e k ę , g łó w n ie m edycz­

n ą , z k t ó r e j 3 t y s . tomów o f i a r o w a ł w t e s t a m e n c ie B i b l i o t e c e T o -

w arzystw a P r z y j a c i ó ł Nauk w W arszaw ie " . P r z e j r z a n e d o ty c h c z a s

a k ta TPN n i e p o t w i e r d z i ł y i n f o r m a c j i co do lio z b y o fia r o w a n y c h

k s i ą ż e k . U r s z u l a P a s z k ie w ic z o d n a l a z ł a i n f o r m a c j ę o 421 w o lu m i-

nach d z i e ł z z a p i s u B e rg o n z o n ie g o . Można do te g o d o d a ć , że i n ­

w entarzow y z a p i s p o z o s t a ł o ś c i po tym l e k a r z u w Archiwum P a ń stw o ­

wym m . s t . W arszawy d o k ła d n ie w y l i c z a t y t u ł y d z i e ł p o s ia d a n e p r z e z

1 2 2 -

M .B e rg o n z o n ie g o , z k t ó r y c h 191 p r z e z n a c z y ł on w t e s t a m e n c ie K ró­

lew sk iem u T o w arzy stw u P r z y j a c i ó ł Nauk / c z ę ś ć A i n w e n ta r z a k s i ą ż e k - p o z . 1 - 1 9 1 / , 233 t y t u ł y d l a w y d z ia łu l e k a r s k i e g o U n iw e r s y te tu W a rsza w sk ie g o / c z ę ś ć B i n w e n t a r z a / , 405 t y t u ł ó w do s p rz e d a ż y z l i c y t a c j i / c z ę ś ć C / o ra z 139 t y t u ł ó w z p rz e z n a c z e n ie m d l a d z i e c i spadkodaw cy / c z ę ś ć D i n w e n t a r z a / . W sum ie k s i ę g o z b i ó r M J3 erg o n - z o n ie g o l i c z y ł 96S t y t u łó w d z i e ł w o k o ło 1800 w o lu m in ach 1^ . Po­

dobne s p r o s t o w a n i a można ró w n ie ż w prow adzić do ocen y s z e r e g u i n ­ n y c h b i b l i o t e k domowych l e k a r z y .

N i e z a l e ż n i e je d n a k od t y c h z a s t r z e ż e ń , j e s t fa k te m n i e w ą t p l i ­ wym, że k s i ę g o z b i o r y le k a r z y pod względem w i e l k o ś c i z b io ró w znaczy n ie p r z e w y ż s z a ły k s i ę g o z b i o r y m ie s z c z a n w a rs z a w s k ic h o ra z b u r ż u a - z j i i i n n y c h 'g r u p p r o f e s j o n a l n y c h i n t e l i g e n c j i om awianego o k r e s u . O prócz u p r z e d n i o ju ż p r z y ta c z a n y c h l i c z b o fia r o w a n y c h na r z e c z b i b l i o t e k i TNW d z i e ł , d l a i l u s t r a c j i p o s ta w io n e j t e z y p o s łu ż ę s i ę porów naniem w i e l k o ś c i z b io ró w l e k a r z y z p rz e p ro w a d z o n ą kw erendą A g n ie s z k i M o c z u ls k ie j nad k s i ę g o z b i o r a m i b u r ż u a z j i w a rs z a w s k ie j XIX w iek u . P r z y k ła d t e n w ybieram d l a t e g o , i ż b u r ż u a z j a p o s i a d a ­ j ą c a z n a c z n e ś r o d k i fin a n so w e na z a s p o k a j a n i e sw o ic h p o t r z e b du­

chowych może być pod w zględem m a te ria ln y m porów nyw ana do d o b rz e / n a o g ó ł / s y tu o w a n e j g ru p y l e k a r s k i e j . A .M o czu lsk a d o k o n a ła p o ­ d z i a ł u w i e l k o ś c i k s ię g o z b io ró w b u r ż u a z j i n a! m a łe , l i c z ą c e od 1 -2 5 t y t u ł ó w i t y l e ż w olum inów , ś r e d n i e - l i c z ą c e od 26-100 t y t u ­ łów i 2 6 -1 5 0 wolum inów, d uże - o b e jm u ją c e 1 0 1 -2 0 0 t y t u łó w i 1 5 1 - -4 0 0 woluminów o r a z n a j w i ę k s z e , l i c z ą c e ponad 200 t y tu łó w i ponad 400 w olum inów . W p r z e b a d a n e j g r u p i e k s ię g o z b io r ó w l e k a r z y w ar­

s z a w sk ic h n a j m n i e j s z y k s i ę g o z b i ó r obejm uje 75 t y t u ł ó w w 216 wo­

lu m in a c h 1 ^ a w ię c j e s t w s t r e f i e ś r e d n i e j / t y t u ł y / i d u ż e j /w o­

lu m in y / b i b l i o t e k grupy b u r ż u a z j i . W iele In n y c h k s ię g o z b io ró w , k t ó r e w g r u p i e l e k a r s k i e j n a l e ż ą do m ały ch / J a n a B o g u m iła M au e rs- b e rg e ra ' - 202 t y t u ł y , J ó z e f a B e r n s t e i n a - 267 t y t u ł ó w , P ry d e -

-i

ry k a J a n a W e rn era ’ - 283 t y t u ł y , J a c k a A u g u sta B z ia rk o w s k ie g o - 310 t y t u ł ó w i s z e r e g u i n n y c h l e k a r z y / w g r u p i e k s ię g o z b io ró w b u r ż u a z j i z n a la z ł o b y s i ę w śró d z b io ró w n a j w i ę k s z y c h . J e s z c z e wy­

r a ź n i e j s z a r ó ż n i c a w y s t ą p i , j e ś l i chcemy o c e n ić pod względem w ie l­

k o ś c i k s i ę g o z b i o r y in n y c h l e k a r z y , l i c z ą c e n p . 498 t y t u łó w w 977

21 22

w olum inach cz y 566 t y t u łó w w 1257 w olum inach , k t ó r e uznałem d l a g ru p y l e k a r s k i e j ja k o ś r e d n i e . N a to m ia st do " d u ż y c h " z a l i c z y ­

