Anna Grochulska
Uczyć ortografii inaczej...
Nauczyciel i Szkoła 2 (7), 184-188
Aima Grochiúska
Uczyć ortografii inaczej...
O panow anie poprawnej pisowni je st bodajże najtrudniejszym dla dzieci zada niem szkolnym. Realizację tego zadania ułatw i opracow ana przez p ro fe s o ra E d w a rd a P olańskiego now oczesna oferta niekonwencjonalnego nauczania ortografii w klasach młodszych z serii J a k to pow iedzieć? J a k napisać?, w ydana w połowie roku 1998 (dwra pierw sze tytuły) i w pierw szych tygodniach 1999 (ty tu ł trzeci) nakładem W ydaw nictw a Szkolnego PWN.
W ofercie tej znajdujemy następujące tytuły: • S ło w n ik o rtograficzny dla najm łodszych
• Z a b a w a z ortografią. Ć w iczenia do S ło w n ik a o rto g ra ficzn eg o dla n a j
m łodszych z g r ą p lan szo w ą N a ra tu n e k księżniczce;
• Z a b a w a z ortografią. Ć w iczenia do S ło w n ik a o rto g ra ficzn eg o dla n a j
m łodszych z g rą p lan szo w ą G rzegorz Odważny.
Ten niecodzienny, pięknie ilustrow any pom ysl sztuki dydaktycznej stanow ić może ze wszech m iar w skazaną i pożyteczną pom oc w pokonyw aniu barier w a io - szonych przez zasady polskiej ortografii. Czeka na nią zapew ne w ielu rodziców zaniepokojonych mozolnym i najczęściej nieefektywnym zmaganiem się ich dziecka z niełatw ą pisownią polską; czekają nauczyciele zaniepokojeni dysfunkcjonalnością podręcznikowych ćwiczeń ortograficznych; czekają też dzieci znudzone tradycyjnym dyktandem , przepisyw aniem , pam ięciow ym „w km vaniem ” reguł ortograficznych i innymi „sposobam i na ortografię”, upraw ianym i w codzienności szkolnej.
S ło w n ik ortograficzny dla najm łodszych
E dw arda Polańskiego je st pozycją o szczególnym znaczeniu n a rynku w ydaw ni czym. Jest to bow iem w historii leksykografii pierw sza tego form atu książka dla ucznia. Liczy 391 stron, zawiera około 5230 ortogramów i 25000 form ich odmiany; w'stęp z zasadami ortograficznymi i interpunkcyjnymi; regulki ortograficzne, popu larne powiedzenia i przysłow ia wplecione w' tekst słownika oraz piękne ilustracje.
M imo tytułu i hasłowego układu w sposób istotny w ykracza treścią i w izualną opraw ą m ateriału leksykalnego poza typow'ą pozycję o charakterze słownikowym. G łów nym celem słow nika je s t kształcenie św iadom ości orto g raficzn ej dziecka w w 'arunkach zaangażow ania jego sfery pozim vczej i afektywnej.
Anna Grochulska — Uczyć ortografii inaczej. 18 5
Sferę poznaw czą angażuje przejrzysta i klarowna struktura zawartości infor m acyjnej. Słow nik otw iera spis treści orientujący w zaw artości m erytorycznej opracow ania i spis alfabetyczny wyrazów z podaniem stron, ułatwiający odszukanie w yrazu z trudnością ortograficzną.
W części wstępnej A utor w przystępnej formie i przejrzystym układzie graficz nym podaje zasady ortograficzne i interpunkcyjne, dokumentując ich zasadność trafnym i przykładam i. Użycie trafnych, typowych przykładów, skądinąd uczniom znanych, w spom aga przysw'ojenie ich pisowni i zapobiega pomyłkom w' ich klasy fikowaniu.
Z kolei sferę afektyw ną w tej części słownika ortograficznego angażują este tycznie w ykonane element}' graficzne, takie ja k czcionka różnego kształtu i wiel kości, sygnalizująca różne funkcje poszczególnych zapisów; wyodrębnione grubym drukiem ortogram y i znaki interpunkcyjne, a także dostosowana do właściwości percepcyjnych dziecka form a plastyczna i ciepła kolorystyka zabawnych ilustracji, odsyłaczy', podkreśleń. Jest to d oskonała technika w yw oływ ania przyjaznego nastawienia, szczególnie w ażna w dobie nasilającej się dominacji ikonosfery i spo łecznego przyzw olenia na jej bezkrytyczny odbiór.
