Wartość dodana generowana przez przedsiębiorstwa, ze szczególnym
uwzględnieniem eksporterów
Zdzisław Wołodkiewicz-Donimirski
WSTĘP
Głównym celem artykułu jest analiza tworzenia warto- ści dodanej w sektorze przedsiębiorstw, ze szczególnym uwzględnieniem podmiotów eksportujących. Warto zwrócić uwagę, że w swoich publikacjach GUS podaje wartość dodaną dla ogółu przedsiębiorstw, a nie w podziale na eksporterów i nieeksporterów. W artykule prezentuje się wartość dodaną wytworzoną przez obie grupy firm według sekcji i działów Polskiej Klasyfikacji Działalności (PKD). Przedstawione dane obejmują dwa lata: 2003 i 2007. Rok 2003 był ostatnim rokiem przed akcesją naszego kraju do Unii Europejskiej, a rok 2007 jest to ostatni rok, dla którego są dostępne dane. W artykule próbuje się odpowiedzieć na pytanie, jakie czynniki przyczyni- ły się do wzrostu wartości dodanej w latach 2003–2007. Okres ten był okresem dobrej koniunktury w gospodarce polskiej.
Tempo wzrostu PKB wahało się wówczas od 3,6% w 2005 r. do 6,7% w 2007 r.
Najogólniej rzecz biorąc wartość dodaną danego przed- siębiorstwa możemy określić jako nadwyżkę przychodów ze sprzedaży nad zakupionymi surowcami, energią i materiała- mi, usługami, które przedsiębiorstwo zakupiło, aby dokonać tej sprzedaży.
Przystosowując powyższą definicję do kategorii ekono- micznych występujących w sprawozdaniu finansowym F-01, które jest zobowiązane systematycznie przesyłać do GUS każ- de przedsiębiorstwo o liczbie pracujących powyżej 9 osób, określamy wartość dodaną jako różnicę między przychodami ze sprzedaży (powiększonymi o przychody finansowe) a:
– zużyciem materiałów i energii, – usługami obcymi,
– wartością sprzedanych towarów i materiałów liczoną według ceny ich zakupu (chodzi tu o koszty nabycia tych towarów i materiałów, które nie są wytwarzane przez dane przedsiębiorstwo, ale są kupowane celem dalszej odsprzedaży),
– pozostałymi kosztami nie stanowiącymi wynagrodzeń czynników produkcji
1.
Wartość dodana jest generowana przez zainwestowany kapitał własny (właściciele), zainwestowany kapitał obcy (wie- rzyciele) oraz pracę ludzi zatrudnionych w przedsiębiorstwie (pracobiorcy). Każda z tych grup uczestniczy w podziale war- tości dodanej: właściciele otrzymują swoją część w formie
1
W tak przyjętej definicji w wartości dodanej jest podatek akcyzowy.
Abstract
The value added is one of the most objectivised measure of the effectiveness of a company. It shows a scale of an internal
activity of the enterprise and it allows to separate this activity from a value of purchased materials and services. The article shows
what part of the produced value added in Polish enterprises fells to the exporters and to the rest of the firms, and what sectors
and business generates the biggest value added. The article tries to answer questions what factors contributed to an increase in
the value added in 2003–2007, it means in the period of a boom in Polish economy, and how an economic crisis will affect on the
produced value added in the enterprises.
nadwyżki finansowej (zysk netto i amortyzacja), wierzyciele – w formie odsetek (koszty finansowe), pracownicy – w formie wynagrodzenia za pracę (koszty pracy). Swoją część otrzymu- je także i państwo, w formie akcyzy i podatku dochodowego (płaconego z zysku brutto) i innych podatków (część z nich liczonych w ciężar kosztów).
Wartość dodana jest jedną z najbardziej zobiektywizowa- nych miar efektywności funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Pokazuje rozmiary wewnętrznej działalności przed się bior- stwa, umożliwia oddzielenie tej działalności od wartości za- wartej w zakupionych surowcach, materiałach i usługach.