łem n p . k s i ę g o z b i o r y M .B e rg o n z o n ie g o /9 6 8 t y t u ł ó w w o k o ło 1800 wo­

lu m in a c h / czy J . P .W .M a lc z a 2^ / Ok . 1200 ty tu łó w w ponad 3700 w olurni-

- 12 3 -

n a o h / . P r z e k r a c z a j ą one w i e l o k r o t n i e swą l i c z e b n o ś c i ą n a j b o g a t s z e k s i ę g o z b i o r y b u r ż u a z j i w a r s z a w s k ie j »

P o d o b n ie ma s i ę r z e c z z w a r t o ś c i ą k s ię g o z b io ró w l i c z o n ą w z ł p . czy r u b l a c h . S praw a w yceny, k t ó r ą z r e g u ły p r z e p r o w a d z a li b i e g l i s p e c j a l n i e do t e g o z a d a n ia pow o ły w an i, m ogłaby być p rzedm iotem od­

rę b n e g o o p ra c o w a n ia , ja k o ź r ó d ło n ad b a d a n ia m i ry n k o w e j w a r t o ś c i k s i ą ż k i . "C eny t e - w edług słó w H .C h a m e rsk ie j - tra k to w a n e r e l a ­ ty w n ie na t l e cen in n y c h p rz ed m io tó w i ru c h o m o śc i domowych pozwo­

l i ł y b y w y ro b ić s o b i e d o k ł a d n i e j s z ą o p in ię o w z g lę d n e j d o s t ę p n o ś c i czy t e ż e l i t a r n o ś c i k s i ą ż k i d l a o k re ś lo n y c h ś ro d o w is k " 2^ . W ydaje s i ę z r e s z t ą , że w ycena n o t a r i a l n a w n i e k t ó r y c h p rz y p a d k a c h o d b ie ­ g a ła z n a c z n ie / i n m in u s / od f a k ty c z n e j w a r t o ś c i k s i ą ż k i . Kie p r z e ­ prow adzono n ad tym z a g a d n ie n ie m g ł ę b s z e j a n a l i z y , p o p r z e s t a j ą c na wyrywkowym s p ra w d z e n iu n i e k t ó r y c h oen d z i e ł p o l s k i c h w in w e n ta ­ r z a c h , z o d p o w ied n ik am i t y c h p o z y c j i z a r e j e s t r o w a n y c h w " B i b l i o ­ g r a f i i P o l s k i e j " K a ro la E s t r e i c h e r a . A .M oczulska w b a d a n ia c h nad k s i ę g o z b i o r a m i b u r ż u a z j i w a rs z a w s k ie j d l a o k re s u 1308-1835 ro k u za w a rto ś ć " d u ż ą " p r z y j ę ł a kw otę 121-480 z ł p lu b 19-72 r b s , a z a w a r to ś ć " n a jw y ż s z ą " ponad 480 z ł p lu b ponad 72 r s . Wśród p r z e ­ bad an y ch k s ię g o z b io r ó w l e k a r z y d l a a n a lo g ic z n e g o o k r e s u , k s ię g o ­ z b i ó r o n a j m n i e j s z e j w a r t o ś c i w y n o si 258 z ł p - m ie ś c iłb y s i ę on w ięc w g r u p i e k s ię g o z b io ró w o " d u ż e j" w a r to ś c i w p o ró w n a n iu z b i ­ b l i o t e k a m i b u r ż u a z j i 2 ^ . Do t e j sam ej g ru p y n a l e ż ą t e ż z b io r y k i l - ku in n y c h l e k a r z y . Pewne k s i ę g o z b i o r y l e k a r s k i e t o b i b l i o t e k i

o w a r t o ś c i o g ro m n e j, b i o r ą c pod uwagę ówczesne cen y d ó b r m a tę - r i a l n y c h i u s ł u g w K r ó le s tw ie P o lsk im 27 . Do t y c h k s ię g o z b io ró w n a l e ż ą m .in » z b i o r y M .B e rg o n zo n ieg o o w a r t o ś c i 2042 z łp i z b i ó r I'.X .D ybka szacow any n a 2594 z ł p .

N a le ż y p o d k r e ś l i ć , że w a rto ś ć k s ię g o z b io ró w n i e zaw sze j e s t zw ią z a n a z w i e l k o ś c i ą z b i o r u . Tak n p . k s i ę g o z b i ó r P.D ybka l i c z y ł 498 d z i e ł , a k s i ę g o z b i ó r M .B e rg o n zo n ieg o b y ł d w u k ro tn ie l i c z n i e j ­ szy /9 6 8 d z i e ł / , mimo te g o t e n p ie rw s z y oszacow any z o s t a ł w y ż e j.

A n a liz a z a w a r t o ś c i p o zw ala s t w i e r d z i ć , i ż w k s i ę g o z b i o r z e Dybka

z n a jd o w a ły s i ę k s i ą ż k i o d u ż e j w a r t o ś c i n au k o w ej, b o g a to i l u s t r o -

w ane, s ta n o w ią c e podstaw ow e r e p e r t o r i a i kom pendia z z a k r e s u

p o s z c z e g ó ln y c h z a g a d n ie ń m edycyny, w ięc d r o g i e . Je d n a k ż e w ram ach

te g o sam ego k s i ę g o z b i o r u w y s tę p u ją d z i e ł a o b a r d z o r ó ż n e j w a r to ś ­

c i . Tak w ię c we wspomnianym k s i ę g o z b i o r z e Dybka f i g u r u j e d z i e ł o

C h e liu s a : "H ar.dbuch d e r C h i r u r g i e " , w 2 tom ach oszacow ane na 26

z ł p o r a z A .A .H u d n ic k ie g o : " D o s tr z e ż e n i a nad w o d o w strę te m ", o s z a ­

1 2 4 -

cowane na 8 g r . P o d o b n ie w śró d k s i ą ż e k po B erg o n z o n im zn a jd u je m y

" J o u r n a l e n c y c lo p é d iq u e ou u n i v e r s e l " , ta k so w a n e na z ł p 100 o ra z J . J JS o u s se a u ; "Du c o n t r a i t s o c ia l" , o c e n io n e na 6 g r .

