Andrzej Starczewski
Polichromia kościoła bł. Doroty z Mątów Wielkich w Elblągu
Studia Elbląskie 2, 147-160
2000
Ks. A N D R Z E J S T A R C Z E W S K I M iło ra d z
Studia E lb lą sk ie
11/2000
POLICHRQM IA KOŚCIOŁA
BŁ. DOROTY Z M ĄTOW W IELKICH W ELBLĄGU
W średniow ieczu sztuka była w przew ażającej m ierze dom eną św iata religii.
Styl rom ański i gotyk nierozerw alnie zw iązane były z m iejscam i kultu religijnego.
Ich w ystrój nie był dziełem przypadku, lecz m iał charakter w ybitnie teologiczny.
W szystkie kościoły, z w yjątkiem niektórych kościołów zakonnych, były teatrem barw i, ja k j e nazyw ano, „ ilustrow anym i B ib lia m i” dla ludu. S ą d ostateczny na d tukiem prezbiterium , C hrystus lub M aryja vu absydzie, św ięci i sceny biblijne ze Starego i N ow ego T estam entu w zdłuż ścian, w szystkie te obrazy m iały vu ciągu lat utrw alić się w św ia d o m o ści wiernych, tym bardziej, im bardziej w yraziste i proste były obrazy, które p rzed sta w ia ły osoby i które opow iadały historię vu sposób niesko m p likow any, bez zbędnych szczegółów odw racających u w a g ę1. Był to klasyczny przykład „alfabetu o b razkow ego” przeznaczonego dla rzesz osób niepiśm iennych i n iew ykształconych. T akie dzieło sztu ki zw racało się vu pierw szym rzędzie do w iernych, p o śró d których dom inow ali analfabeci: na prow incji, vu wiejskich kościołach, w uproszczonym m alarstw ie, które do zrozum iałej fo rm u ły narracyjnej syntetyzow ało p rzeka z treściowy. D ziało się tak zarów no w rom ańskich czy gotyckich św iątyniach prow incjonalnych, czy w m onasterach cesarstw a b izantyj
skiego, a p ó źn ie j na terenach objętych p rzez p ra w o sła w ie2. Sztuka spełniała więc tu rolę nie tylko estetyczną, lecz także edukacyjną i teologiczną. Ze w zględu na dom inującą rolę B iblii sztukę tę nazyw ano B iblia p a u p eru m , czyli B iblią dla ubogich.
T ypow ym przykładem B iblii paup eru m znajdującym się na terenie diecezji elbląskiej je st kościół bł. D oroty z M ątów W ielkich w Elblągu. K ościół ten jest rekonstrukcją św iątyni z K aczynosu i ukazuje niezw ykłe bogactw a ikonograficzne, przez które starano się przekazać treści biblijne i teologiczne. M alarstw o tego kościoła je st szczególnie starannie zaprojektow aną historią biblijną, która do dzisiaj nie znalazła sw ego m onograficznego opracow ania. Przesłaniem niniejszego ar
tykułu je st w ięc nie tylko analiza historyczna lecz także próba system atyzacji m alarstw a kościoła bł. D oroty.
1 M .D . K n o w l e s , D. O b o l e n s k y , H is to r ia K o ś c io ła , t. II, W a rsza w a 19 8 8 , s. 2 1 6 . 2 T . C h r z a n o w s k i , I n s p ir a c je b ib lijn e w s ztu c e , A K 4 4 3 (1 9 8 3 ), s. 33.
H IS T O R IA K O ŚC IO ŁA
K aczynos, w ieś na Ż uław ach M ałych, leży po prawej stronie N ogatu. Z najduje się ona na terenie gm iny Stare Pole. A dm inistracyjnie należy do parafii K rólew o.
Pierw szy znany przyw ilej lokalizacyjny K aczynosu pochodzi z.ro k u 1367. Został on nadany przez W ielkiego M istrza K rzyżackiego W inryka von K n ip ro d e3. B ernard Schm id podaje za D orm annem 4, iż pierw szym jej zarządcą był H ans A rnold.
W edług książki procentow ej „K aczennaze” m iał w ów czas 8 w łók. N azw a m iejs
cow ości została zapisana w m alborskiej książce konw entu (lata 1399-1412) jak o K acznase, C aczinnase, K aczennase. M ożna więc sądzić, że nazw a ta nie posiadała niem ieckiego pochodzenia. W katolickich aktach w izytacji K ościoła z roku 1637 w ioskę nazyw ano K acinos, a także K aczinos5. Słow nik geograficzny K rólestw a Polskiego z 1882 roku podaje nazw ę K aczy Nos. W języ k u niem ieckim w ioskę nazyw ano K atznase.
Od niepam iętnych czasów K aczynos należał do parafii K rólew o, a ko śció ł z daw na katolicki p rzeszed ł w cześnie w ręce luterskie6. W K rólew ie m ieszkali w ów czas luterańscy kaznodzieje. W latach 1570-1617 odpraw iali oni sw ą liturgię w w iejskim dw orze. O brządek luterski w K aczynosie zaczęto w kościele o b ch o d zić w 1575 roku1. W roku 1618 pow ołano pierw szego pastora. B ył nim pastor B randam us Regius. W roku 1637 n azyw a się on praedicans fo r e tu r in K acinos8.
N ajstarsza data zachow ana w kościele to rok 1626. Była ona w yrzeźbiona na jed n ej z ław ek.
W roku 1705 w ybudow ano now y kościół. W e w schodnim przedsionku w idniał napis: „A N N O 1706 D EN 7 A U G U S T ” . Kościół ten stał na południow ym krańcu wsi, na terenie dw orskim należącym do A dolfa Z im m erm anna. W roku 1882 w 33 dom ach K aczynosu m ieszkały 403 osoby; w tym katolików - 197, natom iast ew angelików - 206.
D nia 25 m arca 1888 roku, w drugi dzień św iąt w ielkanocnych, w Janow ce nastąpiło przerw anie tam y na rzece N ogat. Spow odow ało to zalanie M ałych Ż uław . Pow ódź m ocno uszkodziła znajdujący się ju ż w złym stanie kościół. W 1907 roku św iątynia zaw aliła się. D latego ju ż 7 sierpnia 1906 roku położono kam ień w ęgielny pod budow ę now ego kościoła. D nia 31 m arca 1907 roku, pod nadzorem p ow iato
w ego inspektora budow lanego H errm anna, budow a została zakończona. P racą kierow ał regionalny budow niczy C harisius. Pośw ięcenia kościoła dokonano 4 p aź
dziernika 1907 roku. Ł ączne koszty budow y w ynosiły 44.622 m arek. N ajw yższa d arow izna na ten cel w ynosiła 14.220 marek.
