Powikłania neuropsychiatryczne związane z COVID-19

(1)

Adres do korespondencji:

Anna Mosiołek,

MSCZ im. Prof. Jana Mazurkiewicza ul. Partyzantów 2/4, 05–802 Pruszków, e-mail: manitka@tlen.pl

Jadwiga Mosiołek

¹

, Paweł Jakubczak

²

, Anna Mosiołek

^{2, 3}

1Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu

2Mazowieckie Specjalistyczne Centrum Zdrowia im. Prof. Jana Mazurkiewicza w Pruszkowie

3Klinika Psychiatryczna Wydział Nauki o Zdrowiu Warszawski Uniwersytet Medyczny

— przegląd kliniczny

Neuropsychiatric complications related to COVID-19:

clinical review

Abstract

COVID-19 is a disease caused by infection with the SARS-CoV-19 virus which was first detected in 2019. Since then it has spread around the world, leading to the declaration of the coronavirus pandemic by the World Health Organization. The course of infection may take a wide variety of forms from asymptomatic to severe with the presence of numerous complications that can lead to death. Symptoms of infection may affect various organs and systems, especially the respiratory system. In our article, we will focus on the neuropsychiatric consequences of SARS-CoV-2 infection. The most frequently reported neurological symptoms include headache (3.7–70.3%) and chronic fatigue (53.1–53.6%). The dominant psychiatric symptoms are anxiety and depressive symptoms (4.6–37.86%). At the moment, however, the long-term consequences of SARS-CoV-19 infection are still unknown, therefore further observation and research in this direction is necessary.

Psychiatry 2021; 18, 3: 232–240

Key words: COVID-19, neuropsychiatric sequelae, neuroinvasion

Wstęp

SARS-CoV-2 to nowy, jednoniciowy betakoronawirus RNA, należący do tej samej podrodziny co SARS-CoV-1 i MERS-CoV. Po raz pierwszy pojawił się 17 listopada 2019 roku w Chińskim mieście Wuhan. W Polsce pierwszy przypadek odnotowany został 4 marca 2020 roku, natomiast 11 marca 2020 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO, World Health Organization) ogłosiła po- czątkiem pandemii. Jak podaje WHO, do 24 marca 2021 roku odnotowano 123,9 mln przypadków w 192 krajach, w tym 2,73 mln zgonów [1]. Do rozprzestrzeniania

wirusa dochodzi głównie drogą kropelkową, zgłaszane są także przypadki zakażenia poprzez kontakt z obiek- tami, na których znajdował się wirus [2]. Okres inkubacji najczęściej wynosi około 5 dni, jednak może się wahać od 2 do 14 dni [3]. COVID-19 najczęściej powoduje objawy takie jak, gorączka, suchy kaszel i zmęczenie, a jego przebieg nie wymaga hospitalizacji. Choroba powodowana przez nowego koronawirusa może mieć także ciężki przebieg — około 20% pacjentów rozwija ciężkie lub śmiertelne choroby układu oddechowego w postaci zapalenia płuc, zapalenia oskrzeli, zespołu ostrej niewydolności oddechowej (ARDS, acute respi- ratory distress syndrome), a także wstrząs septyczny, oporną kwasicę metaboliczną, zaburzenia krzepnięcia i zespół niewydolności wielonarządowej [4]. Ponadto neurotropizm stwierdzany w zakażeniu SARS-CoV-2 przyczynia się do powstawania konsekwencji neurologicznych i psychiatrycznych, w tym ciężkich, takich jak

(2)

zapalenie mózgu [4]. Większość zgonów wywołana jest patofizjologiczną konsekwencją zaburzonej osi mózg- -płuco-mózg, która występuje w postaci dysfunkcji neurologicznej oraz uszkodzenia płuc [5]. Wskaźniki śmiertelności są wyższe u mężczyzn i drastycznie rosną wraz z wiekiem [6]. Ponadto choroby współistniejące, jak cukrzyca i otyłość, również zwiększają ryzyko nie- wydolności wielonarządowej [7]. Pandemia COVID-19 wymusiła zmianę postępowania osób wykonujących zawody medyczne, prowadząc do ograniczenia kontaktu osobistego z pacjentem, na rzecz kontaktu za pośredni- ctwem telefonu lub komunikatorów wideo. Konieczność zachowywania dystansu społecznego i częsta izolacja od innych osób, a także wprowadzenie przez państwa kontroli zachowań obywateli zwiększyło poziom lęku o siebie, jak i o osoby bliskie, przyczyniając się do dużego obciążenia dobrostanu psychicznego.

Przegląd badań

Obecny przegląd kliniczny miał na celu ocenę ilościo- wych i jakościowych powikłań neuropsychiatrycznych będących wynikiem zakażenia SARS-CoV-19.

Przeszukano systematycznie bazy danych PubMed w okresie od stycznia 2020 roku do lutego 2021 roku.

Uwzględniono badania z udziałem ludzi publikowane w recenzowanych czasopismach. Kryteria wyboru pub- likacji uwzględniały rozpoznanie kliniczne COVID-19 i obecność komplikacji neuropsychiatrycznych. Wyszu- kiwane terminy obejmowały hasła: COVID-19, powi- kłania, neuropsychiatryczne, mechanizm neuroinwazji.

Bazy przeszukiwano odrębnie dla każdego czynnika uwzględniając wcześniej opisane kryteria. Dane zostały przeszukane i wyodrębnione niezależnie przez trzech autorów, porównano wyniki i uzyskano konsensus w drodze dyskusji.