V/ o k r e s i e d ru g im , obejm ującym l a t a 1 8 3 6 -1 8 6 5 , k s i ę g o z b i ó r l e k a r s k i o n a j m n i e j s z e j w a r t o ś c i o ce n io n y na 77 r b m i e ś c i ł b y s i ę ró w n ie ż w g r u p i e k s ię g o z b io r ó w " d u ż y c h " b u r ż u a z j i 28 , n a to m ia s t k s i ę g o z b i ó r o n a j w i ę k s z e j w a rto śc i p o sia d a ł le k a rz J.P.W .Malcz - war­

t o ś ć z b i o r u o c e n io n o na 906 r b i 40 k ó p .

Nasuwa s i ę p y t a n i e , ja k a b y ł a w a rto ś ć k s ię g o z b io r ó w l e k a r ­ s k i c h w s t o s u n k u do z a m o ż n o śc i domu i w a r t o ś c i w y p o sa ż e n ia g o ­ s p o d a r s tw a domowego, i czy z a c h o d z ą i s t o t n e z a l e ż n o ś c i m iędzy ty m i r e l a c j a m i . W ydaje s i ę , że n a d r u g ą c z ę ś ć p y t a n i a n a le ż y od­

p o w ie d z ie ć n e g a ty w n ie . N ie d a s i ę bowiem je d n o z n a c z n ie s t w i e r ­ d z i ć , ż e im w ię k s z a zam ożność domu - tym w ię k s z y k s i ę g o z b i ó r . N ie w ą tp liw ie l e k a r z e d o b rz e s y tu o w a n i, w rę cz b o g a c i, m o g li p rzez­

n a c z a ć w ię k s z e n a k ła d y n a k o m p le to w a n ie b i b l i o t e k domowych i f a k t y t a k i e d a s i ę w y k ry ć . J e d n o c z e ś n i e je d n a k n i e k t ó r z y l e k a r z e p rz y w ią z y w a li m in im a ln ą wagę do k o m p le to w a n ia z b io r ó w , o czym św ia d c z y zaró w n o i c h z a w a rto ś ć t r e ś c i o w a , j a k 1 n i e w i e l k a w ar­

t o ś ć m a t e r i a l n a z b i o r u . Jaskraw ym t e g o p rz y k ła d e m j e s t k s i ę g o ­ z b i ó r J . B e r n s t e i n a . P r z y jm u ją c n o m e n k la tu rę ¿ . M o c z u l s k i e j , k t ó r a a n a l i z u j ą c zam ożność domu a w a r to ś ć w y p o sa ż e n ia m ie sz k a ń b u r ż u a ­ z j i w a r s z a w s k ie j, p o d z i e l i ł a domy n a sk ro m n e, zam ożne i b o g a t e , możemy s t w i e r d z i ć , że " n a j b o g a t s z y " dom J . B e r n s t e i n a , k t ó r e g o w a rto ś ć w y p o s a ż e n ia w y n io s ła 6791 r b / a w ięc 45273 z ł p / p o s i a ­ d a ł " n a ju b o ż s z y " k s i ę g o z b i ó r o w a r t o ś c i 77 r b / w a r t o ś ć k s i ę g o ­ z b i o r u w s t o s u n k u do w a r t o ś c i w y p o sa ż e n ia m i e s z k a n ia w y n io s ła je d y n i e 1 , 1 # / . N a to m ia s t w g r u p i e m ie sz k a ń o c e n io n y c h ja k o " z a ­ m ożne" w y s t ę p u j ą zn a c z n e r ó ż n i c e , w żadnym s t o p n i u n i e u z a l e ż ­ n io n e s y t u a c j ą m a t e r i a l n ą w ł a ś c i c i e l a .

t a k l e k a r z e , k t ó r y c h w y p o s a ż e n ie m ie s z k a n ia s i ę g a g ó r n e j g r a n ic y k r y t e r iu m p r z y j ę t e ­ go z a zam ożne, p r z e z n a c z y l i n a k s i ę g o z b i o r y ! M J3 e rg o n z o n i 1 8 ,3 # w a r t o ś c i w y p o s a ż e n ia , A .P .X .D ybek 2 4 ,3 # , a l e J .& .T h e i n e r ju ż t y l k o 4 , 3 # , a P .W e rn e r 4 , 2 # . J .A .D z ia r k o w s k i, k t ó r e g o w a rto ś ć w y p o s a ż e n ia m i e ś c i s i ę ró w n ie ż w g r u p i e "zam ożnych" /c h o ć r a c z e j w j e j d o l n e j g r a n i c y / p r z e z n a c z y ł n a b i b l i o t e k ę 1 1 ,4 # fu n d u sz y i p ra w ie t y l e sam o, bo 1 1 ,1 # w ydał na t e n c e l J 4B .M a u e rs b e rg e r , k t ó r e g o w a r to ś ć w y p o sa ż e n ia m ie s z k a n ia z a l i c z y ć n a l e ż y do w ię c e j n i ż " sk ro m n y c h " . N a to m ia s t J J B . P r e y e r , k t ó r e g o w y p o sa ż e n ie miesz­

k a n i a l e ż y w d o ln y c h r e j o n a c h " z a m o ż n o ś c i" , w y d a ł n a k s i ę g o z b i ó r

a ż 35,7# w a r t o ś c i w y p o s a ż e n ia domu 29 .

- 1 2 5 -

K s ię g o z b io r y le k a r z y w a rs z a w s k ic h XIX w iek u d o s t a r c z a j ą w ie lu d an y ch oo do z n a jo m o ś c i języków obcych w tym ś ro d o w is k u . P o tw ie r ­ d z a j ą one w p e ł n i d o ty c h c z a so w e obiegow e sądy o tym , że l e k a r z e o d z n a c z a li s i ę w śród k l a s y i n t e l i g e n c j i m i e j s k i e j z n a jo m o ś c ią bieg­