W czerw cu 1901 roku kom isja m inisterialna dokonała oględzin starego kościo
ła. N a tej podstaw ie w ydała propozycje odnośnie stylu budow y now ej św iątyni,
7 F. S u l i m i e r s k i, B. C h l e b o w s k i , W. W a l e w s k i (red.), S ło w n ik g e o g r a f ic z n y K r ó le s tw a P o ls k ie g o i in n ych k r a jó w s ło w ia ń s k ic h , t. III, W a rsza w a 1882, s. 2 3 4 - 2 3 5 .
4 B . S c h m i d , D ie B a u - u n d K u n s td e n k m ü le r d e r P rovinz. W e s tp r e u ss e n , B d. IV , M arienburg - D a n z ig 1 9 1 9 , s. 6 9 .
5 V isita tio n e s D e c a n a tu s C h r is tb u r g e n is a b a n n o c. 1 7 8 5 - 1 7 9 4 , F o lia 151, s. 30 2 ; A ctu m K ö n ig s d o r f vu l A c tu V isita tio n is D e c a n a lis . D ie 5 J u lii 1 7 8 6 e sp e n d ite , b .m .w ., s. 1 14.
ń F. S u l i m i e r s k i , B. C h le b o w s k i, W . W a l e w s k i , dz. c y t., s. 2 3 4 - 2 3 5 . 7 T a m ż e , s. 2 3 4 - 2 3 5 .
8 T a m ż e , s. 2 3 4 - 2 3 5 .
P O L IC H R O M IA K O Ś C IO Ł A B Ł. D O R O T Y Z M Ą T Ó W W IE L K IC H W E L B L Ą G U 1 4 9
które w trakcie prac zrealizow ano. W edług tych w ytycznych w now ym kościele zostało w ykorzystane stare w yposażenie w nętrza. W arunkow ało to zachow anie starych form przestrzeni we w szystkich trzech rozm iarach oraz pow tórzenie zew nętrznej architektury starego kościoła. N ow ym dodatkiem była tylko dobudo
w ana w ieża od strony zachodniej. Później dodano jeszcze now y przedsionek do zakrystii od strony południow ej. W takim stanie architektonicznym kościół za
chow ał się do roku 1981.
W latach 19 4 5 -1 9 7 9 kościół nie m iał w łasnego zarządcy ani nie spraw ow ano w nim obrzędów liturgicznych. N ie dziw i więc, że ulegał dew astacji i rozkradaniu sw ego bogatego w nętrza. K ościół ten p rzetrw a ł w stanie nienaruszonym wojnę, lecz m im o starań m iejsco w ej ludności i proboszcza z K rólew a nie zo sta ł przekazany katolikom . U rządzono w nim m agazyny i oborę dla ow iec 9. Na polecenie W ojew ó
dzkiego B iura D okum entacji Z abytków w Elblągu 25.02.1963 roku sporządzono karty inform acyjne dotyczące dekoracji m alarskiej w kościele w K aczynosie.
D okum entację sporządziła A leksandra K unicka i B ogna Jakubow ska.
W roku 1979 ks. infułat M ieczysław Józefczyk podjął starania, by ratow ać niszczejący kościół. P ow stała m yśl przeniesienia kościoła z K aczynosu do Elbląga, aby tu stw orzyć skansen budow nictw a żuław skiego i jednocześnie uratow ać od zagłady cenny zabytek lokalnej architektury. M iał on także służyć do celów kultow ych. N a polecenie Przedsiębiorstw a K onserw acji Z abytków w G dańsku M aria G aw ryluk w ykonała dokum entację przedprojektow ą (inw entaryzację, orze
czenie konstrukcyjne, orzeczenie m ykologiczne, koncepcję architektoniczno- -urbanistyczną) kościoła w K aczynosie, na podstaw ie której m iała nastąpić rekon
strukcja. D nia 18.12.1980 roku ks. infułat M ieczysław Józefczyk w ystosow ał pism o do ks. bpa Jó zefa G lem pa - O rdynariusza D iecezji W arm ińskiej - z prośbą o w ydzielenie placu z terenu parafii św. M ikołaja w Elblągu i ustanow ienie sam odzielnej parafii bł. D oroty z M ątów W ielkich, w południow o-w schodniej dzielnicy E lbląga. D ekretem N r 173/81 z 18.01.1981 roku Biskup W arm iński erygow ał now ą parafię. D nia 04.03.1981 roku ks. B ronisław Trzciński zostaje m ianow any adm inistratorem now ej parafii (D ekret B iskupa W arm ińskiego Nr 486/81 z dnia 04.03.1981), by organizow ać i kierow ać pracam i zw iązanym i z przeniesieniem kościoła. N ow ym m iejscem kościoła była posesja przy ul.
Raw skiej 16a, stanow iąca hipoteczną w łasność L udw ika G noińskiego, którą dnia 15.09.1980 roku ofiarow ał dla now o pow stałej parafii. Spełniając wolę m ojego zm arłego ojca A n to n ieg o G noińskiego ofiarow ania p o d budow ę kościoła placu 0 p o w ierzch n i 1,20 ha niniejszym aktem darow uję ten pla c w im ieniu w łasnym 1 w szystkich osób m oje p raw a reprezentujących pa ra fii św. M ikołaja w Elblcigu.
W yżej w ym ienione pole znajduje się przy ul. R aw skiej 18 posiada w ym iary 90 m w zdłuż ulicy i 133 m w linii p rostopadłej do u lic y 10. D nia 4.05.1981 roku, po otrzym aniu zezw olenia W ojew ódzkiego K onserw atora Zabytków w Elblągu, roz
poczęto prace rozbiórkow e kościoła w K aczynosie przy nadzorze PP PKZ. U rząd M iejski w E lblągu, W ydział A rchitektury N adzoru B udow lanego i O chrony Środow iska decy zją z dnia 08.01.1983 w ydał pozw olenie na budow ę kościoła.