W przybliżeniu można powiedzieć, że odpowiednikiem wartości dodanej wytworzonej przez przedsiębiorstwo jest w skali makro PKB. A jaka jest dokładnie relacja między PKB a wartością dodaną? Rocznik Statystyczny 2007
2ujmuje to następująco: PKB równa się sumie wartości dodanej brutto
3wszystkich sektorów własności albo sektorów instytucjonalnych lub sumie wartości dodanej wszystkich sekcji, działów powięk- szonej o podatki od produktów i pomniejszonej o dotacje do produktów. Formułując to inaczej można stwierdzić, że PKB jest sumą wartości dodanej brutto wytworzonej przez wszyst- kie przedsiębiorstwa, indywidualne gospodarstwa rolne oraz inne podmioty (np. zakłady budżetowe, gospodarstwa po- mocnicze, środki specjalne i fundusze celowe, organizacje społeczne, polityczne i wyznaniowe) powiększoną o kwotę podatków pośrednich (głównie VAT) i ceł oraz pomniejszoną o wielkość dotacji
4.
WARTOŚĆ DODANA
W PRZEDSIĘBIORSTWACH
W PODZIALE NA EKSPORTERÓW I NIEEKSPORTERÓW
Dane dotyczące wartości dodanej wytwarzanej przez wszystkie polskie przed się biorstwa, tj. łącznie z mikroprzedsię- biorstwami, publikuje GUS. Ostatnie dostępne dane obej mują 2007 rok (por. wykres 1). W tym roku wartość dodana wygene- rowana w polskich przed siębiorstwach wyniosła 738,4 mld zł, z czego 205,7 mld zł przypadło na mikroprzedsiębiorstwa (o liczbie pracujących do 9 osób), 70,5 mld zł mld zł – na małe firmy (10–49 osób), 134,9 mld zł – na średnie podmioty (50–249 osób) i 327,3 mld zł – na duże firmy (powyżej 249 osó b)
5. Przy
2
Patrz uwagi ogólne w dziale rachunki narodowe Rocznika Staty- stycznego.
3
To jest z uwzględnieniem amortyzacji.
4
Przy sformułowaniu tej definicji posłużono się uwagami przedsta- wionymi w Raporcie o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Pol- sce w latach 2006–2007, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości 2008.
5
Klasyfikację opartą na kryterium zatrudnieniowym stosuje w swoich publikacjach GUS, także inne instytucje analizujące sektor MSP. Natomiast zgodnie z ustawą z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności go- spodarczej, przy wyodrębnianiu poszczególnych kategorii przedsiębior- ców, stosuje się – oprócz kryterium zatrudnieniowego – zamiennie dwa dodatkowe kryteria. Jedno dotyczy rocznych obrotów netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług, a drugie – sumy aktywów bilansu sporządzo- nego na koniec roku. I tak np. „za mikroprzedsiębiorcę uważa się przedsię- biorcę, który w co najmniej jednym z dwóch ostatnich lat obrotowych:
1) zatrudniał średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz 2) osiągnął roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych nieprzekraczający równowartości
PKB wynoszącym w 2007 r. 1175,3 mld zł oznacza to, że udział przedsiębiorstw w wytworzeniu PKB wynosił 62,8%.
Według autorów Raportu o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2006–2007, jeśli do wartości dodanej wytworzonej w przedsiębiorstwach dodamy war- tość dodaną wytworzoną przez pracujących i firmy działające w tzw. szarej strefie, to tak liczony łączny udział wartości doda- nej tych podmiotów w PKB w 2006 r. wyniósł 70,4%.
Wykres 1. Wartość dodana wytworzona w przedsię- biorstwach w 2007 roku
małe przedsiębiorstwa
9,5%
średnie przedsiębiorstwa
18,3%
duże przedsiębiorstwa
44,3%
mikrofirmy 27,9%
Źródło: Działalność przedsiębiorstw niefinansowych w 2007 roku, GUS 2008; obliczenia własne
Bardziej szczegółowe dane dotyczące wartości dodanej wytworzonej przez przedsiębiorstwa dotyczą firm o liczbie pracujących powyżej 9 osób. Dla tej grupy firm Instytut Badań Rynku Konsumpcji i Koniunktur dysponuje danymi za 2007 rok pozyskanymi ze sprawozdań finansowych F-01. W okresie tym, przy PKB wynoszącym 1175,3 mld zł, przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 9 osób wytworzyły wartość dodaną wynoszącą 483,3 mld zł, z czego 322,1 mld zł, tj. 2⁄3, przypa- dło na eksporterów, a 161,2 mld zł na nieeksporterów. Warto podkreślić, że w stosunku do przychodów ogółem, eksporte- rzy generowali nieco wyższą wartość dodaną niż nieeksporte- rzy. W 2007 r. udział wartości dodanej w przychodach ogółem wynosił 23,6% w przypadku przedsiębiorstw eksportujących i 22,9% w przedsiębiorstwach nieeksportujących.