ł ą lu b p r z y n a jm n ie j b i e r n ą k i l k u języ k ó w . W p rz e b a d a n y c h d o ty c h ­ c z a s k s i ę g o z b i o r a c h w y s tę p u ją p u b l i k a c j e w d z i e w i ę c i u ję z y k a c h : n ie m ie c k im , f r a n c u s k im , ł a c i n i e , w ło sk im , a n g i e l s k i m , p o ls k im , r o s y j s k i m , c z e sk im i h e b r a j s k i m . We w s z y s tk ic h k s i ę g o z b i o r a c h z n a l a z ł y s i ę p o z y c je w co n a jm n ie j t r z e c h ję z y k a c h : n ie m ie c k im , f r a n c u s k im i ł a c i n i e . Te j ę z y k i z n a ło w ięc c a ł e śro d o w isk o l e k a r ­ s k i e . D z i e ł a w ję z y k u p o ls k im w y s tę p u ją w 8 8 ,8 # k s ię g o z b io r ó w . K s ią ż k i w j ę z y k u a n g i e l s k i m w y k a zu je 4 4 ,4 # k s ię g o z b io r ó w , a w ję z y k u w ło sk im 37*,5#. S p o ra d y c z n ie w y s tę p u ją w b i b l i o t e k a c h domo­

wych l e k a r z y d z i e ł a w ję z y k u h e b r a j s k im , r o s y j s k i m I c z e s k im . W jednym z k s ię g o z b io r ó w w y s tę p u ją je d n o c z e ś n ie p u b l i k a c j e w ośmiu ję z y k a c h /b i b li o t e k a J.P .W .M alcza/, w b a rd z o w ielu k s i ę g o z b i o r a c h z n a j d u j ą s i ę d z i e ł a w s z e ś c i u ję z y k a c h /w 25# a n a liz o w a n y c h b i ­ b l i o t e k / , b a r d z o l i c z n e s ą k s i ę g o z b i o r y p i ę c i o - I c z t e r o j ę z y c z n e . Za m in im a ln ą u zn a ć t r z e b a znajo m o ść t r z e c h języków o b cy c h . K s ię ­ g o z b io r y j e d n o - i d w u języ czn e n i e w y s tę p u ją . W ydaje s i ę t e ż , I ż b r a k p o z y c j i w danym ję z y k u n i e św iad c zy j e s z c z e o je g o n i e z n a j o ­ m o ś c i. Tak n p . w k s i ę g o z b i o r z e J .B .M a u e rs b e rg e ra n i e ma ż a d n e j k s i ą ż k i w j ę z y k u a n g i e l s k i m , a l e z n a jd u j e s i ę w nim g ra m a ty k a a n g i e l s k a i s ło w n ik n i e m i e o k o - a n g i e l s k i A r n o ld a . Ś w ia d c z y ło b y t o o b i e r n e j z n a jo m o ś c i te g o j ę z y k a , p o t r z e b n e j do ś l e d z e n i a now sze­

go p iś m ie n n ic tw a a n g i e l s k i e g o z d z ie d z in y m edycyny, z a m ie s z c z a n e ­ go w a n g i e l s k i c h c z a so p ism a c h l e k a r s k i c h . P odobnych p rz y k ła d ó w s p o ty k a s i ę w i e l e . J e s t z r e s z t ą r z e c z ą o g ó ln ie z n a n ą , że n a naukę p o ls k ą w y w ie ra ły wpływ obce o ś r o d k i naukow e, a sy ste m k s z t a ł c e n i a pow odow ał, że b a r ie ra językowa w XIX wieku b y ła z n a c z n ie m n ie js z a n iż o b e c n ie i zn a jo m o ść języków b a r d z i e j p o w sz e c h n a .

W b a d a n y c h k s i ę g o z b i o r a c h n a j w i ę c e j w y s tę p u je d z i e ł w ję z y k u n ie m ie c k im . K s i ą ż k i w tym ję z y k u d o m in u ją n i e t y l k o w k s i ę g o z b i o ­ r a c h l e k a r z y p o c h o d z e n ia n ie m ie c k ie g o , a l e ró w n ie ż we w s z y s tk ic h n ie m a l k s i ę g o z b i o r a c h l e k a r z y n a ro d o w o śc i p o l s k i e j . J e s t t o ś c i ś ­ le z w ią z a n e z p o trz e b a m i p r a k ty c z n y m i. O g ó ln ie można by p o w ie­

d z i e ć , ż e d o m in a c ja ję z y k a d z i e ł n i e z a le ż y od p o c h o d z e n ia / n a r o ­

d o w o śc i/ l e k a r z a , l e c z od p r z y z w y c z a je n ia do m ian o w n ictw a /n a z e w ­

n i c t w a / l e k a r s k i e g o , j a k i e n ab y w ał on w t r a k c i e s tu d ió w u n iw e rs y ­

t e c k i c h . P o la c y s t u d i u j ą c y na u n i w e r s y te ta c h n ie m ie c k ic h w B e r l i —

1 2 6 -

n i e , F r a n k f u r c i e , G e ty n d z e , H a l l e , K ró le w c u , W ie d n iu i t d . , pod­

stawowy k s i ę g o z b i ó r naukowy i fachow y g r o m a d z i li w ję z y k u n ie m ie ­ ck im . Po p o w s ta n iu listo p a d o w y m , gdy ogromna f a l a p o l s k i c h em i­

g ra n tó w n a p ł y n ę ł a do F r a n c j i , a w i e l u l e k a r z y p o l s k i c h k o ń c z y ło s t u d i a w M o n t p e l l i e r i P a r y ż u , z n a c z n ie w z r o s ła l i c z b a d z i e ł w ję z y k u f r a n c u s k im w k s i ę g o z b i o r a c h . J ę z y k ł a c i ń s k i , p o d o b n ie j a k n ie m ie c k i i f r a n c u s k i , re p re z e n to w a n y b y ł we w s z y s t k i c h z b i o r a c h , pod względem l i c z e b n o ś c i d z i e ł z r e g u ły na d r u g i e j lu b t r z e c i e j p o z y c j i po ję z y k a c h g łó w n y c h , p r z y czym p ro c e n to w o l i c z b a ty c h p u b l i k a c j i w y n o s iła od 5 ,3 # do 2 2 ,8 # c a ł o ś c i z b i o r u . K s ią ż k i ł a ­ c i ń s k i e b y ły t o z r e g u ł y p u b l i k a c j e s t a r s z e X V II- i X V I II- w ie c z - n e . K s i ą ż k i w ję z y k u w ło sk im r e p r e z e n to w a n e b y ły c z ę s t o , ale zwyk­