9 M . J ó z e f c z y k , Elblcig i o k o lic e 1 9 3 7 — 1 9 5 6 . C h r z e ś c ija ń s tw o w ty g lu d w u to ta lita r y z m e m , E lb lą g 1 9 9 8 , s. 3 5 6 .
10 A k ta d a r o w iz n y z dnia 1 5 .0 9 .1 9 8 0 , w p o sia d a n iu parafii B ł. D o ro ty z M ą tów w E lblągu .
R ozpoczęto prace rekonstrukcyjne zachow ując bardzo w iernie styl architektonicz
ny kościoła. Jedynym now ym elem entem było podpiw niczenie, które zostało w y korzystane na dolny kościół o now oczesnym w ystroju. Przy odbudow ie w y k o rzystano niecałe 2 0 % m ateriałów ze starego kościoła. S um a nakładów inw estycyj
nych p oniesionych przez parafię na przeniesienie i rekonstrukcję kościoła i plebanii w roku 1981 w yniosła 5.816.000 złotych.
D nia 6.12.1984 roku zakończono odbudow ę kościoła w stanie surow ym . P o łączo n a ona została z pośw ięceniem kam ienia w ęgielnego dokonanego przez ks.
bp. Jan O b łąk a - O rdynariusza D iecezji W arm ińskiej. D nia 25.12.1984 roku została o d p raw io n a pierw sza M sza św. w odbudow anym kościele i nastąpiło rozpoczęcie prac w ykończeniow ych oraz rekonstrukcyjnych, a także konserw ator
skich w nętrza kościoła. Półtorej roku później, 12-13 II 1986 roku ks. bp Julian W ojtkow ski dokonuje pierw szej w izytacji duszpasterskiej parafii i eryguje drogę krzyżow ą w kościele. Po zakończeniu rekonstrukcji kościoła 1.10.1986 r. ks. kard.
Jó z e f G lem p, w otoczeniu księży biskupów w arm ińskich i księdza biskupa łom ży ń sk ieg o oraz licznie zgrom adzonego d u chow ieństw a i w iernych, dokonuje konsekracji kościoła bł. D oroty z M ątów W ielkich.
O fiarodaw cam i na rzecz odbudow y kościoła byli: ks. bp Jan O błąk - 105.000 zł (8.10.1981), ks. abp E dm und P iszcz - 3.000 dolarów , E uropäischer H ilfsfonds z W ied n ia - 13.600 dolarów . R ów nież W ojew ódzki K onserw ator Z abytków w E lblągu, w trybie U chw ały N r 179/78 R ady M inistrów , dofinansow ał rekonstruk
cję k o ścio ła w latach 1982-1986 na sum ę 9.859.000 złotych. W O dlew ni i N a
praw ie D zw onów w P rzem yślu u pana Jana F elczyńskiego pow stał dzwon do kościoła w E lblągu o w adze 120 kg (w K aczynosie były dw a dzw ony o w adze 120 i 170 kg). Jest na nim napis:
Bł. D orota z M ątow ów
„by żyw ych zw oływ ał, a um arłych o p ła k iw a ł”
u fundow ali w ierni P arafii p. wez. Bł. D oroty z M ątow ów w Elblcigu, w rzesień 1 9 9 3 u
H IS T O R IA O B R A Z Ó W Z P O E W A N G E L IC K IE G O K O ŚC IO Ł A W K A C Z Y N O SIE
A ) Dekoracja malarska empor
E w angelicki kościół w K aczynosie posiadał em pory, które usytuow ane były na trzech ścianach: w schodniej, południow ej i zachodniej. Ściana północna, przy której m ieściła się am bona, pozostaw ała w olna. W ym iary em por w ynosiły: w yso
kość balustrady - 1,4 m, długość em pory w schodniej i zachodniej - 8 m, południow ej - 13,5 m. B alustrady galerii były w yłożone płycinam i ujętym i w ram y.
11 J. W i ś n i e w s k i , E p o k a i ż y c ie b ło g o s ła w io n e j D o r o t y z M ą tó w , E lb lą g 19 9 6 , s. 9 8 . — (S p ó r o n a z w ę fle k sy jn ą : B ło g o s ła w io n a D orota z M A T Ó W , a nie z „ M ą to w ó w ” ani „ M ą to w y c h ” : „ N ie ch w ię c im ie n n ic z k i, w ła d z e k o ś c ie ln e i m o d lą c y s ię z w ra ca ją s ię o o p ie k ę b ł. D o r o ty z M ą tó w , a nie:
g w a r o w o z M ą to w ó w , a r ch a ic zn ie i a n a ch ro n iczn ie z M ą tew i n ie r u s y c y s ty c z n ie z M ą to w y c h ” .
P O L IC H R O M IA K O Ś C IO Ł A B Ł . D O R O T Y Z M Ą T Ó W W IE L K IC H W E L B L Ą G U 151
Na em porach znajdow ało się 25 p ły c in 12. Płyciny w ypełnione były ośm iobocznym i m alow idłam i z trójkątnym i kaboszam i w narożnikach. M alow ane były techniką olejną na podłożu drew nianym . W ym iary poszczególnych płycin w ynoszą:
78,5 X 65,5 c m 13. P rzypuszcza się, że obrazy były skom ponow ane na w zorach m iedziorytniczych. K om p o zy cja m alow ideł je st sym etryczna, postacie p o trak tow ane są linearnie. Z au w aża się charakterystyczne przerysow ania postaci, o nie zaw sze udanych proporcjach. F igurom brakuje w yraźnego zarysu i starannego w ykonania. Plam y farb często m uszą uzupełniać szczegóły obrazu. N am alow ane postacie są gdzieniegdzie zn iekształcone, a żydow skie rysy tw arzy nadają im nieco szorstki w ygląd. Jednak w całości są dobrze ujęte, a z większej odległości w yglądają naturalnie. D obór farb je st dobry, zharm onizow any kolorystyczne.
C ałość św iadczy o dobrym poziom ie ów czesnego rzem iosła.
Pod każdym obrazem zn ajd o w ał się napis ułożony na podstaw ie fragm entów Pism a św ., określający je g o treść. W ersety ułożone były w trzech rzędach - w ierszow ane, pisane m in u sk u łą g o tycką w języ k u niem ieckim . A utorem sentencji był ów czesny pastor H einrich P o rsc h 14. N a przykład sentencja pod obrazem
„C hrystus w ogrodzie o liw n y m ” brzm iała:
O b ittrer K elch voll A n g st un d W eh!