Fakt, że 2⁄3 wartości dodanej wytworzonej w przedsiębior- stwach przypada na eksporterów nie oznacza jednak, że 2⁄3 wartości dodanej powstało w działalności eksportowej. Prze- ciętny polski eksporter większość swojej produkcji sprzeda- je na rynku krajowym. W 2007 roku średni udział eksportu w przychodach ogółem wynosił w przypadku podmiotów eks- portujących 26,6%. W przybliżeniu można przyjąć, że reszta tj. ok. 73% przychodów realizowana była na rynku krajowym.
Strukturę wartości dodanej wytworzonej przez eksporterów omówiono szczegółowo w następnym rozdziale, natomiast poniżej zaprezentowano sekcje, które tworzyły największą war- tość dodaną wśród nieeksporterów (tablica 1 i wykres 2).
Wśród 29 431 podmiotów nieeksportujących największą
wartość dodaną wygenerowały firmy z handlu. Grupa 9756
firm z tej sekcji (w tym 9545 podmiotów należących do małych
i średnich przedsiębiorców) zatrudniających 499,8 tys. osób
wytworzyła wartość dodaną w wysokości 30,6 mld zł. Drugie
w złotych 2 milionów euro, lub sumy aktywów jego bilansu sporzą-
dzonego na koniec jednego z tych lat nie przekroczyły równowartości
w złotych 2 milionów euro”.
miejsce pod względem wielkości wartości dodanej zajęła sek- cja E obejmująca „wytwarzanie i zaopatrywanie w energię, gaz i wodę”. W sekcji tej 895 firm, zatrudniających 165,3 tys. osób wytworzyło wartość dodaną wynoszącą 26,5 mld zł. W prze- ciwieństwie do handlu, w sekcji E większą rolę w tworzeniu wartości dodanej odgrywały duże podmioty. O ile średnio na jedną firmę z sekcji E przypadała wartość dodana w wysoko- ści 29,6 mln zł, o tyle na 1 firmę handlową – tylko 3,1 mln zł.
Znaczny udział w tworzeniu wartości dodanej miały także sekcje: obsługi nieruchomości i firm, transportu i łączności, przetwórstwa przemysłowego oraz budownictwa. Łącznie na sześć wyżej wymienionych sekcji przypadało 86,5% wartości dodanej wytworzonej przez wszystkie przedsiębiorstwa nie- eksportujące o liczbie pracujących powyżej 9 osób.
Wykres 2. Wartość dodana wytworzona u nieekspor- terów
Przetwórstwo przemysłowe
12,7%
Handel i naprawy 19,0%
Budownictwo 10,0%
Pozostałe sekcje 13,6%
Transport i łączność 12,9%
Zaopatrywanie w energię, gaz i wodę
16,5%
Obsługa nieruchomości i firm
15,4%
Źródło: Jak w tablicy 1
WARTOŚĆ DODANA
W PRZEDSIĘBIORSTWACH EKSPORTUJĄCYCH WEDŁUG SEKCJI I DZIAŁÓW
W 2007 roku wartość dodana wytworzona w przedsiębior- stwach eksportujących o liczbie pracujących powyżej 9 osób wyniosła 322,1 mld zł. W cenach bieżących było to o 50,8%
więcej niż w 2003 r., tj. ostatnim roku przed naszą akcesją do Unii Europejskiej. Jednak w stosunku do przychodów ogó- łem, w okresie tym wystąpił spadek wartości dodanej. Udział wartości dodanej w przychodach z całokształtu działalności obniżył się w badanych firmach z 26,8% w 2003 r. do 23,6%
Tablica 1. Wartość dodana w przedsiębiorstwach nie- eksportujących według głównych sekcji PKD w 2007 roku (w mln zł)
Ogółem, w tym: 161 160,9
Rolnictwo (A) 1 784,3
Górnictwo (C) 2 268,9
Przetwórstwo przemysłowe (D) 20 393,4
Zaopatrywanie w energię, gaz i wodę (E) 26 516,7
Budownictwo (F) 16 191,6
Handel i naprawy (G) 30 551,5
Hotele i restauracje (H) 3 288,4
Transport i łączność (I) 20 839,9
Pośrednictwo finansowe (J) 5 677,6
Obsługa nieruchomości i firm (K) 24 745,4
Ochrona zdrowia i pomoc społeczna (N) 2 638,5 Działalność usługowa komunalna, społeczna
i indywidualna pozostała (O) 5 915,3
Uwagi: W nawiasach symbol sekcji PKD
Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych GUS przetworzonych na zlecenie Instytutu Badań Rynku Konsumpcji i Koniunktur (IBRKK).