l e p o je d y n o z y m i t y t u ł a m i . Jedynym w y ją tk ie m od t e j z a s a d y j e s t k s i ę g o z b i ó r M .B e rg o n z o n ie g o , l e k a r z a w ło s k ie g o p o c h o d z e n ia , w którym p iś m ie n n ic tw o w ło s k ie o b e jm u je a ż 123 d z i e ł a / 1 2 ,7 # c a ł o ś ­ c i z b i o r u / . L i t e r a t u r a a n g i e l s k a w y s tę p u je t e ż z r e g u ł y w k i l k u b ą d ź k i l k u n a s t u p o z y c ja c h w k s i ę g o z b i o r z e , co w p o s z c z e g ó ln y c h b i­

b l i o t e k a c h z a w ie r a s i ę od 0 ,3 # do 2 , 8 # . K s i ą ż k i w ję z y k u h e b r a j ­ sk im , w y łą c z n ie o te m a ty c e k u lto w e j /T a lm u d , S t a r y T e s ta m e n t, k o ­ m e n ta rz e do P ism a św . i t p . / , w y s tę p u ją w n i e l i c z n y c h k s i ę g o z b i o ­ r a c h l e k a r z y p o c h o d z e n ia ż y d o w sk ie g o . P u b l i k a c j e w ję z y k u p o ls k im s p o ty k a s i ę p ra w ie we w s z y s t k i c h b i b l i o t e k a c h domowych l e k a r z y , a c z k o lw ie k i c h l i c z b a w z b i o r z e j e s t n i e w i e l k a w s t o s u n k u do p i ś ­ m ie n n ic tw a o b c o ję z y c z n e g o i waha s i ę w g r a n i c a c h od 1 ,4 # do 2 1 ,7 #

c a ł o ś c i k s i ę g o z b i o r u .

R o z p a t r u j ą c z a w a r to ś ć w s z y s t k i c h z b a d a n y c h k s ię g o z b io r ó w ł ą c z n i e można s t w i e r d z i ć , że n a j b o g a c i e j b y ły w n i c h r e ­ p re z e n to w a n e k s i ą ż k i n i e m i e c k i e / 4 3 , 5 # / , n a s t ę p n i e f r a n c u s k i e / 2 5 , 8 # / , ł a c i ń s k i e / 1 4 , 6 # / , p o l s k i e / 1 1 , 3 # / , w ł o s k i e / 3 , 4 # / , a n g i e l s k i e / 1 , 2 # / , c z e s k i e / 0 , l # / o ra z r o s y j s k i e i h e b r a j s k i e /p o 0 , 0 5 # / • Dane t e s ą b a r d z o z b l i ż o n e do s t r u k t u r y k s i ę g o z b i o r u B i ­ b l i o t e k i T o w a rzy stw a L e k a r s k ie g o W arsza w sk ie g o w XIX s t u l e c i u , w edług o b l i c z e n i a b i b l i o t e k a r z a T ow arzystw a d r a S ta n isła w a K ośm iń- s k i e g o J . Z e s t a w ie n i e t o , wg g ru p językow ych i w ie k u p u b l i k a c j i , p r z e d s t a w i a ł o s i ę n a s t ę p u j ą c o : k s i ą ż e k w ję z y k u n ie m ie c k im b y ło ogółem 4 5 ,1 # , w ję z y k u fr a n c u s k im 2 2 ,2 # , w j ę z y k u ła c iń s k im 15,5?^

p o ls k im 1 2 ,2 # , a n g i e l s k i m 1 ,6 # o r a z w łoskim 0 , 7 # / k s i ą ż k i w i n ­ n y c h ję z y k a c h : r o s y j s k i m , cz e sk im i in n y c h , l i c z y ł y ł ą c z n i e 2,7#/*

W r o z b i c i u n a p o s z c z e g ó ln e s t u l e c i a zw raca uwagę s t a ł y sp ad e k

d z i e ł w j ę z y k u ł a c i ń s k i m , k t ó r e w w ieku XV s t a n o w i ł y 100# zbiorów ,

w w ieku XVI - 9 7 # , w w ieku XVII - 8 8 # , w w ieku X V III - 3 2 ,7 #

127 -

w w iek u XIX ju ż t y l k o 2 ,7 $ . N a to m ia s t r o s ł a n ie p r z e r w a n i e l i c z b a k s i ą ż e k w j ę z y k a c h : n ie m ie c k im / 0 , 696, 4,696, 44,196, 49,896/, f r a n ­

cuskim / O , 6%, 4,6% , 14,296, 26,596/ o ra z p o ls k im /l,2 9 6 , 2,396, 8,696, 14,3% / w o g ó l n e j s t r u k t u r z e k s i ę g o z b i o r u T ow arzy stw a L e k a rs k ie g o W a rszaw sk ieg o w r o z b i c i u na p o s z c z e g ó ln e s t u l e c i a . W p rz e b a d a n y c h p ry w a tn y o h k s i ę g o z b i o r a c h l e k a r s k i c h o b l i c z e ń t a k i c h dokonano t y l k o d l a c z ę ś c i k s ię g o z b io r ó w , co p o t w i e r d z i ł o na o g ó ł p r z e d s t a ­ w ione w n io s k i o n a s i l e n i u ów czesn y ch wpływów k u ltu ro w y c h w o d n ie ­ s i e n i u do j ę z y k a n ie m ie c k ie g o i f r a n c u s k i e g o .

A k tu a ln o ś ć k s ię g o z b io r ó w j e s t b a rd z o r ó ż n a , w y s tę p u ją m iędzy n im i z n a c z n e r ó ż n i c e . V/ k s i ę g o z b i o r a c h le k a r z y w a rsz a w sk ic h s p o ­ tykam y k s i ą ż k i z w iek u XIX, X V III, X V II, a naw et z w ieku XVI, w ró ż n y c h co p raw d a p r o p o r c j a c h . N a jw ię c e j j e s t w z b i o r a c h k s ią ż e k z w ieku XIX w g r a n ic a c h od 64,1% do 77,5%» K s i ą ż k i z w ieku X VIII w y s tę p u ją w g r a n ic a c h od 19,296 do 35,5% , a z w iek u XVII od 0,496 'do 5,4% . K s i ą ż k i z w iek u XVI p o j a w i a j ą s i ę s p o r a d y c z n ie /w y s tę p u ­