I s t ’s m öglich, daß er von m ir geh;
M ein Vater, doch dein W ill g e sc h e h l5.
B alustrady w szystkich trzech em por zw ieńczone były gzym sem parapetow ym na kroksztynach. U dołu zak o ń czo n e bogatym ornam entem ażurow ym w yciętym w desce.
E m pora w schodnia
Z a ło żo n a w zdłuż ściany w schodniej, połączona była z em porą południow ą.
B alkon w sparty był na spiralnie rzeźbionym słupie ustaw ionym na osi kościoła.
B alustrada była ro zczło n k o w an a d ziew ięciom a płycinam i. Środkow e płyciny (piąta i szósta) p o zbaw ione były m alow ideł, poniew aż były przesłonięte n astaw ą oł
tarzow ą. O brazy porozdzielane były listw am i o szerokości 20 cm, na których nam alow ano girlandy kw iatow o-ow ocow e. Poniżej parapetu, nad obrazam i zn aj
dow ały się inskrypcje pisane m inuskułą gotycką:
D iseses C hor zu G ottes E hren U nd d er K irchen Sch m u ck zu m ehren Ließen G ottergebene Vier
Ju n g G esellen M ahlen h ier A n n o 1718.
A n d rea s D am m Johann W underlich Ja co b W underlich S a m u el G rä b e r'6.
12 B. S c h m i d, d z. c y t., s. 7 4 .
11 M. G a w r y l u k , W y p o s a ż e n ie r u c h o m e k o ś c io ła w K a c z y n o s ie . D o k u m e n ta c ja o p is o w o - fo to - g r a f ic z n a , E lb lą g 1 9 7 9 , s. 4.
14 B. S c h m i d , d z. c y t., s. 7 5 . 15 T a m ż e , s. 7 5 .
16 T a m ż e , s. 74.
D ekoracja m alarska została w ykonana na tej em porze w 1718 roku przez m iejscow ego rzem ieślnika na polecenie czterech czeladników : A ndreasa D am m a, Johanna i Ja co b a W underlich oraz Sam uela G räbera.
Parapet em pory przeniesiony został ze starego kościoła do now o w ybudow ane
go w 1907 ro k u 17. Płyciny na tej em porze, patrząc od strony p ó łn o c n e j18, um ieszczone były w edług następującej kolejności:
1. S tw orzenie Ewy 2. G rzech p ierw o ro d n y 19 3. W y pędzenie z raju 4. P ejzaż
5 i 6. P łyciny przysłonięte naw ą ołtarzow ą 7. P ejzaż
8. K ain i Abel 9. Potop.
W ierszow ane napisy znajdujące się pod tym i obrazam i (dotyczące obrazów o treści biblijnej), uległy zniszczeniu i nie są znane. Od roku 1980 m alow idła są w łasnością parafii bł. D oroty w Elblągu.
E m pora południow a
Z ałożona w zdłuż ściany południow ej, połączona była pod kątem prostym z em poram i w schodnią i zachodnią. B alkon w sparty był na trzech spiralnie rzeźbionych słupach, ustaw ionych od siebie w rów nych odległościach. B alustrada zw ieńczona prostym parapetem u dołu była w ykończona ażurow o dekorow aną listw ą. C ałość rozczłonkow ana była prostokątnym i płycinam i, m ieszczącym i oś- m ioboczne obrazy. Płyciny porozdzielane były w ąskim i deskam i z m alow anym ornam entem girland. Poniżej parapetu nad obrazam i, na w zór em pory w schodniej, znajdow ała się inskrypcja pisana m inuskułą gotycką. N apis brzmi:
Z u G ottes E hre des Tem pels Zierde und seinem gedächtnis h a t d e r W eyland E hren hoffte u n d W olgeachte G esell A n d rea s W aghoß disponiret daß dieses C hor dem ersten gleich gem a h let werde, w elches dessen Erben
die w olgeachten Johann W underlich M itnachbar in K atznase u n d C hristian W aghoß M itn a ch b a r in J io n a sd o rf
röhm lich vollföhret. A nno 172820
Z inskrypcji tej dow iadujem y się, że m alow idła zostały w ykonane w 1728 roku na chw ałę B oga dla upiększenia św iątyni i uczczenia pam ięci czcigodnego W eylanda. Praca została w ykonana z inicjatyw y czeladnika A ndreasa W aghoßa, na w zór istniejących ju ż polichrom ii em pory w schodniej. D ekorację m alarską w y k o nali Johann W underlich z K aczynosu i C hristian W aghoß z Janów ki.
17 T a m ż e , s. 7 0 . 18 T a m ż e , s. 7 4 .
19 Karty inf. W o je w ó d z k ie g o B iura D o k u m en ta c ji Z a b y tk ó w w E lb lą g u (d alej = W B D Z ) p o d a ją tytuł: A d a m i E w a.
20 B . S c h m i d , dz. c y t., s. 74.
P O L IC H R O M IA K O Ś C IO Ł A B Ł. D O R O T Y Z M Ą T Ó W W IE L K IC H W E L B L Ą G U 1 5 3
Płyciny znajdujące się na em porze południow ej stanow iły dalszy ciąg p rzed staw ień z em pory w schodniej. O brazy um ieszczone były w edług następującej k o lejn o ści21:
1. P rzym ierze N oego z B ogiem 2. N o e22
3. W ieża Babel
4. A braham w yruszający w drogę 5. A braham i M elchizedek 6. A braham gości aniołów 23 7. Lot z córkam i
8. W ąż m ied zian y 24 9. C hrystus w G etsem ani 10. P ocałunek Judasza 11. C hrystus przed K ajfaszem 12. C hrystus przed Piłatem 13. B iczow anie
14. D źw iganie krzyża25 15. U krzyżow anie.
M alo w id ła skom ponow ane są przew ażnie diagonalnie. Postacie, ekspresyjne, m alow ane śm iałym i pociągnięciam i pędzla, są niezw ykle sugestyw ne, zniew alające p raw dą przeżycia. N a każdym obrazie znajduje się dość sporo detali, a w tle w idać m alow nicze pejzaże. K olorystyka m alow ideł jaskraw a, z w yraźnym i akcentam i czerw ieni. Pod każdym obrazem był napis w języ k u niem ieckim pisany m inuskułą gotycką. N apis odnoszący się do m alow ideł A braham gości aniołów i Lot z córkam i nie je s t znany, poniew aż deski z tym i tekstam i nie zachow ały się. Parapet em pory południow ej przeniesiony został ze starego kościoła do now o w ybudow anego w 1907 ro k u 26.