Podstaw ow ą zawartość rekomendowanego słownika stanowią ortogram y, czyli w yrazy z trudnością ortograficzną. S ą ułożone w kolejności alfabetycznej. Wyrazy podlegające deklinacji i koniugacji oraz formy ich odmiany tworzą artykuły hasłowe.
Zw'raca uw agę budow a artykułu hasłowego, w ykraczająca poza ramy infor m acji trad y cy jn ie p odaw anych w słow nikach ortograficznych. A utor bowiem w obręb każdego hasla słownikowego wprow'adzil wyrażenia i zwroty wchodzące z w y razem -o rto g ram em w zw iązki gram atyczne i znaczeniow o-strukturalne, i tw orzące jego kontekst znaczeniowy.
T aka budow a artykułu hasłowego wywołuje z kolei nastawienie na sprawność językową i sprzyja nabywaniu umiejętności proceduralnych, to znaczy takich, które zapewniają popraw ne pod względem gramatycznym i znaczeniowym ich stosowanie, naw et w w arunkach spontanicznej werbalizacji myśli. Nie bez znaczenia jest i to, iż w skazanie różnej łączliwości leksykalnej wyrazu-ortogramu sprzyja poszerzaniu zakresu słow nictw a dziecka, organizuje też korzystne w'arunki realizacyjne dla ćwiczeń slownikowo-frazeologicznych.
O panow anie popraw nej wvmowy i pisowni form fleksyjnych rzeczowników ułatwiają z kolei wprowadzone do artykułu hasłowego wyrazy «'chodzące w związki gram atyczne z danym rzeczownikiem, np. g ratu lacje, skladanie g ra tu la c ji, tym g ra tu la c jo m , a przyswojenie poprawnego zapisu form czasownikowych, których pisownia różni się literą -ę lub -e, ułatwi wprowadzony w obręb hasla słownikowego mini-kontekst w postaci odpowiedniej formy zaimka osobowego, np. dziękować, (ja) dziękuję, (on) dziękuje, dziękują
186 Nauczyciel i Szkota 2(7) 1 999
W tekście rekom endowanego słownika znajdziemy wyrazy z pisow nią w arian- lyw ną, np. p in e sk a , wyjąć p in esk ę, m ożesz też p isa ć p in ezk a , oraz takie wyraz)', których dwie wariantywne formy uznaje się za poprawne, np. (on) m oknął albo mókł.
Obok w yrazów identycznie brzm iących a różniących się znaczeniem, znajdu jem y w' nawiasie podane wyjaśnienia, ułatwiające ich znaczeniową klasyfikację, np. m orze (wielki zbiornik wody): może (praw dopodobnie).
S ą też w słowniku wyrazy obcego pochodzenia o innej niż pisownia wymowie. Przy tych w yrazach A utor podaje w naw iasie, obok oryginalnej ich pisow ni, ja k należy je wy m aw iać, np. su rfin g [czyta] serfmg]; k lau n [czyta j klaln].
N a osobie u cznia skoncentrow ane są reguły orto g raficzn e w funkcji p rz y pomnienia, wplecione w tekst słownika, np. Pisz ch po s. W ielką lite rą pisz nazw y św iąt. Pisz u w zak o ń czen iach -ur, -ura i inne. W pisane w kilku m iejscach tekstu słownika zapow iadają grupę ortogramów, której dotyczą i uzasadniają ich pisownię. D la adresata są jasn ą w skazówką w dziedzinie poprawnego zapisu określonych grup wyrazów.
R eguły o rtograficzne stanow ią w iedzę p ro ced u raln ą, in stru u ją ucznia, ja k należy p isać popraw nie. Z ręcznie usytuow ane w kontekście tych ortogram ów , których pisownie uzasadniają, m ogą w ytworzyć w jego strukturze poznawczej tzw. w stępne uporządkow anie i ułatw ić tran sfer uczenia się ortografii. Dzieje się tak dlatego, iż inform acje o tym , ja k pisać popraw nie, nabierają dla niego znaczenia (sensu), bo znajdują potw ierdzenia w' obrazie graficznym tych wyrazów, których pisownię wyjaśniają.