j ą z a le d w ie w c z t e r e c h k s i ę g o z b i o r a c h / , c h o c ia ż w jednym z k s i ę ­ g o z b io ró w z n a jd u je m y 13 druków z XVI s t u l e c i a 3 1 . Do w yjątków n a ­ le ż y k s i ę g o z b i ó r M .B e rg o n zo n ieg o /1 7 4 7 - 1 8 1 9 / , g d z i e w y s tę p u je wy­

r a ź n a p rz e w a g a druków X V III w ie k u nad k s ią ż k a m i z w ieku XIX / 6 4 , 2 do 33,3% /« J e s t t o w pew nej m ie rz e u z a s a d n io n e l a t a m i ż y c ia t e g o l e k a r z a , k t ó r e g o o k re s n a j b a r d z i e j ak ty w n e j d z i a ł a l n o ś c i p r z y p a ­ da je d n a k na X V III w iek« T rz e b a t e ż d o d a ć , że w ię k s z o ś ć d z i e ł z w ieku X V III w k s i ę g o z b i o r z e ty c z y s i ę l i t e r a t u r y p i ę k n e j o ra z z z a k r e s u in n y c h d y s c y p l i n n i ż m edycyna, n a to m ia s t d z i e ł a fachow e w d z i e d z i n i e n a u k l e k a r s k i c h s ą b a r d z i e j a k t u a l n e . W k s i ę g o z b i o ­ r a c h l e k a r z y z m a rły c h w o k r e s i e m iędzy p o w sta n ia m i narodow ym i t a k ż e w z n a c z n e j l i c z b i e p o j a w i a j ą s i ę j e s z c z e d z i e ł a z X V III wie­

k u , l e c z t u p r o p o r c j e s ą ju ż b a r d z o k o r z y s tn e d l a k s ię g o z b io ró w a k t u a l n y c h , w ię c w ystęp o w an ie t y c h d z i e ł / j a k ró w n ie ż p u b l i k a c j i l e k a r s k i c h z X V II, a naw et XVI w ie k u / tr a k to w a ć n a le ż y w y łą c z n ie ja k o ś w ia d e c tw o g ro m a d z e n ia ’’zabytków p r z e s z ł o ś c i ” , a n i e m a t e r i a ­ łów p o s i a d a j ą c y c h j a k i e k o l w i e k aktyw ne z n a c z e n ie naukow e. N a le ż y p o d k r e ś l i ć , że k s i ą ż k i w ję z y k u p o ls k im b y ły z r e g u ł y now sze, p rz e d e w s z y s tk im X IX -w ie c z n e , a w ię c b a r d z i e j a k t u a l n e n iż p u b l i ­ k a c je o b c o ję z y c z n e .

K s i ą ż k i d o c i e r a ł y do n a s z e g o k r a j u z c a ł e j B u ro p y . S zczegółow e

o b l i c z e n i a t y c z ą c e s i ę m i e j s c w ydania druków wykonano je d y n ie d l a

1/3 b a d a n y c h k s ię g o z b io ró w u z n a ją c uzy sk an e w y n ik i z a r e p r e z e n t a ­

tywne d l a c a ł o ś c i z b io ró w : w yk azały o n e, że n a j w i ę c e j druków d o -

128

c i e r a ł o do n a s z P a ry ż a » Z m i a s t f r a n c u s k i c h w d a l s z e j k o l e j n o ś ­ c i z n a jd o w a ł s i ę Lyon o ra z z m n i e j s z ą l i c z b ą druków : A r r a s ,

g n o n , B e s a n c o n , L ie g e , L i l l e , M e tz , M o n t p e l l i e r , N ancy, O r le a n , S t r a s b o u r g , T o u lo u se i i n n e . Z t e r y t o r i u m daw nych N id e rla n d ó w / B e l g i a i H o l a n d i a / re p r e z e n to w a n e s ą d z i e ł a drukow ane w A m ste r- .d am ie, A n t w e r p i i , B r u k s e l i , H a d z e , L e y d z ie , L o v an iu m , R o t t e r d a - m i e . S z e r e g p o z y c j i dru k o w an y ch b y ło w S z w a j c a r i i : w B a z y l e i , B e r n i e , G enew ie i L o z a n n ie . Z druków a n g i e l s k i c h spotykam y po­

z y c je t ł o c z o n e w L o n d y n ie , E d y n b u rg u i G la sg o w . B r u k i w ło s k ie re p r e z e n to w a n e s ą p r z e z o f ic y n y W e n e c ji / n a j w i ę c e j / , B o l o n i i , B ergam o, F l o r e n c j i , L u k k i, M e d io la n u , N e a p o lu , Padw y, Parmy, P i z ­ z y , Rzymu, S i e n y , T urynu i W erony. B ru k i z t e r e n u m o n a rc h ii a u s t r i a c k i e j p o c h o d z iły g łó w n ie z W ied n ia o ra z P r a g i , G ra z u , Bu­

d y , K a r ls b a d u i T yrnaw y. O fic y n y n i e m i e c k i e , b a r d z o ró ż n o r o d n e , n a j o b f i c i e j p re z e n to w a n e b y ły p r z e z L i p s k , B e r l i n , F r a n k f u r t n.Menem, G e ty n g ę , W rocław i H a l l e . Po k i l k a czy k i l k a n a ś c ie d z i e ł p o c h o d z ił o n a d t o z A l l e n b u r g a , B a d e n , B rem y, K a r l s r u h e , D arm stad- t u , D r e z n a , S r f u r t u , E r l a n g e n , F ü r t h , G i e s s e n , H am burga, Neuwied, N o ry m b e rg !, R o s to c k u , R u d o l s t a d t u , S a l z b u r g a , T y b i n g i , W eim aru, W ie sb a d e n , W i n t e r h a l t e n i w i e l u i n n y c h . R e p re z e n to w a n e b y ły t a k ­ że M a d ry t, Moskwa, P e t e r s b u r g , R yga i in n e m i a s t a . Z druków wy­

d an y c h na z ie m ia c h p o l s k i c h n a j w i ę c e j p o c h o d z iło z W arszaw y, a n a s t ę p n i e W iln a , K rakow a, Lwowa, P o z n a n ia , L u b l i n a , K a l i s z a , L e s z n a i G n i e z n a .