Tablica 2. Wartość dodana w przedsiębiorstwach eksportujących według głównych sekcji PKD w 2003 i 2007 roku (w mln zł)
Wyszczególnienie 2003
(w mln zł) 2007
(w mln zł)
Dynamika 2007/2003 (2003=100)
Ogółem, w tym: 213 534,4 322 074,8 150,8
Rolnictwo (A) 2 434,3 4079,3 167,6
Górnictwo (C) 10 811,1 23 315,6 215,7
Przetwórstwo przemysłowe (D) 125 761,1 190 946,5 151,8
Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię, gaz i wodę (E) 8 474,1 11 110,4 131,1
Budownictwo (F) 4 515,5 8 107,7 179,6
Handel i naprawy (G) 20 900,0 40 251,1 192,6
Hotele i restauracje (H) 468,7 570,9 121,8
Transport i łączność (I) 32 181,9 27 743,9 86,2
Pośrednictwo finansowe (J) 394,2 1 150,9 292,0
Obsługa nieruchomości i firm (K) 5 544,5 12 117,9 218,6
Ochrona zdrowia i pomoc społeczna (N) 57,6 39,1 67,9
Działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna pozostała (O) 1 980,1 2 588,6 130,7 Uwagi: W nawiasach symbol sekcji PKD
Źródło: Jak w tablicy 1.
Tablica 4 Wartość dodana w przedsiębiorstwach eksportujących przetwórstwa przemysłowego, według działów PKD
Wyszczególnienie 2003
(w mln zł) 2007 (w mln zł)
Dynamika 2007/2003 (2003=100)
Przetwórstwo przemysłowe (sekcja D) 125 761,1 190 946,5 151,8
Produkcja artykułów spożywczych i napojów (dział 15) 20 577,2 31 036,1 150,8
Włókiennictwo (17) 2 428,0 2 721,8 112,1
Produkcja odzieży (18) 1 888,2 1 724,0 91,3
Produkcja drewna i wyrobów z drewna (20) 3 529,0 5 257,9 149,0
Produkcja masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru (21) 3 158,5 4 047,1 128,1
Działalność wydawnicza, poligrafia (22) 2 370,7 3 912,5 165,0
Wytwarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej (23) 17 834,5 24 401,5 136,8
Produkcja wyrobów chemicznych (24) 9 353,9 13 160,2 140,7
Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (25) 5 841,9 9 296,1 159,1
Produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych (26) 6 400,9 12 076,3 188,7
Produkcja metali (27) 4 629,9 11 339,0 244,9
Produkcja metalowych wyrobów gotowych (28) 6 599,9 12 543,4 190,1
Produkcja maszyn i urządzeń (29) 7 179,2 11 834,1 164,8
Produkcja maszyn biurowych i komputerów (30) 305,4 304,9 99,8
Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej (31) 4 938,5 6 844,2 138,6
Produkcja urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (32) 2 352,2 1 493,9 63,5
Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych (33) 1 471,0 2 121,6 144,2
Produkcja pojazdów mechanicznych (34) 7 667,8 13 650,5 178,0
Produkcja pozostałego sprzętu transportowego (35) 2 535,2 3 664,6 144,5
Produkcja mebli; pozostała działalność nie sklasyfikowana (36) 4 851,1 6 582,6 135,7
Zagospodarowanie odpadów (37) 283,1 542,4 191,6
Uwagi: W nawiasach symbol działu PKD, Źródło: Jak w tablicy 1
w 2007 r.
6Główną przyczyną tego zjawiska był wzrost ma- teriałochłonności produkcji, a w szczególności wzrost jej importochłonności. Podobne tendencje obserwowane są także w innych krajach i są objaśniane procesem globaliza- cji, a zwłaszcza działalnością korporacji międzynarodowych.
Drugim czynnikiem zmniejszającym udział wartości dodanej w przychodach był relatywny wzrost kosztu zakupu towarów przeznaczonych do odsprzedaży
7.
W 2007 roku prawie 3/5 wartości dodanej wygenerowanej w przedsiębiorstwach eksportujących pochodziło z przetwór- stwa przemysłowego (tablica 2).