P rzyznać w ypada, że ten znakom icie pom yślany układ m ateriału o rto g ra ficznego w rekom endowanym słowniku nie znuży m onotonią, bo jej tam nie ma. Pobudzi natom iast logiczne myślenie, uwagę dowolną i pam ięć, a przede wszystkim zapewni skuteczne uczenie się poprawnej pisowni.
Inną w artością słownika są polecenia typu: Z a p a m ię ta j pisow nię!, sytuowane przed grupam i tych wyrazów', których pisowni trzeba się nauczyć na pamięć. Taka fo rm a b e z p o śre d n ie g o z w ro tu je s t k o m u n ik a te m in te ra k c y jn y m , spraw ia, że uczenie staje się dla dziecka czynnością osobistą i afektywną; w yw ołuje poczucie przynależności i odpow iedzialności. A dresat czuje się bardziej zaan g ażo w an y w' sytuację uczenia się i mocniej zmotywowany.
Jeszcze inną w arto ścią w p isan ą w tekst słow nika i zintegrow aną w ja k im ś stopniu z m aterialem ortograficznym , są powiedzenia, przysłow ia i sentencje — pouczające i w sensie poznawczym dla u c a iia atrakcyjne „przerywniki” ortograficz nego ciągu, np. Strach ma w ielkie oczy; P otrzeba je s t m atką w ynalazków ; K ażdy
początek je s t trudny; N ie ma dym u bez ognia; Ile kto m a cierpliwości, tyle mądrości
i inne. S ą one tak przem yślnie dobrane, by zaw ierały i ortogram , i myśl głębszą, im plikującą dyskurs na tem aty znane dziecku z jego osobistego doświadczenia.
Niezwykle interesująco prezentuje się obudow'a dydaktyczna do rekom endowa nego tu S ło w n ik a ortograficznego. .., w ydana w formie dwóch pięknie
ilustrow'a-Anno Grochulskcr— Uczyć ortografii inaczej. 1 8 7
nych książeczek do ćwiczeń i zabaw z ortografią. Pierwsza, zatytułow ana Z abaw a z o rto g ra fią ..., z g rą planszową Na ratunek księżniczce, zawiera 36 oryginalnych ćw iczeń w układzie według stopnia trudności, 24 bajeczki ortograficzne w formie autokontrolnych dyktand, 13 zabaw ortografieaiych, grę scrable oraz doskonalą, pasjonującą dziecko grę planszową z dokładnym jej opisem. A wszystko to znajduje się w otoczeniu pięknych ilustracji, silnie motywujących do gry i zabawy, bo też i w zam ysł sygnalizow anej tu obudow y dydaktycznej do słow nika w pisana jest zasada: uczyć o rto g ra fii, baw iąc.
D ru g a oferta Z a b a w z o rto g ra fią ..., z g rą planszow ą G rzegorz O dważny, 0 wyższym stopniu trudności, zaw iera 47 zadań, zagadek i ćwiczeń, 32 autokon- trolne bajeczki ortograficzne i grę planszową.
O ba zbiory A utor adresuje do uczniów' klas 1-4. Są w nich różnorodne i o róż nym stopniu trudności zadania, integrujące różne treści kształcenia językowego. Stopień trudności każdego kolejnego zadania zaznacza umowny rysunek i w ten spoeób podpowiada kolejność wykonywania czynności. W zbiorze zadań dla ucznia znajdujem y ćwiczenia wdrożeniowe, projekcyjne, autokontrolne. W szystkie one s ta n o w ią n o w o c z e sn ą o fe rtę d y d a k ty c z n ą , której w artość kształcącą trudno przecenić. Jedne rozwijają myślenie indukcyjne, inne uczą samodzielności w pokony w aniu bariery językowej i w yw ołują pozytywne nastawienie, wszystkie natomiast w d ra ż a ją do starannej pracy i w ytrw ałości, a przede wszystkim p ro w a d z ą do wyższego poziom u zaan g ażo w an ia poznawczego w naukę popraw nego pisania
Zaangażow anie poznaw cze stym ulują także dwie odnotowania godne formy reprezentacji wizualnej. Jedną reprezentację wizualną stanowią piękne, kolorowe ilustracje, drugą — uporządkow anie graficzne treści zadań dla ucznia.