Stan zachow ania z 1979 roku przedstaw iał się następująco27: płyciny A braham gości A niołów i Lot z córkam i były w yłam ane. N a w arstw ie m alarskiej znajdow ały się liczne spękania oraz zatarcie i zaciem nienie w erniksu. B rakow ało fragm entu dolnej listw y z podpisam i a niektóre litery inskrypcji zostały zatarte. W idoczne były rów nież znaczne ubytki ornam entu ażurow ego, podw ieszonego pod balkonem . O brazy z tej em pory w 1979 roku zdeponow ano w parafii św. Jerzego w E lblągu.
W 1982 roku zostały przekazane do parafii bł. D oroty. Po konserw acji zostały um ieszczone na em porach tego kościoła. N a em porze południow ej, w kolejności od płyciny Lot z córkam i: Przym ierze B oga z N oem , N oe, W ieża Babel, A braham w yruszający w drogę, A braham i M elchizedek. N a em porze zachodniej, w k olejno
21 T a m ż e , s. 7 4 .
22 M , G a w r y 1 u k, W y p o s a że n ie ..., s. 7 , po d a je tytuł: N o e u p o jo n y w in e m ; Karty inf. W B D Z p od ają tytuł: N o e bu duje arkę.
27 M . G a w r y 1 u k, dz. c y t., s. 8, po d a je tytuł: G o śc in a A braham a.
24 T a m ż e , s. 8, po d a je tytuł: W ą ż s p iż o w y .
25 T a m ż e , s. 11, p od aje tytuł: C h ry stu s upada pod k rzy żem . 26 B . S с h m i d, dz. c y t., s. 70.
27 M . G a w r y l u k , dz. c y t., s. 7; Por.: Z .Z . K o w a l s c y , K o n s e r w a c ja o b r a z ó w n a ta b lic a c h d r e w n ia n y c h z. k o ś c io ła iv K a c z y n o s ie a o b e c n ie w k o ś c ie le p a r a fia ln y m p w . bł. D o r o ty w E lb lą g u , ul.
R a w s k a 1 6 a, (m a sz y n o p is), E lb lą g 1 9 8 6 , s. 1 -2 .
ści: W ąż m iedziany, T ablica inskrypcyjna, C hrystus w G etsem ani, P ocałunek Ju dasza, C hrystus przed K ajfaszem . N a em porze północnej w kolejności: C hrystus przed Piłatem , B iczow anie, D źw iganie krzyża, U krzyżow anie.
E m p o ra zachodnia
Z ało żo n a była w zdłuż ściany zachodniej kościoła i łączy się z em porą p ołudniow ą. B alkon w sparty był na dw óch spiralnie rzeźbionych słupach. Z n aro ż
n ik a p ó łn o cno-zachodniego naw y prow adziły na nią jednobiegow e schody. E m pora ro zczło n k o w an a była jed en asto m a prostokątnym i płycinam i, m ieszczącym i ośm io- boczne obrazy o tych sam ych w ym iarach, ja k na em porze w schodniej i p o łu dniow ej.
M alow idła, w ykonane ok. 1728 roku, stanow ią jeden zespół z m alow idłam i em pory południow ej. D ekorację m alarską w ykonali: Johann W underlich z K aczy- nosu i C hristian W aghoß z Janów ki28. B alustrada w partii środkow ej w ysunięta była na odległość 80 cm i stanow iła na tym odcinku podstaw ę dla prospektu organo
w ego. U m ieszczone tam były cztery płyciny z inskrypcjam i. Pierw sza od lewej p łycina czo ło w a ryzalitu, o w ym iarach 7 8 ,5 x 6 5 ,5 cm, tak ja k i trzy następne, p o sia d ała biały napis na czarnym tle. T ekst inskrypcji pisany był m inuskułą gotycką, rozm ieszczony w ośm iu rzędach: L obet den H erren in seinem H eiligthiim . L o b et ihm in d e r Föste sein er M acht. A lles waß. A dern hat, lobe den Herrn.
H a lle lu ja 19.
D ruga p łycina ryzalitu posiadała inskrypcję rozm ieszczoną w siedm iu rzędach.
W górnej partii płycina ozdobiona była płynnym i liniam i, stanow iącym i inicjały pierw szeg o rzędu inskrypcji. T ekst inskrypcji brzm iał: L ehret und verm ahnet euch selbst, m it P salm en u n d Lobgesängen, und geistlichen lieblichen Uedem, und singet dem H errn in eurem H ertzen. Colos : 3 v 763()
T rzecia płycina czołow a ryzalitu posiada inskrypcję rozm ieszczoną w czternas
tu rzędach: Z u r E hre G ottes und Z ierde Seines H auses, hat die in G ott = ruhende Tit: Erau E sth er Schultzin, geb. Ludw ich in verordnet, die O rgel zu mahlen, w elches dero [...] H err E heliebste, d er nun m ehro in G ott ruhende Tit. H err D a vid Sch u ltz [...] H ochm eritirter T ric h g ra f die = ses klainen M arienburgischen W erders rühm lichst volfÖhren laßen - Ihre G edächtniß bleibet im F ragen31.
C zw arta płycina posiada inskrypcję rozm ieszczoną w dziew ięciu rzędach:
D a n cket dem Herrn, P rediget seinen Nam en, Thut kund unter den Völkern sein Thun. Singet, sp ielet und tichtet ihm von allen seinen Wundern. R ü h m et seinen heiligen N am en. Es fr e u e sich, die den H erren suchen. Chronica, cap. 17 v 8.9.
IO32.
N a ścianach bocznych ryzalitu em pory zachodniej znajdow ały się dw ie płyciny z nam alow anym i pejzażam i. N a tej em porze było pięć obrazów o tem atyce
28 B . S c h m i d, dz. c y t., s. 74.
29 K arty inf. W B D Z ; Z o b ., P s 150, 1.2.6.
30 Karty inf. W B D Z . 31 Karty inf. W B D Z . 32 K arty inf. W B D Z .
P O L IC H R O M IA K O Ś C IO Ł A B Ł . D O R O T Y Z M Ą T Ó W W IE L K IC H W E L B L Ą G U 1 5 5
biblijnej. S tanow iły one kontynuację ciągu ikonograficznego em pory południow ej.