Epidemie koronawirusów w przeszłości a pandemia COVID-19

Pandemia SARS-CoV w okresie od listopada 2002 do sierpnia 2003 objęła 32 kraje, z 8422 potwierdzonymi przypadkami i 916 (10,87%) ofiarami śmiertelnymi. Wi- rus MERS- CoV w okresie od kwietnia 2012 roku do grud- nia 2019 roku rozprzestrzenił się na 27 kraje, powodując 2496 przypadków i 868 (34,77%) ofiar śmiertelnych [8].

Do tej pory najwyższą śmiertelność obserwowano w przypadku zakażenia MERS, natomiast najniższa dotyczy SARS-CoV-2 [9]. Wydaje się natomiast, że wskaźnik śmiertelności COVID-19 jest wyższy niż w przypadku grypy, zwłaszcza sezonowej. Wciąż pojawiają się nowe informacje odnośnie do śmiertelności SARS-CoV-2, któ- rych wyniki są w dużej mierze zależne od grupy badanej.

Su Yu i wsp. [10] odnotowali 14–15% zgonów wśród

pacjentów hospitalizowanych. Huang i wsp. [11] oraz Wang i wsp. [12] zgłaszają współczynniki śmiertelności wynoszące odpowiednio 14,6% i 4,3%. Nie reprezentują one jednak rzeczywistej śmiertelności. Najważniejszym powodem tej rozbieżności są niewykrywalne dane przypadki bezobjawowe lub pacjenci z łagodnymi objawami, którzy nie podlegają hospitalizacji [13].

SARS-CoV-2 charakteryzuje się najwyższą zdolnością transmisji, następnie SARS-CoV i MERS-CoV, dla których podstawowa liczba reprodukcyjna została przewidziana odpowiednio na 2–3,58; 1,7–1,9 i < 1 [14]. Nie ma obecnie dowodów na transmisję COVID-19 między matką a płodem. Zhu i wsp. [15] przeanalizowali 10 przypadków noworodków urodzonych przez matki COVID-19-dodatnie. Według ich ustaleń, chociaż infekcja COVID-19 może mieć negatywne skutki u noworodków, nie ma wystarczających dowodów na duże ryzyko pio- nowej transmisji SARS-CoV-2. Ustalenia te wydają się zgodne z brakiem dowodów wskazujących na transmisję matka-płód w zakażeniach SARS-CoV i MERS-CoV [13].

Główne objawy kliniczne zakażeń koronawirusami 2019- nCoV, MERS-CoV i SARS-CoV są podobne: gorączka, dreszcze, kaszel, duszność, uogólnione bóle mięśni, złe samopoczucie, senność, biegunka, splątanie, duszność i zapalenie płuc [8]. Epidemią SARS-CoV i MERS-CoV towarzyszyły ponadto objawy, takie jak splątanie, nastrój depresyjny, niepokój czy zaburzenia pamięci. Ze względu na podobieństwo SARS-CoV-2 do SARS-CoV i MERS-CoV konieczne jest uwzględnienie możliwości występowania objawów psychiatrycznych wśród pacjen- tów z COVID-19 [16]. Globalne organy odpowiedzialne za zdrowie publiczne powinny podjąć natychmiastowe środki zapobiegania wybuchom kolejnych nowych lub ponownie pojawiających się patogenów na całym świe- cie, aby zminimalizować zarówno globalnie, jak i lokalnie obciążenie zdrowotne [8].

Mechanizm neuroinwazji

Neuropsychiatryczne konsekwencje zakażenia COVID-19 obserwuje się od początku pandemii. Mechanizm odpo- wiadający za ich występowanie jest obecnie szeroko dys- kutowany. Wyniki badań wskazują na to, że SARS-CoV-2 łączy się z receptorami ACE2 (angiotensin-converting enzyme 2) gospodarza [17], obecnymi w nabłonku pęcherzyków płucnych, jelit, tętnic i żył, za pomocą gliko- proteinowych wypustek S1 i tą drogą przedostaje się do organizmu [18]. Obecność wirusa w krążeniu ogólnym umożliwia mu przejście do krążenia mózgowego [19], gdzie powolny ruch krwi w obrębie mikrokrążenia może być jednym z czynników ułatwiających interakcję białka S1 wirusa COVID-19 z ACE2 obecnych w śródbłonku naczyń włosowatych. Uszkodzenie śródbłonka może

(3)

Tabela 1. Zaburzenia neuropsychiatryczne obserwowane w przebiegu COVID-19 Table 1. Neuropsychiatric disorders observed in COVID-19 patients

Badanie Rok Typ badania Grupa badana

Wyniki Nieprawidłowości

w badaniach Liguori

i wsp.

[26]

2020 Obserwacja n = 103 Zaburzenia snu (49,51%) Zaburzenia smaku (46,60%) Bóle głowy (38,83%) Hiposomia (38,83%) (objawy najczęściej 2 lub

> 7 dni od zakażenia)

Podwyższone stężenie WBC

Obniżone stężenie CRP

Mao i wsp.

[23]

2020 Analiza retrospektywna

n = 214 Zawroty głowy (16,8%) Ból głowy (13,1%) Zaburzenia smaku (5,6%) Zaburzenia węchu (5,1%) Choroby naczyniowo-mózgowe (2,8%) zaburzenia świadomości (7,5%)

Ataksja (0,5%) Drgawki (0,5%)

OUN: niższe stężenia limfocytów i mniejsza liczba płytek krwi, wyższe stężenie azotu moczniko- wego we krwi

Nalleballe i wsp.

[24]

2020 Analiza danych

n = 40 469 Ból głowy (3,7%) Encefalopatia (2,3%) Ból mięśni (2,0%) Ból (1,8%)

Utrata smaku i zapachu (1,2%) Udar mózgu i TIA (1,0%) Zawroty głowy (0,9%) Objawy i oznaki stanu emocjo- nalnego (0,8%)

Napad drgawkowy (0,6%) Polineuropatia (0,6%) Zaburzenia pozapiramidowe i ruchowe (0,7%)

Zaburzenia korzeni nerwów i splotów (0,4%)

Lechien i wsp.