Na handel i naprawy przypadało 12,5%, na transport i łącz- ność 8,6%, a na górnictwo 7,2%. Łącznie na te cztery wyżej wymienione sekcje przypadało 87,6% wartości dodanej wy- tworzonej przez eksporterów. W analizowanym okresie 5 lat w strukturze wartości dodanej uzyskanej przez eksporterów zaszły dość ważne zmiany. Nastąpił dość znaczny wzrost
6
W przedsiębiorstwach nieeksportujacych także nastąpiło zmniej- szenie udziału wartości dodanej w przychodach z całokształtu działalno- ści. W latach 2003–2006 w grupie średnich i dużych firm (o liczbie pracu- jących powyżej 49 osób) wskaźnik ten obniżył się z 25,4% do 24%.
7
Wpływ czynników kosztowych na zmianę udziału wartości doda- nej w przychodach zbadano m.in. w pracy naukowej Kondycja ekono- miczna polskich eksporterów. Wyniki badań sprawozdań finansowych, (autorzy: Zdzisław Wołodkiewicz-Donimirski, Krzysztof Marczewski);
praca ta była finansowana ze środków na naukę w latach 2006/2007 jako projekt badawczy nr 1 H02C 057 30, Instytut Badań Rynku, Kon- sumpcji i Koniunktur, Warszawa 2007.
udziału handlu, górnictwa oraz obsługi nieruchomości i firm, kosztem spadku udziału transportu i łączności. Udział prze- twórstwa przemysłowego zmienił się nieznacznie, podnosząc się z 58,9% w 2003 r. do 59,3% w 2007 r. (tablica 3).
Tablica 3. Wartość dodana w przedsiębiorstwach eks- portujących według głównych sekcji PKD w 2003 i 2007 roku (w %)
Wyszczególnienie 2003 2007
Ogółem, w tym: 100,00 100,00
Rolnictwo (A) 1,14 1,27
Górnictwo (C) 5,06 7,24
Przetwórstwo przemysłowe (D) 58,90 59,29
Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię,
gaz i wodę (E) 3,97 3,45
Budownictwo (F) 2,11 2,52
Handel i naprawy (G) 9,79 12,50
Hotele i restauracje (H) 0,22 0,18
Transport i łączność (I) 15,07 8,61
Pośrednictwo finansowe (J) 0,18 0,36
Obsługa nieruchomości i firm (K) 2,60 3,76 Ochrona zdrowia i pomoc społeczna (N) 0,03 0,01 Działalność usługowa komunalna, społeczna
i indywidualna pozostała (O) 0,93 0,80
Uwagi: W nawiasach symbol sekcji PKD
Źródło: Jak w tablicy 1.
Tablica 5. Zmiany zatrudnienia i wydajności pracy, jako czynniki określające zmiany w wartości dodanej generowanej przez przedsiębiorstwa eksportujące w latach 2003–2007
Wyszczególnienie Wskaźnik wzrostu
zatrudnienia Wskaźnik wzrostu wydajności pracy
Wzrost wartości dodanej w cenach
stałych
1 2 3 4 = 2 × 3
Ogółem, w tym: 1,192 1,093 1,303
Rolnictwo (A) 0,963 1,504 1,449
Górnictwo (C) 1,656 1,126 1,864
Przetwórstwo przemysłowe (D) 1,247 1,052 1,312
Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię, gaz i wodę (E) 1,409 0,804 1,133
Budownictwo (F) 1,346 1,153 1,552
Handel i naprawy (G) 1,603 1,039 1,665
Hotele i restauracje (H) 0,909 1,158 1,053
Transport i łączność (I) 0,519 1,436 0,745
Pośrednictwo finansowe (J) 2,092 1,206 2,524
Obsługa nieruchomości i firm (K) 1,768 1,069 1,889
Ochrona zdrowia i pomoc społeczna (N) 0,599 0,980 0,587
Działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna pozostała (O) 1,188 0,951 1,130 Uwagi: W nawiasach symbol sekcji PKD
Źródło: Jak w tablicy 1.
Marginalne znaczenie w wytwarzaniu wartości dodanej przedsiębiorstw eksportujących mają takie sekcje jak hotele i restauracje, pośrednictwo finansowe, ochrona zdrowia, czy działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna pozostała. Warto zwrócić uwagę na fakt, że w sekcji pośrednic- two finansowe wyłączone są takie podmioty jak: działalność bankowa, ubezpieczeniowa, spółdzielcze kasy oszczędnościo- wo-kredytowe, powszechne towarzystwa emerytalne, otwar- te fundusze emerytalne, narodowe fundusze inwestycyjne.