K om pozycja m alow ideł je st sym etryczna. Postacie potraktow ane linearnie, koloryt jasn y z przew agą zieleni i błękitu. Płyciny były także porozdzielane listw am i, ja k na poprzednich em porach. Pod każdym obrazem był um ieszczony napis, dotyczący treści m alow idła. W kolejności, od strony em pory południow ej, obrazy p rz e d staw iały33:
1. Z djęcie z krzyża 2. Z łożenie do grobu 3. Z m artw ychw stanie 4. W n iebow stąpienie
5. Z esłanie D ucha Św iętego.
D w ie pierw sze płyciny ju ż w 1963 roku były w yłam ane w raz z d eską zaw ierającą po d p isy 34. Inform acji, prócz tytułów dotyczących tych dw óch obrazów , nie posiadam y. N astępne trzy obrazy um ieszczone były po drugiej stronie - za w ysuniętą balustradą.
Stan zachow ania z 1979 roku35: em pora bardzo zniszczona. W yłam ane dw ie płyciny skrzydła południow ego em pory wraz z balustradą. Zachow ane płyciny skrzydła północnego, zniszczone pod w pływ em bezpośredniego działania w ody.
S pow odow ało to spękania i ubytki w arstw y m alarskiej w raz z gruntem . W tym sam ym roku zachow ane płyciny zdeponow ano do parafii św. Jerzego w E lblągu.
W 1982 roku zostały przekazane do parafii bł. Doroty. Po konserw acji trzy ostatnie obrazy um ieszczono na em porze północnej.
B) Dekoracja malarska ścian
W ew angelickim kościele w K aczynosie ściany pod em poram i były obłożone płycinam i ozdobionym i obrazam i. M alow idła em por i boazerii ścian pochodziły najpraw dopodobniej z jednego, m iejscow ego w arsztatu rzem ieślniczego. S tanow iły one stylow o jed n o litą całość. N a ścianie w schodniej, południow ej i zachodniej były um ieszczone trzydzieści trzy płyciny. Z tego dw adzieścia pięć to obrazy o tem atyce biblijnej - tylko ze Starego T estam entu. S zczególnie liczbow o bogate są sceny z życia Jó zefa i M ojżesza. O brazy te nie posiadały sentencji, jak ie były um iesz
czone pod każdym z obrazów na em porach. Jedynie podano m iejsce w B iblii, które określało tem atykę każdego m alow idła. Styl obrazów podobny był do w yobrażeń znajdujących się na em porach. Jednak są one staranniej w ykonane. O brazy posiadały duże plam y barw ne, w yraźne pociągnięcia pędzlem i żyw ą kolorystykę.
P ostacie ukazane były w ruchu. W iększość kom pozycji była diagonalna. Jednak z odległości obrazy te nie w yglądają tak żyw o, ja k m alow idła na em porach.
O czasie p ow stania dekoracji m alarskiej na trzech ścianach m ów i napis um ieszczony w środku ściany południow ej. T ablica z tekstem w ypełniała ósm ą, od lewej strony patrząc kw aterę na południow ej ścianie kościoła. B yła to prostokątna płycina w profilow anym obram ieniu o w ym iarach 1 0 5 x 7 0 cm 36. Inskrypcja p isana
71 B. S c h m i d, dz. cy t., s. 74.
74 Karty inf. W B D Z .
75 M. G a w r y l u k , dz. cy t., s. 12— 14; Z o b. , Z.Z. K o w a l s c y , dz. cyt., s. 3.
76 Karty inf. W B D Z .
je st m in u sk u łą gotycką, ugrą na czarnym tle. W okół tekstu znajdow ała się dekoracja m alarska w kolorach białym i żółtym . Z aw iera u góry przew iązane w stęgą festony kw iatow o-ow ocow e. T ekst inskrypcji brzmi:
A n n o 1759 G ott zu Ehren d er Kirchen zu r Zierde haben die V orsteher diese W and von Legaten
d es seel. ju n g G esellen E m m anuel Bollhagen, aus Katznaase a: 200 f.
C ap u. H errn P eter W u lff aus J o n a sd o rff a: 100 f. zu dero A ndecken m ahlen lassen K irchen Vorstehere
G eorge W inderlich Jacob W illm Heinr.
von G ellern S a u ei Sielm ann21.
Jak w y n ik a z napisu obrazy te nam alow ano w 1759 roku. Pow stanie dekoracji m alarskiej na trzech ścianach um ożliw ił dar pieniężny czeladnika E m m anuela B o llh ag en a z K aczynosu (200 florenów ) i Petera W ulffa z Janów ki (100 florenów ).
Dla u czczen ia ofiarodaw ców um ieszczono tablicę inskrypcyjną, która podpisana była przez radnych kościoła. A utor obrazów jest nieznany. Przypuszcza się, że obrazy p o ch o d zą najpraw dopodobniej z jed n eg o , m iejscow ego w arsztatu rzem ieśl
niczego. W 1907 roku w szystkie obrazy zostały przeniesione do now ego k o ścio ła38.
D E K O R A C JA M A L A R SK A ŚC IA N Y W SC H O D N IE J
D ek o racja ta złożona była z prostokątnych płycin, które m ieściły ośm ioboczne obrazy. P łyciny na tej ścianie ułożone były w dw óch rzędach - dolnym i górnym . N a d olnych płytach ściany w schodniej było przedstaw ionych pięć pejzaży. W szyst
kie um ieszczono w profilow anej, brązow ej ram ie. W ym iary tych obrazów w ynoszą:
7 8 ,5 x 6 5 ,5 cm 39. M alow idła zaw ierające sceny starotestam entalne ułożone były w górnym rzędzie. W ym iary poszczególnych obrazów : 9 7 x 6 8 cm 40. B oazeria w górnym rzędzie zaw ierała dziesięć płycin. O brazy w nich um ieszczone, w kolej
ności od ściany północnej, przedstaw iały41:
1. O fiara A braham a.
2. Izaak błogosław i Jakuba.
3. Sen Jakuba.
4. W alk a Jakuba z aniołem 42.
5. P ow itanie Jó zefa z ojcem . 6. R ebeka przy studni43.
7. Sen faraona44.
8. Jó z e f w studni.
9. A bim elech zw raca żonę A braham ow i.
10. K w atera pusta.
37 B . S c h m i d, dz. c y t., s. 77.
38 T a m ż e , s. 7 0 . 39 K arty inf. W B D Z .
40 M . G a w r y l u k , d z. c y t., s. 1 6 -1 9 .
41 K o le jn o ść i ty tu ły o b r a z ó w p o d a n e za Kartą inf. W B D Z
42 M . G a w r y l u k, d z. c y t., s. 17, pod aje tytuł: W a lk a Jakuba z an io ła m i.
43 T a m ż e , s. 18, p o d a je tytuł: K o b ieta w cze r w o n e j b lu zie.
44 T a m ż e , s. 18, p od aje tytuł: S en J ó zefa .
P O L IC H R O M IA K O Ś C IO Ł A B Ł . D O R O T Y Z M A T Ó W W IE L K IC H W E L B L Ą G U 157
W szystkie obrazy ze ściany w schodniej w 1979 roku zostały złożone w parafii św. Jerzeg o w E lblągu. Jesienią tegoż roku zaczęto w tym kościele budow ę chóru m uzycznego, poniew aż groził zaw aleniem . Przy okazji tych prac ozdobiono em porę ch ó ro w ą (w ym iary: długość 5 m, w ysokość 1,55 m) ośm iom a obrazam i olejnym i na drew nie, które pierw otnie należały do kościoła protestanckiego w K aczynosie. O brazy um ieszczone były m iędzy belkam i konstrukcji. Z achow ano p ierw o tn ą kolejność pom ijając obraz z dziew iątej płyciny - A bim elech zw raca żonę A braham ow i. O braz ten w 1984 roku został um ieszczony w kościele bł. D oroty przy w ejściu na chór po praw ej stronie. Ponadto na w ew nętrznej stronie w ejścia na chór u m ieszczono trzy pejzaże (dw a o w ym iarach: 85 x 67 cm, jed en - 85 x 73 cm ).
N a je d n y m z nich przedstaw iona je st sylw etka kościoła w K aczynosie. Pejzaże, p o dobnie ja k obrazy biblijne, pochodzą ze ściany w schodniej. Przed założeniem w szystkie obrazy zostały poddane niezbędnym pracom konserw atorskim . Prace były p row adzone pod kierunkiem Zofii i Z bigniew a K ow alskich z K rakow a.
U kończono je w październiku 1980 roku45.
D E K O R A C JA M A L A R SK A ŚC IA N Y P O Ł U D N IO W E J
S tanow ią ją prostokątne i ośm ioboczne płyciny w brązow ych, profilow anych obram ieniach. W ym iary płycin były zróżnicow ane. B oazeria porozdzielana była listw am i z m alow anym i girlandam i, zakończonym i podw ójną kam panullą. O brazy były u trzym ane w ciem nej kolorystyce. Poszczególne przedstaw ienia posiadają w yraźne akcenty czerw ieni i błękitu. D atow anie m ożna odczytać z tekstu inskrypcji w m ontow anej w tę ścianę. M alow idła pochodzą z 1759 roku46 i przedstaw iają sceny starotestam entalne, stanow iące częściow o kontynuację dekoracji m alarskiej ściany w schodniej. W kolejności przedstaw iają47:
1. D aw id z głow ą G oliata.
2. Sen faraona.
3. Jó z e f objaśniający sny faraonow i.
4. B rak ty tu łu 48.
5. W yruszenie T o b iasza49.
6. Sprzedanie Józefa.
7. B racia Jó zefa u faraona.
8. Płycina z inskrypcją.
9. B rak ty tu łu 50
10. Z nalezienie M ojżesza.
11. Kain zabija A bla51.
44 Z .Z . K o w a l s c y , C h ó r m u z y c z n y w k o ś c ie le św . J e r z e g o w E lb lą g u , K raków 1981 (m a s z y n o p is), s. 1— 2.
46 B . S c h m i d , dz. c y t., s. 75.
47 K o le jn o ść i ty tu ły o b r a z ó w p o d a n e za Kartą inf. W B D Z . 48 M. G a w r y 1 u k, dz. c y t., s. 2 3 , pod aje tytuł: R y d w a n . 49 T a m ż e , s. 2 4 , po d a je tytuł: M ia sto . W y r u sze n ie T o b ia sz a (?).
50 T a m ż e , s. 2 5 , p od aje tytuł: U c zta u Faraona.
51 T a m ż e , s. 2 6 , p o d a je tytuł: K ain zabija A b la (?).
12. M ojżesz w rozm ow ie z Bogiem . 13. M ojżesz rozm aw ia z B ogiem 52.
W 1984 roku jed en aście obrazów ze ściany południow ej ew angelickiego kościoła zostało um ieszczonych w kościele bł. D oroty w E lblągu. Po lewej stronie ołtarza, na ścianie północnej - Z nalezienie M ojżesza. Po praw ej stronie, przy w ejściu na chór - W yruszenie T obiasza, D aw id z głow ą G oliata i Kain zabija A bla.
Nad w ejściem na schody prow adzące na chór - M ojżesz w rozm ow ie z B ogiem i M ojżesz rozm aw ia z B ogiem . Po lewej stronie schodów - Sprzedanie Józefa, Sen faraona, Jó z e f objaśniający sny faraonow i i B racia Józefa u faraona. Przy b alu st
radzie nad w ejściem na chór został um ieszczony pojedynczy obraz z czw artej płyciny (rydw an).
D E K O R A C JA M A L A R SK A ŚC IA N Y Z A C H O D N IE J
D ekoracja ta złożona była z jednakow ych dużych prostokątnych płycin o w y m iarach 1 2 0 x 8 2 cm 53. B oazeria złożona z m alow anych płycin, także była p o rozdzielana ozdobnym i listw am i. O brazy w płycinach przedstaw iające sceny starotestam entalne, m alow ane były w yraźnym i pociągnięciam i pędzla, utrzym ane w ciem nych kolorach. P rzedstaw ienia te stanow iły częściow ą kontynuację d ek o ra
cji m alarskiej ściany południow ej. Jako czas pow stania tych m alow ideł przyjm uje się datę u m ieszczoną na inskrypcji ściany południow ej - rok 1759. Patrząc od strony południow ej, um ieszczone były w następującej k olejności54:
1. W n iebow zięcie E liasza55 2. M ojżesz rozm aw ia z Bogiem . 3. G ałąź w inna - K sięga Liczb.
4. O ślica B alaam a.
P onadto na ścianie tej znajdow ały się dw a trójkątne pejzaże. W szystkie obrazy znajdujące się na ścianie zachodniej w 1979 roku zostały zdeponow ane w parafii św. Jerzeg o w Elblągu. Płyciny były w znacznym stopniu zniszczone przez bezpośrednie działanie w ody i ow adów . Do tego roku nie zachow ał się czw arty obraz w edług kolejności - O ślica B alaam a.