[25]

2020 Analiza n = 1420 Bóle głowy (70,3%) Utrata węchu (70,2%) Osłabienie (63,3%) Bóle mięśni (62,5%) Zaburzenia smaku (54,2%) Morigu-

chi i wsp.

[28]

2020 Przypadek kliniczny

n = 1 Zapalenie mózgu RNA SARS-CoV-2 nie zo-

stało wykryte w wymazie z nosogardła, ale w PMR Efe i wsp.

[29]

n = 1 Zapalenie mózgu

Ye i wsp.

[27]

n = 1 Zapalenie mózgu IgM i IgG anty-SARS-

-CoV-2 nie były wykrywal- ne w próbce PMR Hayashi

i wsp.

[31]

n = 1 Zapalenie mózgu/encefalopatia

(4)

w badaniach Poyiadji

i wsp. [30]

n = 1 Ostra encefalopatia martwicza Nie udało się przeprowa- dzić badania na obecność SARS-CoV-2 w PMR Delorme

i wsp. [32]

2020 Seria przy- padków

n = 4 Encefalopatia SARS-CoV-2 RT–PCR

w PMR był ujemny u wszystkich pacjentów.

Wszyscy pacjenci mieli spójny wzór nieprawidło- wości FDG-PET/TK mózgu, mianowicie hipometabo- lizm czołowy i hipermeta- bolizm móżdżku Kishfy

i wsp. [33]

n = 2 PRES

Princiotta Cariddi i wsp. [34]

n = 1 PRES

Caress i wsp. [37]

n = 37 Zespół Guillaina-Barrégo SARS-CoV-2 RT–PCR w PMR był ujemny u wszystkich pacjentów

CRP (C-reactive protein) — białko c-reaktywne; FDG-PET/TK (fluorodeoxyglucose-positron emission tomography/tomografia komputerowa) — tomografia PET wykonana po podaniu FDG; IgG immunoglobuliny G; IgM — immunoglobuliny M; OUN — ośrodkowy układ nerwowy; PMR — płyn mózgowo-rdzeniowy; PRES (posterior reversible leuko- encephalopathy syndrome) — zespół odwracalnej tylnej encefalopatii; RNA (rybonucleic acid) — kwas rybonukleinowy; RT-PCR (real-time polymerase chain reaction) — reakcja łańcuchowa polimerazy w czasie rzeczywistym; TIA (transient ischaemic attack) — przemijający atak niedokrwienny; WBC (white blood cells) — leukocyty

Tabela 1 (cd.). Zaburzenia neuropsychiatryczne obserwowane w przebiegu COVID-19 Table 1 (cont.). Neuropsychiatric disorders observed in COVID-19 patients

prowadzić do przedostania się wirusa do tkanek móz- gowych i powodować uszkodzenie neuronów [17, 20].

Innym często sugerowanym mechanizmem inwazji jest rozprzestrzenianie się SARS-CoV-2 przez nerw wę- chowy. Wirus w pierwszej kolejności atakuje neurony obwodowe, przedostając się do ośrodkowego układu nerwowego (OUN) za pomocą wstecznego transportu aksonalnego [19, 21]. Teoria ta wydaje się prawdopo- dobna za względu na obecność wirusa w nabłonku nosa, opuszce węchowej i występowanie hiposomii [18].

Neurologiczne i neuropsychiatryczne następstwa zakażenia SARS-CoV-2

Pierwsze wzmianki dotyczące występowania sympto- mów neurologicznych w przebiegu infekcji COVID-19 pojawiały się już na początku 2020 roku. Przeprowadzo- ne na początku pandemii retrospektywne studium przy- padków w Pekińskim szpitalu wskazało ból głowy (6,5%) jako jeden z najczęściej stwierdzanych objawów infekcji COVID-19 [22]. Retrospektywna seria 214 przypadków przedstawiona przez Mao i wsp. [23] wykazała występo- wanie objawów neurologicznych u 78 (36,4%), w tym

40 z ciężkim przebiegiem infekcji, badanych, z przewa- gą objawów ośrodkowych (24,8%) takich jak zawroty i bóle głowy nad obwodowymi (8,9%) wśród których najczęściej stwierdzano zaburzenia smaku i węchu.

Uraz mięśni szkieletowych dotyczył 10,7% badanych.

Ponadto u pacjentów z ciężkim przebiegiem COVID-19 zaobserwowano częstsze występowanie ostrej choroby naczyniowo-mózgowej, zaburzeń świadomości i uszkodzenia mięśni szkieletowych. W badaniach laboratoryj- nych całkowita liczba limfocytów we krwi była znacznie niższa u pacjentów z objawami związanymi z ośrodko- wym układem nerwowym lub mięśniowymi, a ta ostat- nia grupa również wykazywała podwyższone stężenie białka C-reaktywnego (CRP, C-reactive protein) w osoczu w porównaniu z pacjentami, u których nie stwierdzono uszkodzenia mięśni szkieletowych [23]. Obszerna analiza danych przeprowadzona przez Nalleballe i wsp. [24] na grupie 40 469 osób wykazała występowanie powikłań neuropsychiatrycznych u 22,5% z nich. Wśród najczęściej zgłaszanych objawów neurologicznych wymieniane były bóle głowy (3,7%) i zaburzenia snu (3,4%) natomiast często wiązane z zakażeniem COVID-19 zaburzenia

(5)

Tabela 2. Psychiatryczne konsekwencje infekcji SARS-CoV-2 Table 2. Psychiatric consequences of SARS-CoV-2 infection

w badaniach Liguori

i wsp. [26]

2020 Obserwacja n = 103 Depresja (37,86%) Podwyższone stężenie WBC

Obniżone stężenie CRP Qi i ws.