Jak już wspomniano, prawie 3⁄5 wartości dodanej wygenero- wanej w 2007 roku przez eksporterów pochodziło z przetwór- stwa przemysłowego. W sekcji tej zdecydowanie największą wartość dodaną dostarczały działy: produkcja artykułów spożyw- czych i napojów (31 mld zł), oraz wytwarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej (24,4 mld zł). Znacznie mniejszą wartość dodaną wytwarzali eksporterzy takich działów jak: produkcja po- jazdów mechanicznych (13,65 mld zł), produkcja wyrobów che- micznych (13,2 mld zł), produkcja metalowych wyrobów goto- wych 12,5 mld zł), czy produkcja maszyn i urządzeń (11,8 mld zł).
Wielkości wartości dodanej generowanej przez eksporterów z przetwórstwa przemysłowego przedstawia tablica 4.
CZYNNIKI OKREŚLAJĄCE
WZROST WARTOŚCI DODANEJ W PRZEDSIĘBIORSTWACH EKSPORTUJĄCYCH W LATACH 2003–2007
Jak już wspomniano, w latach 2003–2007 wartość dodana wytworzona w przedsiębiorstwach eksportujących zwiększyła się nominalnie o 50,8%. W wyrażeniu realnym, przyjmując jako deflator wskaźnik cen produkcji sprzedanej przemysłu
8, był to
8
W latach 2003–2007 ceny produkcji sprzedanej przemysłu wzro- sły o 15,7%.
wzrost o 30,3% (tablica 5). Spośród ważniejszych sekcji, realny wzrost wartości dodanej wystąpił przede wszystkim w obsłu- dze nieruchomości i firm, górnictwie, handlu, a w mniejszym stopniu także i w przetwórstwie przemysłowym.
Wspomniany wyżej realny wzrost wartości dodanej w przed- siębiorstwach eksportujących o przeszło 30% był konsekwen- cją ponad 19% wzrostu liczby pracujących i ponad 9% wzrostu wydajności pracy, mierzonej wartością dodaną na 1 pracujące- go w cenach stałych.
Prawie we wszystkich głównych sekcjach głównym czynni- kiem powodującym zwiększenie wartości dodanej był wzrost zatrudnienia. Najwyraźniej wystąpiło to w handlu oraz obsłu- dze nieruchomości i firm. W tej pierwszej sekcji liczba pracują- cych zwiększyła z 247,4 tys. osób w 2003 r. do 396,7 tys. osób w 2007 r., a w drugiej sekcji odpowiednio – z 55,8 tys. osób do 98,6 tys. osób. W budownictwie, górnictwie i przetwórstwie przemysłowym wzrost zatrudnienia miał także pierwszorzęd- ne znaczenie, ale równocześnie liczącym się czynnikiem był wzrost wydajności pracy.
Wzrost wydajności pracy był decydującym czynnikiem o wzroście wartości dodanej w rolnictwie (sekcja A). Na sekcję tę w 2007 roku przypadało jednak zaledwie 1,3% całej war- tości dodanej wytworzonej w przedsiębiorstwach eksportu- jących. Warto dodać, że spośród wszystkich badanych sekcji, właśnie w rolnictwie nastąpił największy wzrost wydajności pracy. Wydajność ta mierzona wartością dodaną na 1 pracują- cego zwiększyła się realnie w latach 2003–2007 aż o 50%.
Drugi, pod względem wzrostu wydajności pracy, wskaź- nik uzyskała sekcja transportu i łączności (wzrost o 43,6%).
Pomimo znacznego wzrostu wydajności pracy wartość doda-
na generowana przez eksporterów tej sekcji zmniejszyła się
w kategoriach realnych o prawie 25%. Spowodowane to było
poważnym spadkiem zatrudnienia. Otóż liczba pracujących
zmniejszyła się w tej sekcji w analizowanym okresie o 48%, ob-
niżając się z 375,8 tys. osób do 195 tys. osób. Dostępne dane
wskazują, że zatrudnienie zmniejszyło się w szczególności
zatrudnienia i wzrost wydajności pracy miała miejsce w sumie w 9 działach (na 21 działów, dla których są dostępne wyniki).