W ię k sz o ść l e k a r z y , k t ó r y c h in w e n ta r z e z a c h o w a ły się w APW, b y ła p ro m o c ji o b c e j: n i e m i e c k i e j i f r a n c u s k i e j . J e ż e l i naw et p r z y j - m iemy, że do momentu u k o ń c z e n ia s tu d ió w p r z e z l e k a r z a d r u k i n a ­ bywane b y ły z a g r a n i c ą , t o o b e c n o ść w k s i ę g o z b i o r z e p o z y c j i za­

g r a n ic z n y c h w ydanych w o k r e s i e p ó ź n ie js z y m ś w ia d c z y o sp ro w a­

d z a n iu i c h /im p o r to w a n i u / na p o t r z e b y w ł a ś c i c i e l a b ą d ź p r z e z k s i ę g a r n i e k r a jo w e , b ąd ź p r z e z sam ych l e k a r z y w t r a k c i e i c h wo­

j a ż y , b ąd ź p r z e z z l e c a n i e zakupów osobom t r z e c i m /zn ajo m y m , ko­

leg o m - le k a rz o m i t d . / . L ic z b a t y c h d z i e ł ś w ia d c z y o b a r d z o wyso­

k i e j k o n s u m p c ji z a g r a n i c z n e j p r o d u k c j i w y d a w n icze j w ś ro d o w is k u l e k a r z y w a rs z a w s k ic h XIX w ie k u .

W y p o sa żen ie i s t a n d a r d m ie s z k a ń l e k a r z y w y k a z u ją zn a c z n e r ó ż ­

n i c e - od sto su n k o w o skrom nych do b a r d z o b o g a t y c h . Na tym t l e

m i e j s c e i s p o s ó b p rz ech o w y w an ia k s i ą ż e k ś w ia d c z ą b ąd ź o r a n d z e ,

j a k ą im w ogólnym w y p o s a ż e n iu p r z e z n a c z a n o , b ą d ź t e ż o t r a k t o w a ­

n i u i c h w y łą o z n ie ja k o w a r s z t a t u p r a c y naukow ej i n ad a w an iu im

129 -

i c h i s t o t n e j r o l i uży tk o w ej a n i e d e k o r a c y j n e j , j a k t o byw ało n i e j e d n o k r o t n i e w domach b u r ż u a z j i w a r s z a w s k ie j. W m ie s z k a n ia c h le k a r z y k s i ą ż k a rz a d k o z n a jd o w a ła s i ę w p o m ie s z c z e n ia c h r e p r e ­ z e n ta c y j n y c h / s a l o n , b i b l i o t e k a / , c z ę ś c i e j w g a b i n e c i e le k a r s k im , lu b z g o ła b y w a ła u m ie s z c z a n a w c z ę ś c i m i e s z k a ln e j domu. Ś w iad czą o tym p rz e d e w szy stk im m eble do k s i ą ż e k , z r e g u ły b a rd z o sk ro m n e, k t ó r y c h r o d z a j , i l o ś ć , ja k o ś ć w ykonania i m a t e r i a ł u , o zd o b n o śó , a w r e s z c ie skrom ne o ta k s o w a n ie w in w e n ta r z u k a ż ą p r z y p u s z c z a ć , że n i e p e ł n i ł y one r o l i e k sp o n o w a n e j. Na w y p o saż en ie b ib lio te k i s k ł a ­ d a ły s i ę p rz e w a ż n ie ró ż n e s z a f y , s z a f k i i p u l p i t y , c z ę s to o s z k lo ­ n e , czasem z f i r a n k a m i , ze skrom nego drewna o lsz o w e g o , r o b o t y n i e z b y t w y tw o rn e j, n i s k o szacow ane w s to s u n k u do in n y c h m e b l i . W p r z e b a d a n y c h k s i ę g o z b i o r a c h w y p o sa ż e n ie s k ł a d a ł o s i ę n p . z "2 s z a f o lsz o w y c h la k ie r o w a n y c h z d rz w iczk a m i s z k la n e m i z d w ie n a s tu p u łk a m i, z ł p 40” / k s i ę g o z b i ó r P r e y e r a / , "2 e s z a f y za sz k łe m do x ią ż e k o ls z o w e , z ł 24" / k s i ę g o z b i ó r T h e y n e r a /, ” 1 s z a f a do k s i ą ­ ż e k , z ł p 4 , p a r a f i r a n e k w k r a t k i do B i b l i o t e k i z ł 3 je d n e sc h o d ­ k i do B i b l i o t e k i g r 15" / k s i ę g o z b i ó r M a u e r s b e r g e r a / , “ s z a f a o lsz o ­ wa p o l i tu r o w a n a z s z y b a m i, z ł 1 5 , c z t e r y s z a f od x ią ż e k c z a rn o b ey co w an y ch , z ł 10" / k s i ę g o z b i ó r D y b k a /, "2 s z a f k i je sio n o w e z a szk łem do k s i ą ż e k r b 7 .5 0 " / k s i ę g o z b i ó r W e r n e r a /, "p o stu m e n t do x i ą ż e k marm urowy, r b s 3 k o p . 6 0 , 2 s z a f k i to p o lo w e , za szk łem do x i ą ż e k , r b s 6" / k s i ę g o z b i ó r B e r n s t e i n a / . W ym ienieni le k a r z e , k t ó ­ r y c h k s i ę g o z b i o r y w b a d a n e j g r u p i e n a l e ż ą do s k ro m n ie ja z y o h , t r a ­ k t o w a l i p r z y p u s z c z a l n i e k s i ą ż k i l i t y l k o ja k o n a r z ę d z ie p ra c y /ś w ia d c z y o ty m je d n o c z e ś n i e a n a l i z a t r e ś c io w a k s ię g o z b io ró w /. Nie­