[40]

2020 Analiza n = 41 Lęk/objawy depresyjne (26,8%) Chroniczne zmęczenie (53,6%) Objawy PTSD (12,2%) Nalleballe

i wsp. [24]

2020 Analiza danych

n = 40469

Lęk i inne pokrewne zaburzenia (4,6%)

Zaburzenia nastroju (3,8%) Zaburzenia snu (3,4%) Myśli samobójcze (0.2%) Beach

i wsp.

[44]

2020 Seria przypadków

n = 4 Delirium Unikalne cechy obejmo-

wały sztywność, alogię, abulię i podwyższone markery stanu zapalnego Mcloughlin

i wsp. [45]

2020 Point prevalence study

n = 71 Delirium 31 (42%) miało maja- czenie, z czego tylko 12 (39%) zostało rozpoznanych przez zespół kliniczny)

Ferrando i wsp. [46]

n = 3 Psychoza Podwyższone markery

stanu zapalnego Carfi

i wsp. [47]

n = 143 Zmęczenie (53,1%)

CRP (C-reactive protein) — białko c-reaktywne; PTSD (posttraumatic stress disorder) — zespół stresu porazowego; WBC (white blood cells) — leukocyty

węchu i smaku dotyczyły jedynie 1,2% przypadków. Od- mienne wyniki zaprezentował Lechien i wsp. [25] w ana- lizie 1420 przypadków COVID-19 o łagodnym i średnio ciężkim przebiegu stwierdzając ból głowy (70,3%), utratę węchu (70,2%) i zaburzenia smaku (54,2%) u znacznie wyższego procentu zakażonych. Przeprowa- dzone we Włoskim szpitalu badanie obserwacyjne wy- kazało występowanie objawów neuropsychiatrycznych u 94 z 103 badanych. Co ciekawe 66% pacjentów zgła- szało występowanie 3 lub więcej objawów, z których najczęściej zgłaszano zaburzenia smaku, zaburzenia snu, zaburzenia węchu, ból głowy i depresję [26]. Wśród rzadziej opisywanych nieprawidłowości neurologicznych związanych z zakażeniem COVID-19 wyróżnia się zapalenie mózgu [27–29] oraz encefalopatię [30–34], którą w badaniu retrospektywnym przeprowadzonym wśród zmarłych w wyniku infekcji COVID-19 stwierdzono u 1/5 badanych [35]. Wskazywałoby to na wysoką prewalencję encefalopatii wśród osób z ciężkim przebiegiem zakażenia i jej złe rokowanie. Warto zauważyć, że

stężenia cytokin prozapalnych, na przykład interleukiny 6 (IL-6, interleukine 6), czynnika martwicy nowotworu alfa (TNF-α, tumor necrosis factor alpha), IL-8, IL-10, IL-2R) w osoczu krwi przypadków śmiertelnych SARS-CoV-2 był znacznie podwyższony, wskazując na występowanie

„burzy cytokin” mogącej mieć wpływ na wystąpienie encefalopatii [36]. Zespół Guillaina-Barrégo związany z COVID-19 wydaje się rzadkim stanem, a jego wzorce kliniczne są podobne do tych sprzed pandemii [37].

Psychiatryczne konsekwencje infekcji COVID-19 Długoterminowe powikłania neuropsychiatryczne związane z infekcją SARS-CoV-2 są obecnie nieznane.

Analiza pandemii występujących w przeszłości, epidemii SARS-CoV-1 i MERS wykazała, że powikłania takie mogą występować w bardzo zmiennych okresach, od tygodni po ustąpieniu ostrych objawów oddechowych do wielu lat po infekcji. Globalny zasięg pandemii COVID-19 spo- wodował, że nawet niski procent prewalencji późnych konsekwencji neuropsychiatrycznych spowoduje znaczą-

(6)

ce konsekwencje dla zdrowia publicznego [38]. Krótkofa- lowe następstwa SARS-CoV-2 dla zdrowia psychicznego opisywane są zarówno wśród pacjentów w ostrej fazie infekcji jak i seronegatywnych ozdrowieńców. Przegląd systematyczny prowadzony w hiszpańskim szpitalu wy- kazał obecność objawów neuropsychiatrycznych u 167 z 841 (19,9%) pacjentów, przy czym najczęstszym objawem była bezsenność, następnie lęk, depresja i psychoza.

Żaden z tych objawów nie był związany z ciężkością choroby [39]. Podobne wyniki przedstawia analiza danych

— najczęstsze manifestacje psychiatryczne to lęk i inne pokrewne zaburzenia (4,6%) oraz zaburzenia nastroju (3,8%). Myśli samobójcze zgłaszało natomiast 0,2%

(63 z 40 469) badanych [24]. Liguori i wsp. [26] podają natomiast występowanie objawów depresyjnych u 37,86%

pacjentów z grupy badanej [26]. Analiza 41 przypadków zaprezentowana przez Qi i wsp. [40] podaje chroniczne zmęczenie (53,6%), lęk i objawy depresyjne (26,8%) oraz objawy potraumatycznego stresu pourazowego (PTSD, post-traumatic stress disorder) (12,2%) jako najczęściej prezentowane objawy psychiatryczne [40].