W 1984 roku zachow ane obrazy po konserw acji zostały um ieszczone w koś
ciele bł. D oroty w E lblągu, (z praw ej strony ołtarza, nad drzw iam i do zakrystii) - M ojżesz rozm aw ia z B ogiem i U niesienie E liasza. O braz z trzeciej płyciny - G ałąź w inna - K sięga Liczb, um ieszczono przy zejściu do dolnego kościoła.
52 T a m ż e , s. 7 , po d a je tytuł: P o sta ć w c z e r w o n o -n ie b ie sk ie j sza c ie . 53 T a m ż e , s. 2 0 .
54 K o le jn o ść i ty tu ły o b r a z ó w p o d a n e za Kartą inf. W B D Z . 55 M . G a w r y 1 u k, dz. c y t., s. 2 1 , p o d a je tytuł: E lia sz w ry d w a n ie.
P O L IC H R O M IA K O Ś C IO Ł A B Ł . D O R O T Y Z M Ą T Ó W W IE L K IC H W E L B L Ą G U 159
Z A K O Ń C Z E N IE
W niniejszej opracow aniu autor starał się dokonać m ożliw ie najszerszej prezentacji obrazów z kościoła bł. D oroty z M ątów W ielkich w Elblągu. P rezenta
cja ta u kazana została nie tylko pod kątem historycznym . Jej celem było także u w y puklenie przesłan ia teologiczno-dydaktycznego. Ikonografia kościoła je s t sta
rannie zaplanow aną historią zbaw ienia opartą na w ydarzeniach biblijnych, w której w ychodząc od historii upadku człow ieka (grzech pierw orodny), przez je g o dalsze niew ierności, dochodzi się do zbaw czej m ęki C hrystusa, dokonującego odkupienia człow ieka, a zesłanie D ucha Św iętego, które zam yka ikonograficzne przesłanie, je st um ocnieniem czło w iek a w je g o w ierności Bogu.
H istoria zb aw ienia w edług m alow ideł um ieszczonych na em porach w kościele w E lblągu rozp o czy n a się od stw orzenia Ew y, która była przyczyną odejścia od B oga pierw szych ludzi. T a scena, połączona z obrazem grzechu pierw orodnego i w y p ędzeniem z raju A dam a i Ew y, ukazuje zerw ane przym ierze B oga z czło w ie
kiem , które dokonało się przez akt stw órczy Boga. To człow iek uległ pierw iastkom zła, które ciągle będą determ inow ać je g o postępow anie na ziem i. D alsze ilustracje biblijne ukazują grzeszne czyny człow ieka na ziem i (np. zabójstw o A bla przez K aina, postępek C ham a, w ieża Babel) oraz karzącą interw encję B oga (potop i rozproszenie budow niczych w ieży Babel). Bóg ciągle jed n ak zaw iera now e p rzy m ierza z ludźm i, które są jed n ak zryw ane przez człow ieka (w scenach m alarskich je st to przym ierze B oga z N oem i A braham em ).
W scenach m alarskich w kościele w Elblągu je st ukazana głęboka praw da teologiczna: od zaw arcia przym ierza z A braham em rozpoczyna się dialog B oga ju ż nie z c ałą ludzkością, lecz tylko z narodem w ybranym . W ten sposób Izraelici zostają przygotow ani do przyjścia M esjasza, którego prefiguracją je st scena w y w y ższen ia w ęża na pustyni podczas w ędrów ki Izraelitów . T a scena m alarska jest zw ornikiem Starego i N ow ego T estam entu w m alarskim ujęciu w kościele w E lblągu. D okładnie została w w izerunku m alarskim zilustrow ana m ęka C hrys
tusa, w dziew ięciu obrazach, od m odlitw y Jezusa w O grójcu, przez drogę krzyżow ą do zło żen ia ciała w grobie. T rzy końcow e obrazy przedstaw iają trium f C hrystusa:
Jego zm artw ychw stanie, W niebow stąpienie i Zesłanie D ucha Św iętego.
N ie trudno je st zauw ażyć, że w interesującym nas kościele m am y do czynienia z klasycznym przykładem B iblii pauperum . Przyzw yczajeni ograniczać ten styl ikonografii zasadniczo do czasów średniow iecza, na przykładzie pochodzącego z X V III w ieku kościoła z K aczynosu w idzim y ciągłą je g o obecność także w w iekach późniejszych. Co w ięcej, m ożna zaryzykow ać stw ierdzenie, że w łaśnie w tym kościele styl ten osiąga pełnię rozkw itu. Jego układ kom pozycyjny jest bardzo czytelny i od sam ego początku do końca w iernie realizow any. T ylko zła w ola nie pozw oliłaby na odkrycie, że w w ypadku ikonografii kaczynoskiej m am y rzeczy w iście do czynienia z przykładem B iblii pauperum .
Do odno to w an ia pozostają je sz cze dw a istotne, w edług autora niniejszego opracow ania, fakty: ikonografia typu B iblia p auperum obecna była także w k o ścio
łach p rotestanckich56; drugim , że nie uległa ona zniszczeniu. O drestaurow ana, służy i ozdabia św iątynię katolicką.
Ikonografia kościoła z K aczynosu je st je d n ą z bogatszych na Pow iślu. H isto
rycy sztuki, przy okazji rekonstrukcji kościoła, dokonali tylko rejestracji p o szczególnych obrazów . N ie zapom inajm y jed n ak , że cel m alarstw a kościelnego jest przede w szystkim teologiczny a dopiero później ilustracyjno-artystyczny. Stąd szersza analiza m alarstw a biblijnego w kościołach Pow iśla w ydaje się być jak najbardziej słusznym postulatem badaw czym .
56 P rzy k ła d em te g o s a m e g o typ u m a la rstw a m o ż e b y ć p o e w a n g e lic k i k o ś c ió ł M atki B ożej N ie u sta ją cej P o m o c y w M albork u.