s t e t y , n i e we w s z y s tk ic h in w e n ta r z a c h l e k a r s k i c h w y sz c z e g ó ln io n e s ą m e b le , k t ó r y c h o p is m ógłby św ia d c z y ć o i c h p r z e z n a c z e n iu na c e l e b i b l i o t e c z n e . L ep sz e z n a c z n ie w y p o sażen ie b i b l i o t e k i p o s i a ­ d a ł B e r g o n z o n i, w k tó r e g o in w e n ta r z u f i g u r u j ą " s z a f a mahoniowa fo r n ir o w a n a o 1 d rz w ic z k a c h do x i ą ż e k , z ł p 3 0 , 3 s z a f y dębowe beycow ane jednakow e z p u łk a m i za szk łem do x ią ż e k i z d rz w ic z k a ­ mi ś l e p e m i , z ł 120, s z a f a dębowa bez d rz w i do x i ą ż e k , z ł p 6 " . L e k a rz J .P .M a l c z p o s i a d a ł " c z t e r y s z a f y na k s i ą ż k i , o lsz o w e , o s z k lo n e , z d rz w ia m i, zamkami i k lu c z a m i, r b s 20" oraz " p ię ć s z t u k s z a f w i e l k i c h je s io n o w y c h , o s z k lo n y c h do x i ą ż e k , k a ż d a o dwu d rz w ia c h z zamkami o ra z s z a f k a c h i p ó łk a c h z d rz w ic z k a m i i zamka­

mi na d o l e , r b s 3 5 " . Te o s t a t n i e s t a ł y zapewne w r e p re z e n ta c y jn y m

g a b i n e c i e i b y ły p r z y p u s z c z a l n i e , n i e z a l e ż n i e od sw o ich f u n k c j i

u ży tk o w y c h , je d n o c z e ś n ie elem entem e k s p o z y c j i , św iadczącym

wy­

- 1 3 0 -

sokim p r e s t i ż u I m i e j s c u w h i e r a r c h i i s p o ł e c z n e j w ł a ś c i c i e l a . O g ó ln ie je d n a k o c e n ia j ą c w y p o sa ż e n ie b i b l i o t e k domowych i porów ­ n u ją c j e do w a r t o ś c i In n y c h m e b li p o s ia d a n y c h w domu można s tw ie r ­ d z i ć , że m eble p rz e z n a c z o n e do p rz ech o w y w an ia k s i ą ż e k tra k to w a n o w y b itn ie u ży tk o w o , s p e ł n i a ł y w ię c one i s t o t n i e t ę r o l ę , do k t ó r e j t y ł y p r z e z n a c z o n e .

K s ię g o z b io r y fachow e l e k a r z y

P r z e z p o j ę c i e " k s ię g o z b io ró w fachow ych" l e k a r z y ro z u m ie s i ę k s i ę g o z b i o r y s ł u ż ą c e u t r w a l a n i u lu b p o g ł ę b i a n i u w ied zy zawodowej l e k a r z y , a w ię c k s i ą ż k i o t r e ś c i m edycznej lu b z n a u k pokrew nych I p e r y f e r y j n y c h . K s i ą ż k i t e g o t y p u s ta n o w iły b ą d ź w y łączn y z b i ó r w m ie s z k a n iu l e k a r z a , b ą d ź p r z y t ł a c z a j ą c ą je g o c z ę ś ć . K s ię g o z b io ­ r y o t r e ś c i w y łą c z n ie zawodowej w y stęp o w a ły c z ę ś c i e j w pierw szym o k r e s i e / 1 8 0 8 - 1 8 3 5 / , do t a k i c h n a l e ż ą m .i n . z b i o r y M a u e rs b e rg e ra i T h e i n e r a . W o k r e s i e dru g im / 1 8 3 6 - 1 8 6 5 / k s i ę b o z b i o r y s t a j ą s i ę b a r d z i e j z ró ż n ic o w a n e t e m a t y c z n i e , w ię c e j w n i c h j e s t d z i e ł o t r e ś c i p o z a f a c h o w e j. W re s z c ie w o k r e s i e t r z e c i m /1 8 6 6 - 1 9 1 4 / we w s z y s tk ic h k s i ę g o z b i o r a c h w y s tę p u ją w m n iejszy m lu b większym s t o p ­ n i u p u b l i k a c j e z z a k r e s u in n y c h d z i e d z i n w ied z y o ra z l i t e r a t u r y p i ę k n e j .

K s ię g o z b io r y l e k a r s k i e p ra w ie n ig d y n i e m a ją ś c i ś l e o k r e ś l o ­ nego p r o f i l u s p e c j a l i z a c y j n e g o , naw et w tym z a k r e s i e , w ja k im t o p o j ę c i e można o d n o s ić do p o c z ą tk u w iek u X IX . I c h o c ia ż s k ą d in ą d wiadom o, że dany l e k a r z za jm o w a ł s i ę o k u l i s t y k ą , in n y c h i r u r g i ą , j e s z c z e In n y f a r m a k o l o g i ą , t o n a p o d s ta w ie a n a l i z y k s ię g o z b io r ó w , s z c z e g ó l n i e o k r e s u do p o w s ta n ia lis to p a d o w e g o , n i e d a ło b y s i ę wy­

snuć je d n o z n a c z n y c h w niosków co do s p e c j a l i z a c j i l e k a r s k i e j w ła ś ­ c i c i e l a . Ogromna r o z p i ę t o ś ć t e m a t y k i d z i e ł l e k a r s k i c h ś w ia d c z y , że l e k a r z e - p r a k t y c y p i e r w s z e j połow y XIX w ie k u b y l i “ om nibusam i"

za jm u ją c y m i s i ę p a t o l o g i ą i t e r a p i ą w s z e lk ic h s c h o r z e ń . L e k a rz e p o ls c y , k s z t a ł c e n i w w ię k s z o ś c i w obcych o ś r o d k a c h , po p o w ro c ie do k r a j u p r z e s z c z e p i a l i na g r u n t ro d z im y n a j l e p s z e i n ajn o w sz e w zory naukowe w z a k r e s i e p o s z c z e g ó ln y c h d y s c y p l i n l e k a r s k i c h , je d n a k z powodu s z c z u p ł o ś c i k a d ry z m u sz e n i b y l i d o p r a k ty k o w a n ia w z a k r e ­ s i e m edycyny o g ó l n e j , z a jm u ją c s i ę b a rd z o w ielom a p ro b lem am i od­

n o sz ą c y m i s i ę do t e j g a ł ę z i w ie d z y . S tą d t e ż w t y c h sam ych k s i ę ­

g o z b io r a c h w y s t ę p u j ą je d n o c z e ś n i e d z i e ł a t y c z ą c e s i ę d y s c y p l i n