Wysoka prewalencja PTSD obserwowana w pandemii COVID-19 w szczególności występuje pośród osób, u których przebieg infekcji był ciężki z zagrożeniem ich życia. Potraumatyczny stres pourazowy obserwowano także w grupie pracowników medycznych narażonych na stały kontakt z patogenem, którzy nie zostali w sposób zgodny z wytycznymi zabezpieczeni w środki ochrony osobistej (z powodu niedoboru środ- ków). Część badaczy podkreśla znaczenie w rozwoju objawów PTSD poczucia bezsilności spowodowanego brakiem sprawdzonych metod leczenia, lęku przed zakażeniem oraz długotrwałej izolacji, która spowo- dowała znaczące zmiany stylu życia (kwarantanna, dy- stans społeczny) [41]. Badanie przeprowadzone wśród norweskich pracowników ochrony zdrowia i sektora publicznego wykazało występowanie subklinicznych objawów PTSD u 28,9% z nich (zdecydowanie częściej dotyczyło to pracowników mających bezpośrednią styczność z zakażonymi COVID-19) [42]. Testy przesie- wowe hiszpańskiej populacji wykazały występowanie objawów PTSD u 15,8% badanych. Zaobserwowano, że płeć żeńska, problemy psychiatryczne lub neurologiczne w przeszłości, objawy infekcji COVID-19 lub zakażenie u osoby z bliskiego otoczenia wiązane były z częstszym występowaniem PTSD, a także objawów lękowych i depresyjnych [43]. Jak wskazują wyniki powyższych badań, problem PTSD wiązanego z pandemią SARS- -CoV-2 nie ogranicza się jedynie do osób zakażonych, a dotyczy szeroko pojętej populacji. Powoduje to, że zwiększa się pula pacjentów, którzy potrzebować mogą wsparcia psychologicznego.

Seria przypadków zaprezentowana przez Beach i wsp.

[44] wskazuje delirium jako potencjalny objaw związany z infekcją COVID-19. Przedstawione wyniki sugerują, że delirium może być jedynym prezentowanym objawem przy braku zmian w układzie oddechowym. Zwraca się także uwagę na niedorozpoznawalność delirium [31], co, biorąc pod uwagę wysokie wskaźniki majaczenia wykazane we wcześniejszych badaniach, szpitale powinny rozważyć dodanie zmian stanu psychicznego do listy kryteriów testowania [45]. Psychoza związana z zakaże- niem SARS-CoV-2 została opisana w serii przypadków przedstawionej przez Ferrando i wsp. [46]. Wszystkie te przypadki prezentowały się podobnie, z nowym i nie- dawnym silnym lękiem, pobudzeniem, paranoją, zdezor- ganizowanym myśleniem i brakiem typowych objawów oddechowych lub żołądkowo-jelitowych związanych z COVID-19, ponadto nie występowały zaburzenia smaku i węchu. Etiologia opisanych objawów psychotycznych mogła być związana ze stresem pandemii SARS-CoV-2 u osób wrażliwych psychiatrycznie. Jednak brak zaintere- sowania COVID-19 u tych pacjentów, obecność zakaże- nia COVID-19 i podwyższone markery stanu zapalnego, szczególnie CRP, zwiększają prawdopodobieństwo teorii wyzwolenia objawów pod wpływem stanu zapalnego związanego z wirusem [46]. W badaniu przeprowadzonym przez Carfi i wsp. [47] oceniano przetrwałe objawy zakażenia COVID-19 u 143 pacjentów seronegatywnych średnio po 60 dniach od wystąpienia ostrej infekcji. W momencie oceny tylko 18 (12,6%) było cał- kowicie wolnych od jakichkolwiek objawów związanych z COVID-19, podczas gdy 32% miało 1 lub 2 objawy, a 55% 3 lub więcej. Żaden z pacjentów nie miał gorączki ani żadnych oznak lub objawów ostrej choroby. Pogor- szenie jakości życia obserwowano u 44,1% chorych.

Wśród najczęściej zgłaszanych występowały zmęczenie (53,1%), duszność (43,4%), ból stawów (27,3%) i ból w klatce piersiowej (21,7%). Badanie to wskazuje na konieczność dalszego monitorowania efektów zakażenia COVID-19 pod kątem efektów długofalowych.

Wnioski

Powikłania neuropsychiatryczne wydają się dotyczyć znacznej części pacjentów zakażonych SARS-CoV-2. Nie ma obecnie badań określających długofalowe efekty infekcji COVID-19, natomiast przegląd badań dotyczy powikłań neuropsychiatrycznych w trakcie aktywnego zakażenia SARS-CoV-2 do około 60 dni po przebytej infekcji. Po- wikłania wydają się mieć podobny charakter niezależnie od czasu wystąpienia. Wśród najczęściej zgłaszanych wymienić można bóle głowy (3,7–70,3%), chroniczne zmęczenie (53,1–53,6%), a także lęk i objawy depresyjne (4,6–37,86%). Zwraca uwagę także fakt, że część powi-

(7)

kłań, takich jak zapalenie mózgu, encefalopatia czy poje- dyncze przypadki psychoz mogą przebiegać bez objawów charakterystycznych dla COVID-19 mimo pozytywnego testu PCR (polymerase chain reaction). Wskazuje to na potrzebę wykonywania testów w kierunku SARS-CoV-2 nieprezentujących typowych objawów związanych z zaka- żeniem. Ponadto, konieczne są dalsza obserwacja i badania nad możliwymi powikłaniami, szczególnie długofalowymi.

Podsumowanie

Nowy koronawirus według przeprowadzonego przeglą- du, na podstawie analizy wielu badań oraz uzyskanych wyników, powoduje powikłania wielonarządowe, które w znaczący

sposób zmieniają życie zakażonych już w trakcie infekcji SARS-CoV-19 do 60 dni od uzyskania wyniku nega- tywnego testu PCR — był to czas wykonania badań w większości przeglądów. Cechą wspólną charakteryzu- jącą wirusy SARS-CoV, MERS-CoV oraz SARS-CoV-2 jest infekcja układu oddechowego, która wywołuje kaszel, duszności oraz gorączkę i bóle mięśniowo-stawowe.