Jak już wspomniano, głównym czynnikiem powodującym wzrost wartości dodanej w przetwórstwie przemysłowym było zwiększenie zatrudnienia. Liczba pracujących zwiększyła się w tym sektorze z 1,3 mln osób do 1,7 mln osób. Na 21 dzia- łów przetwórstwa przemysłowego, dla których są dostępne wyniki, w 18 działach nastąpił wzrost zatrudnienia, przy czym w 11 działach czynnik ten zadecydował o wzroście wartości dodanej. Tak było np. w produkcji artykułów spożywczych i napojów (dział 15), produkcji drewna i wyrobów z drewna (20), produkcji pojazdów mechanicznych (34), produkcji me- bli (36), produkcji metalowych wyrobów gotowych (28), czy produkcji masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru (21).
Tylko w trzech działach zatrudnienie nie wzrosło. Chodzi tu o: produkcję odzieży (dział 18), wytwarzanie koksu i pro- duktów rafinacji ropy naftowej (23) oraz produkcję pozostałe- go sprzętu transportowego (35). W działach 18 i 23 zatrudnie- nie zmniejszyło się, zaś w 36 praktycznie nie zmieniło się.
Znaczne zmniejszenie zatrudnienia w przemyśle odzieżo- wym było odbiciem pogarszającej się konkurencyjności tego przemysłu w ostatnich latach, a to z kolei wiązało się z umoc- nieniem złotego, rosnącymi kosztami robocizny w kraju i eks- pansją eksportową tanich wyrobów odzieżowych z krajów azjatyckich, w tym głównie z Chin. Ograniczenie zatrudnienia w sektorze eksportowym przemysłu rafineryjnego i koksowni- Tablica 6. Wzrost zatrudnienia i wzrost wydajności pracy jako czynniki określające zmiany w wartości dodanej genero- wanej przez przedsiębiorstwa eksportujące przetwórstwa przemysłowego w latach 2003–2007
Wyszczególnienie Wskaźnik wzrostu
zatrudnienia Wskaźnik wzrostu wydajności pracy
Wzrost wartości dodanej w cenach
stałych
1 2 3 4 = 2 × 3
Przetwórstwo przemysłowe ogółem (sekcja D) 1,247 1,052 1,312
Produkcja artykułów spożywczych i napojów (dział 15) 1,335 0,977 1,304
Włókiennictwo (17) 1,015 0,955 0,969
Produkcja odzieży (18) 0,773 1,021 0,789
Produkcja drewna i wyrobów z drewna (20) 1,284 1,003 1,288
Produkcja masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru (21) 1,385 0,800 1,108
Działalność wydawnicza, poligrafia (22) 1,512 0,944 1,426
Wytwarzanie koksu, produktów rafinacji ropy naftowej (23) 0,869 1,361 1,183
Produkcja wyrobów chemicznych (24) 1,088 1,117 1,216
Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych (25) 1,539 0,894 1,375
Produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych (26) 1,178 1,385 1,631
Produkcja metali (27) 1,030 2,055 2,117
Produkcja metalowych wyrobów gotowych (28) 1,511 1,087 1,643
Produkcja maszyn i urządzeń (29) 1,238 1,151 1,425
Produkcja maszyn biurowych i komputerów (30) 1,235 0,699 0,863
Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej (31) 1,247 0,960 1,198
Produkcja urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (32) 1,579 0,348 0,549
Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych (33) 1,093 1,140 1,247
Produkcja pojazdów mechanicznych (34) 1,599 0,962 1,539
Produkcja pozostałego sprzętu transportowego (35) 1,002 1,247 1,249
Produkcja mebli; pozostała działalność nie sklasyfikowana (36) 1,271 0,923 1,173
Zagospodarowanie odpadów (37) 1,322 1,253 1,656
Uwagi: W nawiasach symbol działu PKD, Źródło: Jak w tablicy 1.
w dwóch działach tej sekcji: w dziale „poczta i telekomunika- cja” (spadek zatrudnienia z 146,1 tys. osób do 41,8 tys. osób
9) oraz w dziale „transport lądowy” (spadek zatrudnienia z 191,9 tys. osób do 118,6 tys. osób).
W niektórych sekcjach wydajność pracy, mierzona warto- ścią dodaną na 1 pracującego, w przedsiębiorstwach ekspor- tujących obniżyła się. Wymienić tu należy przede wszystkim sekcję E „wytwarzanie i zaopatrywanie w energię gaz i wodę”, gdzie wydajność pracy zmniejszyła się o 20%.
Na szczególne omówienie zasługuje sekcja przetwórstwa przemysłowego, która generuje zdecydowanie największą wartość dodaną w sektorze eksportowym. W latach 2003–
–2007 w podmiotach eksportujących tej sekcji nastąpił wzrost wartości dodanej w kategoriach realnych o 31% (tablica 6).