Z kilku przyczyn uporządkow anie graficzne wpływra korzystnie na efekty uczenia się ortografii.
Po pierwsze, czytelnie przedstaw ia treść zadania i określa umownym znakiem jego stopień trudności. Przejrzysty układ graficzny zapisu pobudza poznawczo 1 emocjonalnie.
Po drugie, daje jasne wskazów'ki na tem at tego, co należy robić, by poprawnie wykonać każde zadanie. Z achęca do samooceny w formie motywującej do staran nego w ykonania pracy. O ryginalną form ą samooceny jest w tych zbiorach ćwiczeń praw o ucznia do przyznania sobie nagrody, odpowiedniej do stopnia poprawności wykonanego zadania. T ą nagrodą jest kolorowy balonik. A w łaśnie system sam o oceny w y rab ia bardzo w ażne z perspektywy rozwoju dziecka poczucie w łasnej skuteczności. Jest ono komponentem afektywnym, wzbudza pozytywne nastawienie i rozwija strategie zawiadujące sprawnością monitorowania jego własnych działań.
Po trzecie, integracja materiału ortograficznego z ćwiczeniami słownikowymi, frazeologicznymi i redakcyjnymi sprzyja tworzeniu się tzw. sieci skojarzeniow ych, które układają się w logiczne całości i ułatw iają zrozumienie semantycznej funkcji ortografii.
188 Nauczyciel i Szkoła 2(7) 1999
P o czw arte, uporządkow anie graficzne zachęca do aktyw ności operacyjnej, w spiera rozwój uczniowskich umiejętności językowych, um ożliw ia transfer uczenia się i jest dla ucznia w zorem dobrze zorganizowąnej pracy.
Tak zorganizowaną naukę ortografii dziecko odbiera jak o pasjonującą zabawę, zw łaszcza prz>' uzupełnianiu diagramów, rozw iązyw aniu zagadek ortograficznych i wypełnianiu krzyżówek, w grze w scrable, a przede wszystkim ratując księżniczką i pom agając O dważnem u G rzegorzowi w odszukaniu chomika.
Zaprojektow ane gry zw racają uw agę na kolejność czynności, w yjaśniają, jak oceniać rezultat posunięć własnych, zapewniają pochwałę i potw ierdzają informację zw rotną. P raw ie w ykluczają porażkę, organizują n ato m iast częste przeżyw anie sukcesu i b u d u ją w św iadom ości dziecka ta k w ażne dla praw idłow ego rozw oju poczucie własnej skuteczności.
W opracow anych ćwiczeniach, zadaniach i grach dydaktycznych dla ucznia, w uporządkow aniu graficznym wizualnej reprezentacji rekom endowanych tu m a teriałów dydaktycznych, w pisana jest godna szacunku w iedza ich A utora o m echa nizm ach funkcjonowania struktur poznawczych dziecka w m łodszym wieku szkol nym i wiedza o głównych mechanizmach motywacyjnych. W pisana jest też ogrom na życzliwość, otw artość i dobroć.
Sądzę, iż rekomendowana tu pomoc dydaktyczna nie tyle zapełnia lukę wydaw niczą w zakresie dydaktyki stosowanej, co przede wszystkim stanowi nieocenione narzędzie w kształtow aniu nowej kultury pedagogicznej w dziedzinie nauczania o rtografii i interpunkcji. W rękach tw órczego nauczyciela może być skuteczną pom ocą w realizow aniu na co dzień paradygm atu edukacji podm iotow ej, m ocno osadzonego w modelu szkoły X XI wieku.
Bibliografia
Słow nik ortograficzny dla najm łodszych Profesora Edwarda Polańskiego, Wydaw
nictw o Szkolne PW N , W arszaw a 1999, ss. 391.
Edward Polański, Zabawa z ortografią. Ćwiczenia do Słow nika ortograficznego dla
najm łodszych z grą planszową N a ratunek księżniczce, W ydawnictwo Szkolne
PW N, W arszaw a 1998, cz. I, ss. 59 + 13 nbl.
Edward Polański, Zabawa z ortografią. Ćwiczenia do Słownika ortograficznego dla
■ najm łodszych z g rą planszow ą G rzegorz O dw ażny, W ydaw nictw o Szkolne