Jednak nowy koronawirus jest bardziej zaraźliwy, co potwierdzają inne przeglądy. Objawy neuropsychiatryczne związane z zakażeniem wirusem SARS-CoV-2 są związane z przejściem wirusa do krążenia mózgo- wego [19] oraz interakcją białka S1 wirusa COVID-19

z ACE2 obecnym w śródbłonku naczyń włosowatych.

Uszkodzenie śródbłonka może prowadzić do przedostania się wirusa do tkanek mózgowych i powodować uszkodzenie neuronów [17, 20], co mogłoby odpo- wiadać obserwowanym objawom. Przegląd systematyczny prowadzony w hiszpańskim szpitalu wykazał obecność objawów neuropsychiatrycznych takich jak bezsenność, lęk, depresja i psychoza u 19,9% pa- cjentów [39]. Pogorszenie jakości życia obserwowano u 44,1% chorych. Wśród najczęściej zgłaszanych wy- stępowały zmęczenie (53,1%), duszność (43,4%), ból stawów (27,3%) i ból w klatce piersiowej (21,7%) [47].

Odległym powikłaniem infekcji SARS-CoV-19 mogą być objawy PTSD stwierdzane głownie w grupie osób, u których występował bardzo ciężki przebieg zakażenia.

Objawy PTSD obserwowano również w grupie osób narażonych na stały kontakt z wirusem SARS-CoV-2.

Bardzo niepokojące są doniesienia dotyczące objawów związanych z burzą cytokin. W badaniach zaobserwowano, że stężenia cytokin prozapalnych, na przykład IL-6, TNF-α, IL-8, IL-10, IL-2R w osoczu krwi przypadków śmiertelnych SARS-CoV-2 był znacznie podwyższone, co może mieć wpływ na wystąpienie encefalopatii [36].

Wyniki niniejszego przeglądu wskazują na konieczność dalszego monitorowania efektów zakażenia COVID-19 pod kątem efektów długofalowych.

Streszczenie

COVID-19 jest chorobą powodowaną przez zakażenie wirusem SARS CoV-19, który po raz pierwszy wykryty zo- stał w 2019 roku. Od tamtej pory rozprzestrzenił się on na cały świat, prowadząc do ogłoszenia przez Światową Organizację Zdrowia pandemii koronawirusa. Przebieg zakażenia może przyjmować bardzo zróżnicowane formy od bezobjawowej po ciężką z obecnością licznych powikłań, które mogą prowadzić do zgonu. Objawy zakażenia mogą dotyczyć różnych organów i układów, w szczególności oddechowego. W niniejszym artykule skupiono się na neuropsychiatrycznych konsekwencjach zakażenia SARS-CoV-2. Wśród najczęściej zgłaszanych objawów neu- rologicznych wyróżnia się bóle głowy (3,7–70,3%), chroniczne zmęczenie (53,1–53,6%). Dominującymi objawami psychiatrycznymi są lęk i objawy depresyjne (4,6–37,86%). Na ten moment nieznane są jednak długofalowe kon- sekwencje zakażenia SARS-CoV-19, dlatego konieczne są dalsza obserwacja i prowadzenie badań w tym kierunku.

Psychiatria 2021; 18, 3: 232–240

Słowa kluczowe: COVID-19, konsekwencje neuropsychiatryczne, mechanizm neuroinwazji

Piśmiennictwo:

1. WHO Coronavirus (COVID-19) Dashboard. https://covid19.who.

int (24.03.2021).

2. Harrison AG, Lin T, Wang P. Mechanisms of SARS-CoV-2 Trans- mission and Pathogenesis. Trends Immunol. 2020; 41(12):

1100–1115, doi: 10.1016/j.it.2020.10.004, indexed in Pubmed:

33132005.

3. McAloon C, Collins Á, Hunt K, et al. Incubation period of COVID-19:

a rapid systematic review and meta-analysis of observational

research. BMJ Open. 2020; 10(8): e039652, doi: 10.1136/bmjo- pen-2020-039652, indexed in Pubmed: 32801208.

4. Xie P, Ma W, Tang H, et al. Severe COVID-19: A review of recent progress with a look toward the future. Front Public Health. 2020;

8: 189, doi: 10.3389/fpubh.2020.00189, indexed in Pubmed:

32574292.

5. Nuzzo D, Picone P. Potential neurological effects of severe CO- VID-19 infection. Neurosci Res. 2020; 158: 1–5, doi: 10.1016/j.

neures.2020.06.009, indexed in Pubmed: 32628969.

(8)

6. Gao YD, Ding M, Dong X, et al. Risk factors for severe and critically ill COVID-19 patients: A review. Allergy. 2021; 76(2): 428–455, doi:

10.1111/all.14657, indexed in Pubmed: 33185910.

7. Zhou Y, Chi J, Lv W, et al. Obesity and diabetes as high-risk factors for severe coronavirus disease 2019 (COVID-19). Diabetes Metab Res Rev. 2021; 37(2): e3377, doi: 10.1002/dmrr.3377, indexed in Pubmed: 32588943.

8. Meo SA, Alhowikan AM, Al-Khlaiwi T, et al. Novel coronavirus 2019- nCoV: prevalence, biological and clinical characteristics comparison with SARS-CoV and MERS-CoV. Eur Rev Med Pharmacol Sci. 2020;

24(4): 2012–2019, doi: 10.26355/eurrev_202002_20379, indexed in Pubmed: 32141570.

9. Ioannidis JPA. Infection fatality rate of COVID-19 inferred from se- roprevalence data. Bulletin of the World Health Organization 2021.

2021; 99: 19–33, doi: http://dx.doi.org/10.2471/BLT.20.265892].