Największy, ponad dwukrotny, wzrost wartości dodanej nastą- pił w produkcji metali, dziale 27 obejmującym m.in. hutnictwo stali. Ponadto wysoki wzrost wartości dodanej zanotowano w zagospodarowaniu odpadów (dział 37) i produkcji wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych (26). We wszystkich tych trzech działach miał miejsce wzrost zatrudnienia i wzrost wydajności pracy. Taka sama sytuacja, tzn. jednoczesny wzrost
9
W czołowej firmie tego działu i jednej z największych firm w Pol-
sce, tj. w Telekomunikacji Polskiej SA zatrudnienie zmniejszyło się
42,6 tys. osób w 2003 r. do 31,3 tys. osób w 2007 r. (na podstawie da-
nych z Listy 500 publikowanej przez Rzeczpospolitą).
czego mogło po prostu oznaczać wycofanie z działalności eks- portowej niektórych przedsiębiorstw tego działu (np. wsku- tek dobrej koniunktury na rynku krajowym). Świadczy o tym zmniejszenie liczby eksporterów tej branży z 24 firm w 2003 roku do 22 firm w 2007 r. Z kolei nie bez wpływu na stagnację liczby pracujących w dziale „produkcji pozostałego sprzętu transportowego” mogła mieć bardzo trudna sytuacja w prze- myśle stoczniowym, który dominuje zarówno pod względem przychodów, jak i zatrudnienia w tym dziale.
Spośród wszystkich działów przetwórstwa przemysłowego, największy wzrost zatrudnienia w przedsiębiorstwach ekspor- tujących miał miejsce w przemyśle motoryzacyjnym. W latach 2003–2007 liczba pracujących zwiększyła się w tych firmach o 60%, podnosząc się z 74,2 tys. osób do 118,7 tys. osób. Po- nadto znaczny wzrost zatrudnienia nastąpił w takich działach jak: produkcja urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomu- nikacyjnych (wzrost zatrudnienia o 57,9%), produkcja wyro- bów gumowych i z tworzyw sztucznych (o 53,9%), działalność wydawnicza, poligrafia (o 51,2%), produkcja metalowych wy- robów gotowych (o 51,1%). Charakterystyczne, że w 5 wyżej wymienionych działach silny wzrost zatrudnienia szedł na ogół w parze ze spadkiem wydajności pracy, mierzonej wartością dodaną na 1 pracującego. Mogło być to związane z faktem, że nowozatrudnieni wykazywali niższą wydajność pracy niż „sta- rzy” pracownicy. Inną przyczyną – zwłaszcza w przypadku pro- dukcji urządzeń radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyj- nych, gdzie spadek wydajności pracy był znaczny – mógł być wzrost materiałochłonności (importochłonności) produkcji.
W pięciu działach przetwórstwa przemysłowego czynni- kiem decydującym o zwiększeniu wartości dodanej w przed- siębiorstwach eksportujących był wzrost wydajności pracy.
Chodzi tu o następujące działy: produkcja metali (dział 27), wytwarzanie koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (23), produkcja pozostałego sprzętu transportowego (35), pro- dukcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycz- nych (33), produkcja wyrobów z surowców niemetalicznych pozostałych (26) oraz produkcja wyrobów chemicznych (24).
Omawiane zjawisko szczególnie wyraźnie wystąpiło w dziale produkcji metali, gdzie wydajność pracy wzrosła w analizowa- nym okresie ponad dwukrotnie. W dziale tym dominuje hut- nictwo stali. Wysoki wzrost wydajności pracy w hutnictwie był po części związany z prywatyzacją holdingu Polskie Huty Stali.
Ten zdecydowanie największy producent stali w naszym kraju został w 2004 roku sprzedany hinduskiej grupie LNM Holdings (później Mittal Steel
10). Ponadto duży wpływ na wzrost war- tości dodanej tego działu miała hossa na międzynarodowym rynku stali w poprzednich latach. Doprowadziło to do wzrostu cen wyrobów hutniczych, a to z kolei przyczyniło się do znacz- nej poprawy zysków producentów tego metalu.
PODSUMOWANIE
W przybliżeniu można powiedzieć, że odpowiednikiem war- tości dodanej wytworzonej przez przedsiębiorstwo jest w ska- li makro PKB. W 2007 r., przy PKB wynoszącym 1175,3 mld zł,
10