10. Su YJ, Lai YC. Comparison of clinical characteristics of coronavirus disease (COVID-19) and severe acute respiratory syndrome (SARS) as experienced in Taiwan. Travel Med Infect Dis. 2020;

36: 101625, doi: 10.1016/j.tmaid.2020.101625, indexed in Pubmed: 32184131.

11. Huang C, Wang Y, Li X, et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. The Lancet. 2020;

395(10223): 497–506, doi: 10.1016/s0140-6736(20)30183-5.

12. Wang D, Hu Bo, Hu C, et al. Clinical characteristics of 138 hospitalized patients with 2019 novel coronavirus-infected pneumonia in Wuhan, China. JAMA. 2020; 323(11): 1061–1069, doi: 10.1001/

jama.2020.1585, indexed in Pubmed: 32031570.

13. Halaji M, Farahani A, Ranjbar R, et al. Emerging coronaviruses:

first SARS, second MERS and third SARS-CoV-2: epidemiological updates of COVID-19. Infez Med. 2020; 28(suppl 1): 6–17, indexed in Pubmed: 32532933.

14. Zhu Z, Lian X, Su X, et al. From SARS and MERS to COVID-19:

a brief summary and comparison of severe acute respiratory infections caused by three highly pathogenic human coronaviruses.

Respir Res. 2020; 21(1): 224, doi: 10.1186/s12931-020-01479-w, indexed in Pubmed: 32854739.

15. Zhou F, Yu T, Du R, et al. Clinical course and risk factors for mortality of adult inpatients with COVID-19 in Wuhan, China: a retrospective cohort study. The Lancet. 2020; 395(10229): 1054–1062, doi:

10.1016/s0140-6736(20)30566-3.

16. Rogers J, Chesney E, Oliver D, et al. Psychiatric and neuropsychiatric presentations associated with severe coronavirus infections:

a systematic review and meta-analysis with comparison to the COVID-19 pandemic. The Lancet Psychiatry. 2020; 7(7): 611–627, doi: 10.1016/s2215-0366(20)30203-0.

17. Abboud H, Abboud FZ, Kharbouch H, et al. COVID-19 and SARS- -Cov-2 infection: pathophysiology and clinical effects on the nervous system. World Neurosurg. 2020; 140: 49–53, doi: 10.1016/j.

wneu.2020.05.193, indexed in Pubmed: 32474093.

18. Azim D, Nasim S, Kumar S, et al. Neurological consequences of 2019-nCoV infection: A comprehensive literature review. Cureus.

2020; 12(6): e8790, doi: 10.7759/cureus.8790, indexed in Pubmed: 32601577.

19. Yachou Y, El Idrissi A, Belapasov V, et al. Neuroinvasion, neurotropic, and neuroinflammatory events of SARS-CoV-2: understanding the neurological manifestations in COVID-19 patients. Neurol Sci. 2020;

41(10): 2657–2669, doi: 10.1007/s10072-020-04575-3, indexed in Pubmed: 32725449.

20. Baig AM, Khaleeq A, Ali U, et al. Evidence of the COVID-19 virus targeting the CNS: tissue distribution, host-virus interaction, and proposed neurotropic mechanisms. ACS Chem Neurosci. 2020;

11(7): 995–998, doi: 10.1021/acschemneuro.0c00122, indexed in Pubmed: 32167747.

21. Armocida D, Palmieri M, Frati A, et al. How SARS-Cov-2 can involve the central nervous system. A systematic analysis of literature of the department of human neurosciences of Sapienza Univer- sity, Italy. J Clin Neurosci. 2020; 79: 231–236, doi: 10.1016/j.

jocn.2020.07.007, indexed in Pubmed: 33070902.

22. Tian S, Hu N, Lou J, et al. Characteristics of COVID-19 infection in Beijing. J Infect. 2020; 80(4): 401–406, doi: 10.1016/j.

jinf.2020.02.018, indexed in Pubmed: 32112886.

23. Mao L, Jin H, Wang M, et al. Neurologic manifestations of hospitalized patients with coronavirus disease 2019 in Wuhan, China.

JAMA Neurol. 2020; 77(6): 683–690, doi: 10.1001/jamaneu- rol.2020.1127, indexed in Pubmed: 32275288.

24. Nalleballe K, Reddy Onteddu S, Sharma R, et al. Spectrum of neuropsychiatric manifestations in COVID-19. Brain Behav Immun.

2020; 88: 71–74, doi: 10.1016/j.bbi.2020.06.020, indexed in Pubmed: 32561222.

25. Lechien JR, Chiesa-Estomba CM, Place S, et al. COVID-19 Task Force of YO-IFOS. Clinical and epidemiological characteristics of 1420 European patients with mild-to-moderate coronavirus disease 2019.

J Intern Med. 2020; 288(3): 335–344, doi: 10.1111/joim.13089, indexed in Pubmed: 32352202.

26. Liguori C, Pierantozzi M, Spanetta M, et al. Subjective neurological symptoms frequently occur in patients with SARS-CoV2 infection. Brain Behav Immun. 2020; 88: 11–16, doi: 10.1016/j.

bbi.2020.05.037, indexed in Pubmed: 32416289.

27. Ye M, Ren Yi, Lv T. Encephalitis as a clinical manifestation of CO- VID-19. Brain Behav Immun. 2020; 88: 945–946, doi: 10.1016/j.

bbi.2020.04.017, indexed in Pubmed: 32283294.

28. Moriguchi T, Harii N, Goto J, et al. A first case of meningitis/

encephalitis associated with SARS-Coronavirus-2. Int J Infect Dis.

2020; 94: 55–58, doi: 10.1016/j.ijid.2020.03.062, indexed in Pubmed: 32251791.

29. Efe IE, Aydin OU, Alabulut A, et al. COVID-19-associated encephalitis mimicking glial tumor. World Neurosurg. 2020; 140: 46–48, doi:

10.1016/j.wneu.2020.05.194, indexed in Pubmed: 32479911.

30. Poyiadji N, Shahin G, Noujaim D, et al. COVID-19-associated acute hemorrhagic necrotizing encephalopathy: imaging features. Radio- logy. 2020; 296(2): E119–E120, doi: 10.1148/radiol.2020201187, indexed in Pubmed: 32228363.

31. Hayashi M, Sahashi Y, Baba Y, et al. COVID-19-associated mild encephalitis/encephalopathy with a reversible splenial lesion. J Neurol Sci. 2020; 415: 116941, doi: 10.1016/j.jns.2020.116941, indexed in Pubmed: 32474220.

32. Delorme C, Paccoud O, Kas A, et al. CoCo-Neurosciences study group and COVID SMIT PSL study group. COVID-19-related encephalopathy: a case series with brain FDG-positron-emission tomography/computed tomography findings. Eur J Neurol. 2020;

27(12): 2651–2657, doi: 10.1111/ene.14478, indexed in Pubmed:

32881133.

33. Kishfy L, Casasola M, Banankhah P, et al. Posterior reversible encephalopathy syndrome (PRES) as a neurological association in severe COVID-19. J Neurol Sci. 2020; 414: 116943, doi: 10.1016/j.

jns.2020.116943, indexed in Pubmed: 32474362.

34. Princiotta Cariddi L, Tabaee Damavandi P, Carimati F, et al. Reversible encephalopathy syndrome (PRES) in a COVID-19 patient. J Neurol.

2020; 267(11): 3157–3160, doi: 10.1007/s00415-020-10001-7, indexed in Pubmed: 32583053.

35. Chen T, Wu Di, Chen H, et al. Clinical characteristics of 113 dece- ased patients with coronavirus disease 2019: retrospective study.

BMJ. 2020; 368: m1091, doi: 10.1136/bmj.m1091, indexed in Pubmed: 32217556.

36. Huang KJ, Su IJ, Theron M, et al. An interferon-gamma-related cytokine storm in SARS patients. J Med Virol. 2005; 75(2): 185–194, doi: 10.1002/jmv.20255, indexed in Pubmed: 15602737.

37. Caress JB, Castoro RJ, Simmons Z, et al. COVID-19-associated Guillain-Barré syndrome: The early pandemic experience. Muscle Nerve. 2020; 62(4): 485–491, doi: 10.1002/mus.27024, indexed in Pubmed: 32678460.

38. Troyer EA, Kohn JN, Hong S. Are we facing a crashing wave of neuropsychiatric sequelae of COVID-19? Neuropsychiatric symptoms and potential immunologic mechanisms. Brain Behav Immun.

2020; 87: 34–39, doi: 10.1016/j.bbi.2020.04.027, indexed in Pubmed: 32298803.

39. Romero-Sánchez CM, Díaz-Maroto I, Fernández-Díaz E, et al. Neurolo- gic manifestations in hospitalized patients with COVID-19: The ALBA- COVID registry. Neurology. 2020; 95(8): e1060–e1070, doi: 10.1212/

WNL.0000000000009937, indexed in Pubmed: 32482845.

40. Qi R, Chen W, Liu S, et al. Psychological morbidities and fatigue in patients with confirmed COVID-19 during disease outbreak:

prevalence and associated biopsychosocial risk factors. medRxiv.

2020, doi: 10.1101/2020.05.08.20031666, indexed in Pubmed:

32511502.

41. Forte G, Favieri F, Tambelli R, et al. COVID-19 pandemic in the italian population: validation of a post-traumatic stress disorder questionnaire and prevalence of PTSD symptomatology. Int J Environ Res Public Health. 2020; 17(11), doi: 10.3390/ijerph17114151, indexed in Pubmed: 32532077.

(9)

42. Johnson SU, Ebrahimi OV, Hoffart A. PTSD symptoms among health workers and public service providers during the COVID-19 outbreak. PLoS One. 2020; 15(10): e0241032, doi: 10.1371/journal.

pone.0241032, indexed in Pubmed: 33085716.

43. González-Sanguino C, Ausín B, Castellanos MÁ, et al. Mental health consequences during the initial stage of the 2020 Coronavirus pandemic (COVID-19) in Spain. Brain Behav Immun. 2020; 87: 172–176, doi: 10.1016/j.bbi.2020.05.040, indexed in Pubmed: 32405150.

44. Beach SR, Praschan NC, Hogan C, et al. Delirium in COVID-19: A case series and exploration of potential mechanisms for central nervous system involvement. Gen Hosp Psychiatry. 2020; 65:

47–53, doi: 10.1016/j.genhosppsych.2020.05.008, indexed in Pubmed: 32470824.

45. Mcloughlin BC, Miles A, Webb TE, et al. Functional and cogni- tive outcomes after COVID-19 delirium. Eur Geriatr Med. 2020;

11(5): 857–862, doi: 10.1007/s41999-020-00353-8, indexed in Pubmed: 32666303.

46. Ferrando SJ, Klepacz L, Lynch S, et al. COVID-19 psychosis: A potential new neuropsychiatric condition triggered by novel coronavirus infection and the inflammatory response? Psychosomatics. 2020;

61(5): 551–555, doi: 10.1016/j.psym.2020.05.012, indexed in Pubmed: 32593479.

47. Carfì A, Bernabei R, Landi F; Gemelli Against COVID-19 Post- -Acute Care Study Group. Persistent Symptoms in Patients After Acute COVID-19. JAMA. 2020;324(6):603-605. doi:10.1001/

jama.2020.12603